ΕΝΤΟΣ ΕΝΟΣ ΡΩΣΙΚΟΥ ΠΡΟΕΔΡΙΚΟΥ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟΥ – Ο κατάσκοπος στο μπροστινό μέρος της καμπίνας άνοιξε την κουρτίνα. Είχε περάσει τις προηγούμενες ώρες οργανώνοντας τις τελευταίες προετοιμασίες για τη μεγαλύτερη ανταλλαγή αιχμαλώτων Ανατολής – Δύσης από τον Ψυχρό Πόλεμο.
Καθώς οι πιλότοι άναψαν τις μηχανές για να απογειωθούν για ένα αεροδρόμιο της πρωτεύουσας της Τουρκίας, ήρθε στο πίσω μέρος του αεροπλάνου για να δει τους 16 κρατουμένους που συνόδευε προς στην ελευθερία, μια ομάδα Αμερικανών, Ρώσων και Γερμανών στις πρώτες τους ώρες εκτός φυλακής.
Κοιτώντας τους επιβάτες από πάνω μέχρι κάτω, το βλέμμα του «κλείδωσε» σε έναν από τους κρατουμένους – εμένα. Με κοίταζε σιωπηλός για σχεδόν ένα λεπτό. Επειτα γύρισε στη θέση του και έκλεισε τις διαχωριστικές κουρτίνες. Εμεινα να αναρωτιέμαι για αυτόν τον άντρα που ηγείτο της ανταλλαγής και ο οποίος φαινόταν να κρατά τη μοίρα μου στα χέρια του.
Ρεπορτάζ μέσα στη ρωσική φυλακή
Οταν με συνέλαβαν οι δυνάμεις ασφαλείας της Ρωσίας το 2023 – ήμουν ο πρώτος ξένος ανταποκριτής που κατηγορήθηκε για κατασκοπεία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο – δεν σταμάτησα να κάνω ρεπορτάζ. Κατά την αποφυλάκισή μου αποφάσισα να βρω ποιος ήταν ο άνδρας που με συνέλαβε και να μάθω περισσότερα για τη μονάδα κατασκοπείας που εκτελούσε τις εντολές του.
Κατά τη διάρκεια της 16μηνης φυλάκισής μου συνάδελφοι στη «Wall Street Journal» έκαναν παράλληλη έρευνα.
Μαζί ταυτοποιήσαμε τον άνδρα αυτόν του αεροπλάνου ως τον υποστράτηγο Ντμίτρι Μινάεφ και τώρα μπορούμε να αποκαλύψουμε μια σειρά από λεπτομέρειες για τη μονάδα που διευθύνει: το Τμήμα Επιχειρήσεων Αντικατασκοπείας – γνωστό ως DKRO – που βρίσκεται στον πυρήνα του αδιαφανούς καθεστώτος του προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν εν καιρώ πολέμου.
Ανάμεσα στα ευρήματά μας:
-Το DKRO διαδραμάτισε τεράστιο ρόλο στο μεγαλύτερο κύμα καταστολής στη Ρωσία από την εποχή του Στάλιν, συμπεριλαμβανομένης της εκκαθάρισης του υπουργείου Αμυνας μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία.
– Το τμήμα έλαβε εντολή να εξασφαλίσει την απελευθέρωση του Βαντίμ Κρασίκοφ από φυλακή στη Γερμανία, ενός ρώσου δολοφόνου καταδικασμένου για τη δολοφονία ενός εχθρού του Πούτιν το 2019 σε πάρκο του Βερολίνου.
-Στη συνέχεια, το DKRO διηύθυνε μια εκστρατεία σύλληψης αμερικανών πολιτών σε ρωσικό έδαφος.
-Το DKRO χρησιμοποίησε τον αμερικανό πρώην πεζοναύτη Πολ Γουέλαν και εμένα ως ανταλλακτικό δόλωμα για να εξασφαλίσει την απελευθέρωση του Κρασίκοφ.
-Μεταξύ των αποστολών του DKRO ήταν να παρενοχλεί και να παρακολουθεί δυτικούς διπλωμάτες στη Ρωσία, πιέζοντας ακόμη και μαθητές στο σχολείο της αμερικανικής πρεσβείας να κατασκοπεύουν τους συμμαθητές τους.
Παρά την αυξανόμενη σημασία του DKRO για το καθεστώς, δεν υπήρχε σχεδόν καμία αναφορά για τη μονάδα πουθενά στο Διαδίκτυο, μέχρι που η «WSJ» ανέφερε πέρυσι ότι βρισκόταν πίσω από τη σύλληψή μου. Σχεδόν κανένας εκτός ενός στενού κύκλου ρώσων ειδικών και αξιωματικών των υπηρεσιών πληροφοριών δεν είχε ακούσει ποτέ για αυτήν.
Οσο περισσότερο πιέζαμε για να απαντηθεί το απλό ερώτημα «ποιος στη Ρωσία συνέλαβε Αμερικανούς;» τόσο περισσότερο αποκαλύπταμε τον μυστικό εσωτερικό μηχανισμό που επέτρεψε στον Πούτιν να σφίξει τη γροθιά του σε όλη τη Ρωσία, δημιουργώντας αυτό που ένας ειδικός εισηγητής του ΟΗΕ χαρακτήρισε ως μια ατμόσφαιρα πολιτικής δίωξης «πρωτοφανούς στην πρόσφατη ιστορία».
Η ελίτ των υπηρεσιών ασφαλείας του Κρεμλίνου
Αν και αριθμεί μόνο περίπου 2.000 αξιωματικούς, το DKRO είναι η πιο εξεζητημένη δύναμη ασφαλείας του Κρεμλίνου, η ελίτ. Χρησιμοποιεί την ισχύ της για να αναγκάσει εκατοντάδες χιλιάδες σε ολόκληρη τη Ρωσία να παρακολουθούν, να εκφοβίζουν ή να συλλαμβάνουν αλλοδαπούς αλλά και Ρώσους που υποπτεύεται ότι συνεργάζονται μαζί τους.
Οι αξιωματικοί της αμείβονται αδρά, ακόμη και για τα πρότυπα της ισχυρής Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB) της οποίας είναι μέρος. Απολαμβάνουν μπόνους για επιτυχημένες επιχειρήσεις, πρόσβαση σε στεγαστικά δάνεια χαμηλού κόστους, ακόμη και διακοπές στα παραθαλάσσια θέρετρα της Ρωσίας. Κανένας αξιωματικός του DKRO δεν φέρεται να έχει αυτομολήσει στη Δύση.
Για να καταλάβουμε πώς πραγματικά κυλά η εξουσία στο κράτος ασφαλείας του Πούτιν, παρακολουθήσαμε την αόρατη άνοδο αυτής της σκιώδους μονάδας ελίτ κατασκόπων. Μιλήσαμε με Ρώσους και Δυτικούς που στοχοποιήθηκαν από το DKRO, καθώς και με αξιωματούχους ασφαλείας και πληροφοριών και διπλωμάτες που προσπάθησαν να μάθουν τα μυστικά του. Πρώην αξιωματούχοι ασφαλείας, εξόριστοι και αντιφρονούντες πρόσθεσαν τις δικές τους απόψεις.
Εκφοβισμός αντιπάλων και στο εξωτερικό
Κατά τη διαδικασία αυτή, δύο από τους συναδέλφους μου στη «WSJ» παρακολουθούνταν ξεκάθαρα στους δρόμους της Βιέννης και της Ουάσιγκτον με σκοπό προφανώς τον εκφοβισμό. Αμέσως μετά τη δημοσίευση ενός σχετικού άρθρου, δημοσιογράφοι κατακλύστηκαν από εκατοντάδες spam emails, παράλληλα με προσπάθειες επαναφοράς των κωδικών πρόσβασής τους. Ενας έλαβε ένα μήνυμα μέσω μεσάζοντα ότι η FSB ήθελε να τον καλέσει στη Μόσχα για ανάκριση.
Το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών χαρακτήρισε αργότερα δύο από αυτούς ως persona non grata.
Στο εσωτερικό, το DKRO έχει διατάξει τις συλλήψεις εκατοντάδων Ρώσων που κατηγορούνταν για κατασκοπεία, συνεργασία ή προδοσία. Μετά την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία, η υπηρεσία που ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τον σχεδιασμό αυτής – η FSB – κέρδισε έναν εσωτερικό αγώνα εξουσίας για το ποιος θα έπρεπε να αναλάβει την ευθύνη για την αποτυχία.
Συγκεκριμένα, το DKRO, μαζί με την πτέρυγα στρατιωτικών πληροφοριών της FSB, ηγήθηκε μιας εκκαθάρισης στο υπουργείο Αμυνας. Δεκάδες αξιωματούχοι κατηγορήθηκαν για διαφθορά. Σε μια ανατριχιαστική επανάληψη της ιστορίας, πολλοί στάλθηκαν στο Λεφόρτοβο – τη διαβόητη φυλακή όπου οι προκάτοχοι του DKRO επί Στάλιν έστελναν τους εξόριστους κομμουνιστές και κατασκόπους των Ναζί για να βασανιστούν και να εκτελεστούν.
Ζωή στην κόλαση του Λεφόρτοβο
Τον Μάρτιο του 2023 οδηγήθηκα κι εγώ σε αυτή τη φυλακή από μια ομάδα της FSB. Ηταν μοναδικό πλεονέκτημα να παρατηρεί κανείς πώς μια τόσο μικρή μονάδα κατάφερε να βοηθήσει να μετατραπεί η μεγαλύτερη χώρα του κόσμου σε ένα αυστηρά ελεγχόμενο αστυνομικό κράτος.
Τα μικροσκοπικά κελιά υψίστης ασφαλείας υποδέχονταν τακτικά νέους ρώσους αξιωματούχους που έιχαν συλληφθεί υπό την επίβλεψη του DKRO για προδοσία, κατασκοπεία για λογαριασμό της Δύσης ή για συνωμοσία με την Ουκρανία. Είναι τόσοι πολλοί οι φυλακισμένοι εκεί για τέτοιες υποθέσεις από την αρχή του πολέμου, που αξιωματούχοι της FSB από το Πρώτο Ανακριτικό Τμήμα μού είπαν ότι χρειάστηκε να διπλασιάσουν το προσωπικό τους.
Στο Λεφόρτοβο ήταν που κατάλαβα την εξουσία της σκιώδους αυτής δύναμης που μου είχε αφαιρέσει την ελευθερία. Εκεί, ο επικεφαλής ανακριτής για την υπόθεσή μου μού εξήγησε ότι είχα συλληφθεί και κατηγορηθεί ως πράκτορας της CIA επειδή το DKRO είχε πει ότι αυτό ήμουν. «Αυτό είναι αρκετό για μένα» μου είπε.
Ο φονικός πόλεμος των κατασκόπων
Το DKRO έχει τις ρίζες του σε μερικές από τις πιο αιματηρές σελίδες της Σοβιετικής Ενωσης. Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς οι πράκτορες των Ναζί διείσδυσαν στη Σοβιετική Ενωση, ο Στάλιν ανέπτυξε μια αντικατασκοπική υπηρεσία που προοριζόταν να συλλαμβάνει τους κατασκόπους πίσω από την πρώτη γραμμή του μετώπου.
Η υπηρεσία με το όνομα SMERSH, ρωσική συντομογραφία του Smert’ Shpionam (Θάνατος στους Κατασκόπους), ανέπτυξε μια «εργαλειοθήκη κόλπων» με σκοπό να αναγνωρίζει τους συνεργάτες των Ναζί και να τους παρασύρει σε περίτεχνες παγίδες όπου αιχμαλωτίζονταν ή σκοτώνονταν. Με το τέλος του πολέμου, η SMERSH εξελίχθηκε στην υπηρεσία μυστικών υπηρεσιών KGB. Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης, η KGB χωρίστηκε σε τρεις ξεχωριστές, ανταγωνιστικές υπηρεσίες από τον πρόεδρο Μπορίς Γέλτσιν.
Ο Πούτιν διηύθυνε μία από αυτές, την FSB, και όταν έγινε πρόεδρος, το 2000, εκείνη αναδείχθηκε στην κορυφή. Ο πρώτος διευθυντής της FSB, Νικολάι Πατρούσεφ, είδε τη Ρωσία ως ένα φρούριο πολιορκημένο από τη Δύση και αναβάθμισε τον ρόλο του DKRO στην παρακολούθηση επισκεπτών, αμερικανών επιχειρηματιών και διπλωματών, σύμφωνα με έναν πρώην επικεφαλής μιας ευρωπαϊκής υπηρεσίας πληροφοριών.
Οταν ο Πούτιν επισκέπτεται τα κεντρικά γραφεία της FSB για να μιλήσει στο διοικητικό της συμβούλιο κάθε άνοιξη, υπάρχει ένα σημείο που διαβάζει σχεδόν πάντα φωναχτά: τον αριθμό των κατασκόπων που συνελήφθησαν τον προηγούμενο χρόνο. Είναι σαν μια επιταγή ότι ο αριθμός του επόμενου έτους θα πρέπει να είναι μεγαλύτερος.
Το 2011 οι ρωσικές δυνάμεις ασφαλείας δήλωσαν ότι συνέλαβαν 199 άτομα να κατασκοπεύουν για λογαριασμό των αντιπάλων του Κρεμλίνου. Μέχρι το 2020: 495. Παράλληλα, τουλάχιστον 53 Ρώσοι έχουν καταδικαστεί για προδοσία μόνο τους πρώτους οκτώ μήνες του τρέχοντος έτους, σε σύγκριση με μόλις τέσσερις το 2018. Πριν από λίγο καιρό, η πάταξη των οικονομικών εγκλημάτων και όχι η καταστολή της διαφωνίας ήταν αυτή που άνοιγε τον δρόμο προς την εξουσία για τους αξιωματικούς της FSB. Μπορούσαν να εκβιάσουν συμβόλαια ή επιχειρηματικές συμφωνίες ανοίγοντας μια ψευδή έρευνα. Ενδεικτικά, πριν από τον πόλεμο, η FSB εξέταζε έναν στους έξι ρώσους επιχειρηματίες.
Κράτος εν κράτει τα στελέχη της FSB
Σήμερα όμως οι υποθέσεις κατασκοπείας και προδοσίας είναι το πιο πολύτιμο νόμισμα για τους φιλόδοξους της FSB. Οι απόφοιτοι της κατασκοπευτικής υπηρεσίας κυριαρχούν στην ελίτ της Ρωσίας, όπου περίπου το 80% των ανώτατων στελεχών του Πούτιν είναι νυν ή πρώην μέλη των δυνάμεων ασφαλείας, συμπεριλαμβανομένης της FSB. Στα τελευταία χρόνια της Σοβιετικής Ενωσης ο αντίστοιχος αριθμός ήταν μόλις 3%, σύμφωνα με την κοινωνιολόγο Ολγα Κριστανόφσκαγια.
Καθώς ο πόλεμος στην Ουκρανία άνοιξε την προεδρική όρεξη για κατασκόπους και προδότες – πραγματικούς ή φανταστικούς – η δουλειά ανατέθηκε στο DKRO. Ο ρόλος του είναι να σχεδιάζει και να ενορχηστρώνει επιχειρήσεις, αλλά σπάνια φαίνεται διότι «δανείζεται» κορυφαίους αξιωματικούς από άλλα τμήματα της FSB για συγκεκριμένες εργασίες και στη συνέχεια τους εναλλάσσει.
Ενας από τους λίγους ρώσους αξιωματούχους που έχουν αρκετά προνόμια για να παίζουν χόκεϊ επί πάγου με τον πρόεδρο είναι ο επικεφαλής της πρώτης υπηρεσίας της FSB, η οποία επιβλέπει το DKRO, υποστράτηγος Βλαντισλάβ Μενστσίκοφ. Ο ίδιος ενημέρωσε προσωπικά τον Πούτιν πριν και μετά τη σύλληψή μου, όπως ανέφερε η «WSJ» ενώ ήμουν έγκλειστος.
Ο υφιστάμενός του, που διοικεί το DKRO – ο άνδρας στο αεροπλάνο, ο υποστράτηγος Μινάεφ – έχει πρακτικό ρόλο στην επιλογή των Αμερικανών που θα συλληφθούν και με ποιους Ρώσους θα τους ανταλλάξουν. Βραβευμένος με το διάσημο μετάλλιο «Ηρωας της Ρωσίας» για γενναιότητα στον πόλεμο στην Τσετσενία, περιγράφεται από τους αρχηγούς των μυστικών υπηρεσιών ως τρομακτικά οξυδερκής. «Καταλαβαίνει τα πάντα για το περιβάλλον του» είπε ένας δυτικός αξιωματικός που τον έχει συναντήσει πολλές φορές.
Ο Μινάεφ συνήθως μένει στη σκιά, αλλά ήταν παρών από την αρχή μέχρι το τέλος της ανταλλαγής της 1ης Αυγούστου. Τον είδα για πρώτη φορά όταν με συνόδευσαν από τη φυλακή Λεφόρτοβο σε ένα γκρίζο πούλμαν μαζί με άλλους κρατουμένους το πρωί της ανταλλαγής. Ηταν εκπρόσωπος της FSB, μας ανακοίνωσε, χωρίς να πει το όνομά του.
Ο αξιωματικός που τον συνόδευε ήταν πρώην επικεφαλής μιας υποδιαίρεσης του DKRO που παρακολουθεί ξένους δημοσιογράφους, το «Δέκατο Τμήμα» της. Ο Σεργκέι Λάτκοφ εργάζεται τώρα για τον Πούτιν στην προεδρική διοίκηση. Ο Λάτκοφ ήταν ο πρώτος ρώσος αξιωματούχος που υποδέχθηκε ο Πούτιν όταν το προεδρικό αεροσκάφος επέστρεψε στη Μόσχα μεταφέροντας τους ρώσους αιχμαλώτους που απελευθέρωσε η Δύση ως αντάλλαγμα: κατασκόπους, χάκερ και έναν δολοφόνο.
Αμερικανοί αξιωματούχοι κατηγορούν το DKRO για μια σειρά από περίεργα περιστατικά που θόλωσαν τα όρια μεταξύ κατασκοπείας και παρενόχλησης, συμπεριλαμβανομένου του θανάτου του σκύλου ενός αμερικανού διπλωμάτη, της παρακολούθησης των μικρών παιδιών ενός πρέσβη και των σκασμένων λάστιχων σε οχήματα πρεσβείας.
Τρομοκρατία και εκβιασμοί
Το 2020, ένας αξιωματικός του DKRO είπε σε έναν μαθητή του σχολείου της αμερικανικής πρεσβείας στη Μόσχα ότι η μητέρα του κρατούνταν και θα ελευθερωνόταν μόνο εάν ο μαθητής άρχιζε να κάνει παρέα με μια λίστα παιδιών διπλωματών και μάθαινε τα χόμπι και τα σχέδια διακοπών των οικογενειών τους. Οι ρωσικές αρχές αργότερα διέταξαν το κλείσιμο του σχολείου.
Υπάρχει μια άλλη ομάδα επισκεπτών για τους οποίους η μονάδα έχει δείξει έντονο ενδιαφέρον: μεσήλικες αμερικανοί άνδρες με στρατιωτική σταδιοδρομία που πάνε στη Ρωσία για να συναντήσουν νεότερες Ρωσίδες τις οποίες γνώρισαν στο Διαδίκτυο ή μέσω εφαρμογών γνωριμιών. Αρκετούς μήνες προτού ο Πούτιν εισβάλει στην Ουκρανία, η αμερικανική πρεσβεία της Μόσχας έστειλε ένα υπόμνημα στην Ουάσιγκτον προειδοποιώντας ότι ο αριθμός των Ρωσίδων που ζητούσαν βίζα αρραβωνιαστικών K-1 για να παντρευτούν Αμερικανούς με πιστοποιητικά ασφαλείας ήταν στατιστικά απίθανος.
Το γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών προειδοποίησε τον Μάρτιο τους υπηκόους του που επισκέπτονται τη Ρωσία να «προσέχουν με το Tinder και τις παρόμοιες εφαρμογές», σημειώνοντας ότι «η Ρωσία δεν είναι επί του παρόντος ο καλύτερος ταξιδιωτικός προορισμός για ραντεβού με διαδικτυακό φλερτ».
Οι αξιωματικοί του DKRO επιχειρούν επίσης όλο και περισσότερο σε ξένο έδαφος, στρατολογώντας κατασκόπους και πραγματοποιώντας επιχειρήσεις δολιοφθοράς στην Ανατολική Ευρώπη. Οταν ξένοι διασχίζουν συνοριακά σημεία όπως το εσθονικό φυλάκιο Νάρβα, όπου τα όρια του ΝΑΤΟ συναντούν το ρωσικό έδαφος, το DKRO έχει ορίσει τοπικούς αξιωματικούς της FSB να τους ανακρίνουν συστηματικά, ελπίζοντας να τους στρατολογήσουν απειλώντας τους για να κατασκοπεύσουν τις πατρίδες τους. Μια φορά, οι αξιωματικοί της μονάδας διέσχισαν τα σύνορα και αφού πυροδότησαν μια χειροβομβίδα καπνού, έσυραν έναν εσθονό αξιωματούχο ασφαλείας στη Ρωσία για να τον χρησιμοποιήσουν σε ανταλλαγή με ρώσο κατάσκοπο που κρατούσε η Εσθονία.
Ωστόσο, εκεί που κυρίως εστιάζει το DKRO είναι το εσωτερικό της Ρωσίας, αφού η αυξανόμενη σύγκρουση με τη Δύση εντείνει διαρκώς την εμμονή του Πούτιν με τους κατασκόπους.
Ενας πρώην αξιωματικός της ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών ανέφερε ενδεικτικά ότι ο πρόεδρος ίδρυσε κάποια στιγμή μια επιτροπή αντικατασκοπείας, προκειμένου να βρει προδότες στις τάξεις των υπόλοιπων αντικατασκοπευτικών υπηρεσιών που έψαχναν προδότες μεταξύ των ρώσων πολιτών.
