Την περασμένη Παρασκευή 5 Αυγούστου – την ώρα που η ελληνική πολιτική ζωή βυθιζόταν στην «κινούμενη άμμο» της υπόθεσης των υποκλοπών – ο Βλαντίμιρ Πούτιν υποδεχόταν στο θέρετρο του Σότσι τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Η τετράωρη συνάντηση των δύο ηγετών επιβεβαίωσε, κυνικά, την πεποίθηση ότι κάτι βαθύτερο συνδέει τους δύο άνδρες. Ισως είναι τα συμφέροντα, ίσως τα χαρακτηριστικά του μοντέλου διακυβέρνησης που ακολουθούν. Επιβεβαίωσε όμως και κάτι άλλο: ότι η αφελής άποψη πολλών χωρών, τόσο ευρωπαϊκών όσο και των Ηνωμένων Πολιτειών, ότι η Αγκυρα παραμένει ένας δρώντας που εξακολουθεί να κοιτάει πρώτα προς τη Δύση και μετά αλλού – και μάλιστα εξαιτίας των οικονομικών της ασθενειών – έχει πια φτάσει στα όριά της.
Ενα επικίνδυνο «διπλό παιχνίδι»
Δεν είχαν περάσει πάνω από 24 ώρες από τις συνομιλίες των προέδρων Ρωσίας και Τουρκίας όταν εμφανίστηκε στην έγκυρη βρετανική εφημερίδα «Financial Times» εκτενές δημοσίευμα σύμφωνα με το οποίο δυτικοί αξιωματούχοι εξέφραζαν σοβαρές ανησυχίες για την πρόθεση των δύο ανδρών να εμβαθύνουν ακόμη περισσότερο την οικονομική τους συνεργασία, με έμφαση στο εμπόριο και στην ενέργεια. Οι ίδιοι αξιωματούχοι προειδοποιούσαν για το ενδεχόμενο να πρέπει να εξεταστεί η επιβολή, κυρίως από τους Αμερικανούς, (δευτερογενών) κυρώσεων σε βάρος της Αγκυρας εφόσον εκείνη επιδιώξει να βοηθήσει τη Μόσχα να διαφύγει από τον κλοιό των κυρώσεων που έχει επιβάλει η Δύση λόγω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Λίγες ημέρες μετά, η ίδια βρετανική εφημερίδα μιλούσε για το επικίνδυνο «διπλό παιχνίδι» του Ερντογάν στο κύριό της άρθρο.
Το δημοσίευμα για την πρόταση
Είχε προηγηθεί εκτενές δημοσίευμα της αμερικανικής εφημερίδας «Washington Post», σύμφωνα με το οποίο η Μόσχα έχει καταθέσει πρόταση προς την κυβέρνηση Ερντογάν ώστε αυτή να επιτρέψει την αγορά μεριδίων σε τουρκικά διυλιστήρια, τερματικούς σταθμούς και αποθηκευτικούς χώρους με σκοπό, όπως εκτιμάται, να πλαγιοκοπήσει το εμπάργκο που έχει αποφασίσει η ΕΕ κατά του ρωσικού πετρελαίου από τις αρχές του 2022. Σύμφωνα με την ίδια πρόταση, η οποία, σύμφωνα με την αμερικανική εφημερίδα, υποκλάπηκε από τις ουκρανικές υπηρεσίες πληροφοριών, η Ρωσία έχει επίσης ζητήσει από ορισμένες κρατικά ελεγχόμενες τουρκικές τράπεζες να επιτρέψουν το άνοιγμα λογαριασμών για τις μεγαλύτερες ρωσικές τράπεζες – μια κίνηση που εφόσον γινόταν αποδεκτή θα επρόκειτο για κατάφωρη παραβίαση των αμερικανικών και ευρωπαϊκών κυρώσεων. Παράλληλα, η Μόσχα φέρεται να πρότεινε να λειτουργούν ρωσικές βιομηχανίες εντός των ελεύθερων οικονομικών ζωνών στην Τουρκία.
Η προειδοποίηση από Αντεμέγιο
Σε δημόσιο, τουλάχιστον, επίπεδο δεν υπάρχουν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ότι υφίσταται μια συμφωνία των δύο πλευρών σε αυτά τα αιτήματα. Δεν έχει άλλωστε περάσει πολύς καιρός από τον περασμένο Ιούνιο, όταν o Γουόλι Αντεμέγιο, υφυπουργός Οικονομικών των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε συναντηθεί στην Κωνσταντινούπολη με τούρκους αξιωματούχους και τραπεζίτες και τους είχε προειδοποιήσει να μη μετατραπούν σε αγωγό παράνομης μεταφοράς ρωσικών κεφαλαίων. Και ας μη λησμονείται ότι τούρκοι αξιωματούχοι είχαν σπεύσει, την επομένη της επιβολής κυρώσεων σε ρώσους ολιγάρχες, τις οποίες η Αγκυρα δεν εφαρμόζει, να τους προσκαλέσουν στην Τουρκία.
Καιροσκοπισμός και εγκλωβισμός
«Υπάρχουν ξεκάθαρα στοιχεία καιροσκοπισμού και από τις δύο πλευρές» τόνιζε στο «Βήμα» κοινοτική πηγή τις προηγούμενες ημέρες, σε μια δήλωση που εκινείτο στην ίδια γραμμή με όσα έγραφαν νωρίτερα οι «Financial Times». Τόσο η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν όμως σαφώς εγκλωβιστεί στην πολιτική τους έναντι της Αγκυρας, κάτι που παραδέχθηκε η ίδια πηγή. «Η συναλλακτική διπλωματία (transactional diplomacy) που έχουμε ως Ευρωπαίοι ακολουθήσει τα τελευταία χρόνια με την Τουρκία ίσως να φτάνει στα όριά της» εξηγεί. Αυτή η επιλογή, την οποία επί χρόνια ακολούθησε το Βερολίνο ειδικά μετά τη μεταναστευτική κρίση του 2015, έχει διασπάσει το κοινοτικό μέτωπο σε τέτοιο βαθμό ώστε μια πιθανή συζήτηση για κυρώσεις κατά της Αγκυρας, αν η «αμαρτωλή προσέγγισή» της με τη Μόσχα συνεχιστεί, να είναι πολύ επώδυνη.
Η δυτική αφέλεια μοιάζει όμως παροιμιώδης. Χωρίς να είναι σαφές αν η προαναφερθείσα υποκλαπείσα ρωσική πρόταση είναι αληθής, μια σειρά άλλων κινήσεων καταδεικνύουν ότι η ρωσο-τουρκική σύμπραξη είναι ευθεία. Η Αγκυρα επιδιώκει να την καλύψει εμφανιζόμενη ως απαραίτητος εταίρος σε υποθέσεις όπως η εξαγωγή σιτηρών – αλλά και ρωσικών λιπασμάτων, κάτι που δεν πρέπει να λησμονείται – μέσω της Μαύρης Θάλασσας ή η χορήγηση – με το αζημίωτο φυσικά – τουρκικών drones Bayraktar στις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις. Η εταιρεία του γαμπρού του κ. Ερντογάν αναμένεται μάλιστα να κατασκευάσει και εργοστάσιο για τα προϊόντα της επί ουκρανικού εδάφους. Ωστόσο, η «συγκρουσιακή συνεργασία» (conflictual cooperation) Μόσχας και Αγκυρας έχει τη δική της δυναμική.
«Ενεση» $5 δισ. στα διαθέσιμα
Πριν από μερικές εβδομάδες αποκαλύφθηκε (Bloomberg) ότι ο ρωσικός κολοσσός Rosatom (έχει εξαιρεθεί των κυρώσεων), ο οποίος έχει αναλάβει την κατασκευή του πυρηνικού σταθμού στο Ακούγιου της Τουρκίας, αποφάσισε να παύσει το συμβόλαιο με τον τουρκικό συνεταίρο του IC Ictas και αντί αυτού να στείλει στη δική της θυγατρική (Akkuyu Nuclear JSC) το θηριώδες ποσό των 20 δισεκατομμυρίων δολαρίων με σκοπό να μην καθυστερήσει η κατασκευή του σταθμού λόγω των κυρώσεων. Ηδη εστάλη η πρώτη δόση των 5 δισ. δολαρίων και αναμένονται οι επόμενες. Σύμφωνα με την ιστοσελίδα Al-Monitor, η αρχική καταβολή έγινε μέσω της τουρκικής κρατικής τράπεζας Ziraat. Υστερα από αυτή την κίνηση, τα τουρκικά συναλλαγματικά διαθέσιμα εμφανίζονται αυξημένα και αναμένεται να αυξηθούν κι άλλο, ενώ, καθώς η χρηματοδοτική ένεση έγινε σε δολάρια, αυτά μπορούν να δανειστούν στην Κεντρική Τράπεζα μέσω swap.
Την ίδια στιγμή, ο ίδιος ο κ. Ερντογάν ανακοίνωσε ότι πέντε τουρκικές τράπεζες συμφώνησαν να χρησιμοποιούν το ρωσικό σύστημα πληρωμών Mir, στοιχείο το οποίο θα διευκολύνει πολύ και τους ρώσους τουρίστες που συρρέουν στην Τουρκία – πόσω μάλλον αν η ΕΕ αποφασίσει κάποια στιγμή να προχωρήσει στην απαγόρευση χορήγησης θεωρήσεων για ρώσους τουρίστες στην κοινοτική επικράτεια. Σύμφωνα με τον υπουργό Οικονομικών της Τουρκίας, ήδη 15% των τουρκικών επιχειρήσεων μπορούν από τον περασμένο Απρίλιο να χρησιμοποιούν το σύστημα Mir. Επί του ζητήματος συζήτησαν αναλυτικά οι διοικητές των δύο κεντρικών τραπεζών, που επίσης συναντήθηκαν στο Σότσι.
Διευκολύνσεις για ο φυσικό αέριο
Παράλληλα, οι κ.κ. Πούτιν και Ερντογάν συζήτησαν τρόπους διευκόλυνσης των τουρκικών πληρωμών για την προμήθεια φυσικού αερίου. Ορισμένες πληροφορίες ανέφεραν ότι ο κ. Ερντογάν θα επιθυμούσε αυτές να γίνουν σε τουρκικές λίρες, αλλά η παραχώρηση του κ. Πούτιν ήταν να γίνουν σε ρούβλια – κάτι το οποίο βοηθάει και τις δύο πλευρές και επιτρέπει στην Αγκυρα «να μην κάψει» δολάρια τα οποία έχει ανάγκη για την εξυπηρέτηση δανείων. Χρήματα μπορούν επίσης να εισρεύσουν στην τουρκική οικονομία και μέσω του προγράμματος «υπηκοότητα έναντι επενδύσεων». Σύμφωνα με στοιχεία της τουρκικής Στατιστικής Υπηρεσίας, μόνο το διάστημα Φεβρουαρίου – Ιουνίου 2022 (δηλαδή μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία) υπολογίζεται πως περίπου 5.000 Ρώσοι αγόρασαν κατοικίες στην Τουρκία.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι λόγω γεωγραφικής θέσης η Αγκυρα έχει επιδιώξει να παίξει τον ρόλο του «επιτήδειου διαμεσολαβητή» μεταξύ Δύσης και Ρωσίας στο Ουκρανικό. Αν και εξοργίζει πολλούς στη Δύση, έχει καταφέρει να πείσει ότι είναι η μόνη που θα μπορούσε να διαμεσολαβήσει ακόμη και για τον τερματισμό του πολέμου. Για να το αποδείξει αυτό, δίνει κάτι σε όλους.
Το «αγκάθι» του Συριακού και το τρίγωνο με το Ιράν
Ισως το μεγαλύτερο αγκάθι στις ρωσοτουρκικές σχέσεις να είναι το Συριακό. Ο κ. Ερντογάν φαίνεται να επιζητεί το «πράσινο φως» του κ. Πούτιν για μία νέα εισβολή στη Συρία, αλλά μοιάζει να μην το έχει ακόμη λάβει. Ωστόσο, η Αγκυρα δεν φαίνεται ότι μπορεί να επιβάλει την επιθυμία της στη Μόσχα, όπως και το σχετικά πρόσφατο παρελθόν καταδεικνύει.
Η «συγκρουσιακή συνεργασία» Ρωσίας – Τουρκίας είναι ένα δίπολο που διευρύνεται αν κάποιος προσθέσει την παρουσία του Ιράν. Η πρόσφατη τριμερής Σύνοδος Κορυφής στην Τεχεράνη δεν ήταν μία σύναξη που πρέπει να υποτιμηθεί, αν και δεν είναι σαφές ότι, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά το Συριακό, ο ρόλος της Τουρκίας είναι ισχυρός εντός αυτού του τριγώνου. Οι τρεις χώρες έχουν κοινά συμφέροντα αλλά και αντικρουόμενες επιδιώξεις, αλλά όλες έχουν κάτι κοινό: θέλουν να στείλουν στη Δύση ένα μήνυμα ότι δεν εξαρτώνται από εκείνη και ότι σε μία τόσο κρίσιμη περιοχή μπορούν να λύνουν τα προβλήματά τους χωρίς έξωθεν παρεμβάσεις. Ενα στοιχείο που όμως δεν πρέπει να διαφεύγει την προσοχή είναι η τεράστια επιθυμία της Δύσης να βρει τη «χρυσή τομή» σε μία συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν – προφανώς επειδή πιστεύει ότι το ιρανικό φυσικό αέριο θα μπορέσει να αντικαταστήσει σε σημαντικό βαθμό το ρωσικό αέριο στο ευρωπαϊκό ενεργειακό μείγμα. Η ΕΕ έχει υποβάλει μία τελική πρόταση και οι Ιρανοί εμφανίζονται κάπως πιο διαλλακτικοί, αλλά ακόμη όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοικτά.
Η Αθήνα παρακολουθεί με προσοχή τις κινήσεις του «Abdulhamid Han»
Λήξη συναγερμού σήμανε προς το παρόν στην υπόθεση της εξόδου του τουρκικού γεωτρυπάνου «Abdulhamid Han» στην Ανατολική Μεσόγειο. Μέχρι και τις 7 Οκτωβρίου το πλωτό γεωτρύπανο θα κινηθεί σε μια περιοχή περίπου 30 ναυτικά μίλια από τις τουρκικές ακτές και σε σημείο πλήρους τουρκικής δικαιοδοσίας σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα σε έρευνες στην υφαλοκρηπίδα. Σε αυτή την περιοχή εντοπίζεται ο στόχος «Γιορουκλέρ-1», χωρίς να σημαίνει ότι έπειτα από αυτό το χρονικό διάστημα δεν μπορεί να επεκταθούν οι τουρκικές επιδιώξεις.
Η επιλογή αυτή διασφαλίζει μια σχετική νηνεμία στην Ανατολική Μεσόγειο και στο τρίγωνο Αθήνα – Αγκυρα – Λευκωσία. Η ελληνική πλευρά εμφανίζεται ικανοποιημένη επειδή θεωρεί ότι η διπλωματική εκστρατεία των προηγούμενων μηνών έστειλε τα κατάλληλα μηνύματα στην άλλη πλευρά. Ωστόσο, η υπερβολική αισιοδοξία για κάτι τέτοιο ίσως πρέπει να μετριαστεί. Οι κινήσεις αυτές είναι τακτικού χαρακτήρα και ήδη ο εκπρόσωπος της γερμανικής κυβέρνησης έσπευσε να χαμηλώσει τον πήχη για αλλαγή της στάσης του Βερολίνου έναντι της Αγκυρας μετά την επίσκεψη της Αναλένα Μπέρμποκ στην περιοχή μας. «Δεν βλέπω κάποια αλλαγή» είπε την Τετάρτη απαντώντας σε ερώτηση της Deutsche Welle και παρέπεμψε σε «εποικοδομητικές επαφές» μεταξύ των δύο χωρών.
Το πλαίσιο της κίνησης
Θα ήταν επίσης συνετό, εκτιμούσαν έμπειροι παρατηρητές, να αποφεύγονται τα βιαστικά συμπεράσματα για τα επόμενα βήματα της Αγκυρας. Οποιος είχε τη δυνατότητα να διαβάσει το κείμενο όσων είπε ο τούρκος πρόεδρος στη φιέστα για τον απόπλου του γεωτρυπάνου θα καταλάβαινε ότι η νέα αυτή κίνηση εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, που ορίζεται από το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας». «Οταν το πλοίο «Abdulhamid Han» ξεκινήσει τις εργασίες του, πιθανόν να υπάρξουν κάποιοι που θα επιχειρήσουν να μας εξουσιάσουν, βασιζόμενοι στα μεγάλα αδέλφια που βρίσκονται από πίσω τους. Οσο δεν τους παίρνουμε στα σοβαρά και δεν τους βλέπουμε ως ισότιμους και συνομιλητές, αυτοί που αυξάνουν την αλαζονεία τους θα καταλήξουν μια μέρα να χτυπήσουν το κεφάλι τους στον τοίχο… Ούτε οι μαριονέτες ούτε αυτοί που κρατούν τα νήματα στα χέρια τους θα μπορέσουν να μας εμποδίσουν να πάρουμε ό,τι δικαιούμαστε στην Ανατολική Μεσόγειο» σημείωσε.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Αγκυρα διαθέτει περιθώρια ευρύτερης κλιμάκωσης στη «μάχη των γεωτρυπάνων» (ή των ερευνητικών σκαφών, αν προτιμά κανείς). Αυτό συμπεριλαμβάνεται στους ελληνικούς υπολογισμούς και οι σχετικές συζητήσεις έχουν προχωρήσει εις βάθος. Ακριβώς, άλλωστε, με αφορμή την έξοδο του «Abdulhamid Han» πραγματοποιήθηκε ευρεία κλειστή σύσκεψη με συμμετοχή τόσο πολιτικών όσο και στρατιωτικών παραγόντων στο Μέγαρο Μαξίμου υπό τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη την Πέμπτη 4 Αυγούστου. Στο τραπέζι έπεσαν όλα τα σενάρια όχι μόνο για το τι μπορεί να πράξει η Τουρκία αλλά και για τα πιθανά ελληνικά αντίμετρα, τόσο στρατιωτικά όσο και διπλωματικά. Τα σοβαρότερα από αυτά θα ενεργοποιηθούν αν και εφόσον η Αγκυρα αποφασίσει να κινηθεί δυτικά του 28ου μεσημβρινού και εντός της περιοχής του τουρκολιβυκού μνημονίου. Οι δε σχετικές προετοιμασίες έχουν προχωρήσει σε σημαντικό βαθμό.
Αναμφίβολα, ο κ. Ερντογάν κινείται με ορίζοντα τις προεδρικές εκλογές, οποτεδήποτε και αν πραγματοποιηθούν αυτές. Αυτή τη στιγμή, ο τούρκος ηγέτης κρίνει ότι τον συμφέρει η νηνεμία με τη Δύση, τόσο επειδή θέλει να εκμεταλλευτεί την «ανάγκη» των Ευρωπαίων στο πλαίσιο της αντιπαράθεσης με τη Ρωσία όσο και για εσωτερικούς πολιτικούς και οικονομικούς λόγους. Αναμφίβολα επίσης παρακολουθεί πολύ στενά τις εξελίξεις στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς φαίνεται να πιστεύει ότι μια αλλαγή των ισορροπιών στο Κογκρέσο θα ευνοήσει στους στόχους του, μεταξύ άλλων στο ζήτημα της προμήθειας νέων και του εκσυγχρονισμού παλαιότερων μαχητικών αεροσκαφών F-16. Η Αγκυρα έχει αποστείλει πολλές αντιπροσωπείες στην Ουάσιγκτον το τελευταίο διάστημα με σκοπό να αντιστρέψει το αρνητικό για αυτήν κλίμα και να πείσει την αμερικανική κυβέρνηση να προχωρήσει.
Το ζήτημα που σίγουρα δεν πρόκειται να φύγει από το τραπέζι εκ μέρους της Αγκυρας είναι αυτό της σύνδεσης της ελληνικής κυριαρχίας στα νησιά υπό τον όρο της αποστρατιωτικοποίησής τους. Ο υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου έχει προαναγγείλει την επίδοση νέας επιστολής, αυτή τη φορά στα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών – μια κίνηση που θα αναβάθμιζε πολιτικά τις τουρκικές αναθεωρητικές επιδιώξεις. Δεν αποκλείεται, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, η Αγκυρα να έστελνε αυτή την επιστολή εγγύτερα στην έναρξη των εργασιών της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού.
