Η αναζωπύρωση του εμφυλίου της Συρίας συνιστά για τη χώρα ένα εφιαλτικό παρόν, το οποίο έχει τις ρίζες του σε ένα ετεροκαθορισμένο παρελθόν. Διότι μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι πολιτικές ταυτότητες στην Εγγύς Ανατολή συγκροτήθηκαν λιγότερο γύρω από εθνικές συνειδήσεις και περισσότερο γύρω από θρησκευτικές ομολογίες. Αγγλοι και γάλλοι αποικιοκράτες τράβηξαν αυθαίρετα συνοριακές γραμμές (Συμφωνία Σάικς-Πικό το 1916), για να μοιράσουν πετρελαιοπηγές, όχι να ορίσουν ομοιογενείς – εθνικά ή θρησκευτικά – πληθυσμούς.
Το μωσαϊκό της Συρίας περιλαμβάνει δογματικές διαιρέσεις και στον ισλαμικό πληθυσμό (που αφορμώνται από τη διαδοχή του Μωάμεθ) και στον χριστιανικό (που εκκινούν από θεολογικές συζητήσεις για τη φύση του Χριστού). Σε μια προσπάθεια χαρτογράφησής τους, ας ξεκινήσουμε από το Ισλάμ. Οι πολυπληθέστεροι Σουνίτες τονίζουν την παράδοση (Σούνα) και τον χαλίφη ως αντιπρόσωπο του Θεού. Οι Σιίτες είναι ακόλουθοι του Αλί (Σι’ατ Αλί), γαμπρού του Μωάμεθ και διαδόχου του, που πέθανε μαρτυρικά. Κυριαρχούν στο Ιράν και σε περιοχές του Ιράκ, της Συρίας και του Λιβάνου.
Οι Αλαουίτες (οπαδοί του Αλί) είναι σιιτική ομάδα των παραλίων, που διά του καθεστώτος του Μπασάρ αλ Ασαντ μετέχουν στην εξουσία στη Συρία. Στους χριστιανούς, το Πατριαρχείο Αντιοχείας της Ορθόδοξης Εκκλησίας από το τέλος του 19ου έχει εξαραβιστεί, εξαρτώμενο από τη Ρωσία. Οι Μελχίτες Ελληνοκαθολικοί ανήκουν στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, αλλά έχουν βυζαντινό λειτουργικό τυπικό. Η Συριακή ή Ιακωβιτική Εκκλησία είναι ντόπια Εκκλησία, που δεν ακολούθησε την ελληνόφωνη θεολογία για τις δύο φύσεις του Χριστού, ενώ η Ασσυριακή Εκκλησία τόνισε, αντιστρόφως, την ανθρωπότητα του Χριστού.
Η προσπάθεια εκδυτικισμού
Κομβικός ήταν ο ρόλος της αγγλογαλλικής αποικιοκρατίας. Οι Γάλλοι ανύψωσαν χριστιανικές και μειονοτικές ισλαμικές ομολογίες σε μια προσπάθεια εκδυτικισμού της περιοχής, ενώ κατά την απο-αποικιοποίηση συνδετικός κρίκος έγινε η παναραβική εθνική ιδεολογία με σοσιαλιστικό πρόσημο. Ο εκφυλισμός των εκκοσμικευμένων πλην αυταρχικών παναραβικών καθεστώτων οδήγησε σε υποκατάσταση από τον πανισλαμισμό ως στοιχείο ενότητας.
Η εμπλοκή των ΗΠΑ στον 21ο αιώνα σήμανε βούληση για διάλυση των κλειστών σοσιαλιστικών καθεστώτων και εγκατάλειψη της απολυτότητας των συνόρων των Σάικς-Πικό με βάση τη θρησκευτική τριχοτόμηση σε Σιίτες, Σουνίτες (κεντρικό μέρος ερήμου) και παράλια με Αλαουίτες και χριστιανούς. Πέτυχε εν μέρει στο Ιράκ, αλλά στη Συρία το καθεστώς Ασαντ στράφηκε προς Ρωσία και Ιράν.
Οι δύο αυτές χώρες προβάλλουν την ορθοδοξία και τον σιιτισμό σε αντιδυτικό πλαίσιο. Η νεοφανής συμμαχία έχει θρησκευτικό/πολιτισμικό υπόβαθρο ή αποτελεί γεωπολιτική συγκυρία; Ο Δημήτρης Σταματόπουλος, καθηγητής Βαλκανικής και Υστερης Οθωμανικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, έχει μελετήσει στο πρόσφατο βιβλίο του Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (Παπαζήσης, 2024) το ζήτημα των θρησκευτικών ομολογιών στη νεωτερική εθνογένεση.
Αφού μίλησε για τις θεολογικές αναλογίες σουνιτισμού-μονοφυσιτισμού και σιιτισμού-Ορθοδοξίας, αντιστοίχως, πέρασε στο γεωπολιτικό κομμάτι: «Οι σιίτες θρησκευτικοί ηγέτες αυτονομούνται ως διαμεσολαβητές μεταξύ υπηκόου και κράτους.
Η στάση της Ρωσίας είναι γεωπολιτική και αφορά την πρόσβαση στη Μεσόγειο. Από την άλλη, πρωταγωνιστεί η σουνιτική Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ, μετασχηματισμός της Αλ Νούσρα, παρακλαδιού της Αλ Κάιντα, υπό τουρκική επιρροή. Μετά το 2010, ο Ερντογάν εισήλθε στη λογική των προληπτικών πληγμάτων κατά Κούρδων, όταν συνειδητοποίησε ότι οι ΗΠΑ επεδίωκαν την επαναθεώρηση του συστήματος Σάικς-Πικό. Φοβάται πλέον μια αναθεώρηση από το Ισραήλ μετά τον αποκεφαλισμό της σιιτικής Χεζμπολάχ».
Ο «σιιτικός» διάδρομος
Πώς έχει τώρα η κατάσταση υπό το πρίσμα του θρησκευτικού κατακερματισμού; Το άνοιγμα των κλειστών σοσιαλιστικών καθεστώτων προκάλεσε έναν «σιιτικό διάδρομο» μεταξύ Ιράν, Ιράκ, Συρίας και Λιβάνου, που εξισορροπείται με την άνοδο του σουνιτικού Ισλάμ.
Η Τουρκία ευνοεί σουνιτικές οργανώσεις και, παρά τη ρητορική της εναντίον του Ισραήλ, μοιράζεται μαζί του την εναντίωση προς τους Σιίτες. Η έμφαση των Σιιτών στο θρησκευτικό μαρτύριο μεταφράζεται ως αντίσταση στη Δύση, ενώ η Τουρκία, παρά το φλερτ με τις ευρασιατικές δυνάμεις, στη Συρία επιστρέφει στη συμπόρευση με τη Δύση ενάντια στη Ρωσία. Η «συλλογική Δύση» έχει ανάγκη από αξιόπιστους τοπικούς συμμάχους σε καιρό πολέμου, αλλά χρειάζεται συγκριτικά μετριοπαθείς δυνάμεις για την οικοδόμηση ανοικτών κοινωνιών σε καιρό ειρήνης.
Αλλά στη Συρία δεν υπάρχουν μόνο μουσουλμάνοι. Ο Δημήτριος Μόσχος, καθηγητής Εκκλησιαστικής Ιστορίας (ΕΚΠΑ), διευθυντής του Εργαστηρίου Μελέτης Ανατολικού Χριστιανισμού, σημειώνει: «Μένουμε στο μαρτύριο των ανατολικών χριστιανών. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε επίσης την προσφορά τους στον πολιτισμικό πλουραλισμό». Οι ανατολικοί χριστιανοί είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο του ανατολίτικου ψηφιδωτού, που δυνητικά συμβάλλει στη δημοκρατία.
