Επί χρόνια ο Aμερικανός σεφ Άντονι Μπουρντέν, στις τηλεοπτικές εκπομπές του με ταξίδια ανά την υφήλιο, τόνιζε ότι το πνεύμα όσων ταξιδεύουν πρέπει να είναι του ταξιδιώτη και όχι του τουρίστα, του ανθρώπου που σέβεται και εκτιμά την κουλτούρα του τόπου που επισκέπτεται.
Πώς θα σχολίαζε, άραγε, σήμερα ο πολυταξιδεμένος Μπουρντέν (ο οποίος πέθανε το 2018) τις πόλεις που βυθίζονται υπό το βάρος του υπερβολικού αριθμού τουριστών;
Το 2023 ο αριθμός των τουριστών παγκοσμίως ανήλθε σε 1,5 δισεκατομμύρια. Είναι πλέον πολλές οι πόλεις που λαμβάνουν σειρά μέτρων για τον έλεγχο του προσοδοφόρου υπερτουρισμού. Πόσο έχουν αποδώσει όμως αυτά τα μέτρα;
Το παράδειγμα της Βαρκελώνης
Πρόσφατα ο Δήμος Βαρκελώνης, πόλης 1,7 εκατ. κατοίκων η οποία δέχεται κατά μέσο όρο 12 εκατ. επισκέπτες τον χρόνο, δεσμεύτηκε ότι μέχρι το 2028 θα έχει δοθεί τέλος στις άδειες για 10.000 βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων (Airbnb) προκειμένου να αντιμετωπιστεί το οξύ πρόβλημα στέγης.
Η πρωτοβουλία προστίθεται στην απόφαση του δήμου για άμεσες επενδύσεις ύψους 44,2 εκατ. ευρώ για την πρόσληψη δημοτικών αστυνομικών, την ενίσχυση των υπηρεσιών καθαριότητας και των υπηρεσιών ασφάλειας, τον έλεγχο των υπαίθριων πωλητών και την επαναχάραξη των τουριστικών διαδρομών.
«Τα μέτρα που ανακοίνωσε ο Δήμος της Βαρκελώνης είναι προσχηματικά και μη αποτελεσματικά» δήλωσε στο «Βήμα» ο Ντανιέλ Πάρδο Ριβακόμπα, ο οποίος εκπροσωπεί την Assemblea de Barris pel Decreixement Turístic (ABDT – Συνέλευση των Συνοικιών για την Τουριστική Αποανάπτυξη), μια οργάνωση-ομπρέλα όπου συμμετέχουν πολλές οργανώσεις κατοίκων που αντιτάσσονται στην «τουριστικοποίηση».
«Μέχρι τις αρχές της εφετινής άνοιξης, ο Δήμος της Βαρκελώνης είχε συστήσει να περιορίσουμε την κατανάλωση νερού γιατί είχαμε διανύσει παρατεταμένη περίοδο ξηρασίας και τα υδάτινα αποθέματα της πόλης είχαν μειωθεί στο 16%. Η σύσταση του δήμου αφορούσε τους πολίτες και όλους τους επαγγελματίες πλην των επιχειρήσεων του τουρισμού – διότι οι πισίνες των ξενοδοχείων έπρεπε να παραμείνουν γεμάτες με νερό. Μετά τις έντονες βροχές της άνοιξης και των αρχών του καλοκαιρού, τα υδάτινα αποθέματα ανήλθαν στο 41%. Ετσι «λύθηκε» προσωρινά το πρόβλημα».
Το πρόβλημα της κατοικίας
H ABDT συμμετείχε στις πορείες διαμαρτυρίας της 6ης Ιουλίου στη Βαρκελώνη κατά του ανεξέλεγκτου τουρισμού, στη διάρκεια των οποίων ορισμένοι διαδηλωτές έβρεξαν με νεροπίστολα ανυποψίαστους τουρίστες. Στο τέλος της διαμαρτυρίας, η ΑBDT παρουσίασε ένα μανιφέστο 13 θέσεων με το οποίο ζητεί, μεταξύ άλλων, τον περιορισμό του αριθμού των τουριστικών καταλυμάτων στην πόλη, την είσοδο λιγότερων κρουαζιερόπλοιων στο λιμάνι της Βαρκελώνης και τον τερματισμό της τουριστικής εκστρατείας, η οποία χρηματοδοτείται με χρήματα των καταλανών φορολογουμένων.
Σύμφωνα με τον Ριβακόμπα, «το μόνο μέτρο που λειτούργησε ήταν αυτό που ετέθη σε ισχύ από την προηγούμενη δημοτική αρχή (σ.σ.: της αριστερής δημάρχου και πρώην ακτιβίστριας Αντα Κολάου) το 2017, όταν απαγορεύτηκε η δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων σε συγκεκριμένες ζώνες στο κέντρο της πόλης, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές ετέθησαν κανόνες για τη λειτουργία της τουριστικής δραστηριότητας. Το μέτρο αυτό ήταν ένα σημαντικό φρένο στον υπερτουρισμό.
Τα πρόσφατα όμως μέτρα που ανακοίνωσε η σημερινή δημοτική αρχή (σ.σ.: του σοσιαλιστή δημάρχου Ζάουμε Κολμπόνι) είναι μόνο υποσχέσεις, όπως η υποτιθέμενη απαγόρευση της εισόδου των κρουαζιερόπλοιων στο λιμάνι. Ανακοίνωσαν με φανφάρες την κατάργηση των βραχυπρόθεσμων μισθώσεων εντός των επόμενων πέντε ετών. Όμως δεν αναφέρθηκαν στην κατάργηση των μισθώσεων με τη σεζόν: όσοι νοικιάζουν τα ακίνητά τους με καθεστώς βραχυχρόνιας μίσθωσης θα αλλάξουν απλώς καθεστώς και θα τα νοικιάζουν με τη σεζόν. Επιπροσθέτως, ενώ ο δήμος ανακοίνωσε ότι θα καταργήσει τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, ταυτόχρονα εξετάζει το ενδεχόμενο δημιουργίας 5.000 νέων ξενοδοχείων στην πόλη και 15.000 στην ευρύτερη περιοχή της Βαρκελώνης».
Ενοίκια στα ύψη
Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της υπηρεσίας του ΟΗΕ για τον τουρισμό, το 2023 ήταν έτος ρεκόρ για τον τουρισμό στην Ισπανία, που έγινε η δεύτερη χώρα στον κόσμο, μετά τη Γαλλία, που δέχτηκε τους περισσότερους τουρίστες, συνολικά 85 εκατατομμύρια. Ο τουρισμός συνεισφέρει το 12,8% του ισπανικού Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ).
Οι τουρίστες ωστόσο ενοχοποιούνται για την αύξηση των τιμών των ενοικίων, για την ανυπαρξία κατοικιών προς μίσθωση από τους μόνιμους κατοίκους, για την αλλοίωση του χαρακτήρα της πόλης και για τη μετατροπή της Βαρκελώνης σε θεματικό πάρκο.
Τα τελευταία δέκα χρόνια οι τιμές των ενοικίων στη Βαρκελώνη έχουν αυξηθεί κατά 68% και οι τιμές για την αγορά νέας κατοικίας κατά 40%, ενώ εκτιμάται ότι 6.000 διαμερίσματα ενοικιάζονται παράνομα.
Σύμφωνα με τον Σ. Τ. Τσανγκ, καθηγητή Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Σιγκαπούρης, ειδικού στον τουρισμό των πόλεων και συγγραφέα μελετών για το φαινόμενο του υπερτουρισμού και του εξευγενισμού των πόλεων (gentrification), «η Βαρκελώνη και η Βενετία ήταν οι πρώτες πόλεις στην Ευρώπη όπου οι κάτοικοι άρχισαν να καταφέρονται έντονα κατά του υπερτουρισμού, δυο-τρία χρόνια πριν από το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού το 2020».
Αυτό συνέβη, όπως τόνισε στο «Βήμα», «γιατί οι πόλεις αυτές δέχονται τα κύματα των τουριστών κυρίως τους θερινούς μήνες. Είναι γνωστό ότι η Ισπανία, η Γαλλία και η Ιταλία συγκαταλέγονται στους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς. Όταν τα πλήθη τουριστών στη Βαρκελώνη και στη Βενετία χρησιμοποιούν τις υποδομές των πόλεων (από τα δίκτυα μεταφοράς ως τα σουπερμάρκετ) που χρησιμοποιούν και οι κάτοικοι, τότε η ισορροπία των πόλεων διαταράσσεται».
Οι προσπάθειες της Βενετίας
Από τον περασμένο Απρίλιο η Βενετία, όπου κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου η αναλογία μεταξύ τουριστών και κατοίκων είναι τρεις προς έναν, καθιέρωσε δοκιμαστικά εισιτήριο 5 ευρώ για την είσοδο στην πόλη. Μετά την πανδημία, οι τουρίστες που επισκέφθηκαν τη Βενετία άφησαν στην πόλη 2,7 δισ. ευρώ και 70.000 τόνους σκουπιδιών.
Η δημοτική αρχή εξετάζει ένα ακόμη μέτρο που θα εφαρμοστεί από τον Αύγουστο, σύμφωνα με το οποίο τα γκρουπ των τουριστών δεν θα πρέπει να υπερβαίνουν τα 25 άτομα. Υπενθυμίζεται ότι το 2021 ο δήμος απαγόρευσε στα μεγάλα κρουαζιερόπλοια να εισέρχονται στη «laguna», τη λιμνοθάλασσα της Βενετίας, και να δένουν κοντά στο ιστορικό κέντρο της πόλης.
Το «Βήμα» επικοινώνησε με τον Σιμόνε Βεντουρίνι, σύμβουλο του Δήμου της Βενετίας, αρμόδιου για τον τουρισμό, ο οποίος δήλωσε ότι ο δήμος αναμένει το τέλος του καλοκαιριού για να αξιολογήσει πόσο αποτελεσματικά είναι τα μέτρα που ελήφθησαν για την προστασία της πόλης από τον υπερτουρισμό.
Ο καθηγητής Σ. Τ. Τσανγκ επισημαίνει ότι υπάρχουν αναλογίες στα φαινόμενα του υπερτουρισμού στις πόλεις της Ευρώπης και της Ασίας. «Ο υπερτουρισμός παρατηρείται στην «εξωτική καρδιά των πόλεων», είτε πρόκειται για την πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία είτε για το ιστορικό κέντρο του Κιότο στην Ιαπωνία. Η διαφορά μεταξύ των δύο ηπείρων έγκειται στο ότι ο υπερτουρισμός στην Ασία πλήττει κυρίως τις παραθαλάσσιες περιοχές (το Μπαλί στην Ινδονησία, τη νήσο Μπορακάι στις Φιλιππίνες) ενώ στην Ευρώπη πλήττονται κυρίως οι πόλεις».
Οι ευθύνες κυβερνήσεων και τοπικών αρχών
Στο νέο βιβλίο της με τίτλο «The new tourist: Waking up to the power and perils of travel» («Ο νέος τουρίστας: Συνειδητοποιώντας την ισχύ και τους κινδύνους των ταξιδιών»), η Aμερικανίδα δημοσιογράφος Πέιτζ Μακ Κλάναχαν, η οποία ζει στη Γαλλία, γράφει ότι κάθε τουρίστας φέρει ευθύνη για τα μέρη που επισκέπτεται. Στο πλαίσιο αυτής της ευθύνης και του σεβασμού των τόπων που επισκέπτεται, εγγράφεται και ο τρόπος που ο τουρίστας αποτυπώνει τις εμπειρίες του στα social media. Ο τουρίστας, γράφει η Μακ Κλάναχαν, φέρει ευθύνη για το πόσο πραγματικές είναι οι εικόνες που μεταφέρει μέσω των κοινωνικών δικτύων.
H συγγραφέας ωστόσο υποστηρίζει ότι δεν φταίνε αποκλειστικώς οι τουρίστες για τη μετάλλαξη των πόλεων. Ευθύνη και μάλιστα μεγάλη έχουν και οι τοπικές αρχές και οι κυβερνήσεις. Το παράδειγμα της Βαρκελώνης είναι χαρακτηριστικό. Μέχρι τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1992 η Βαρκελώνη ήταν ένα άχαρο βιομηχανικό λιμάνι της Ισπανίας, μια μισοκοιμισμένη πόλη. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες την άλλαξαν για πάντα.
Ο Ντανιέλ Ριβακόμπα της οργάνωσης ABDT επιβεβαιώνει στο «Βήμα» ότι «πράγματι το 1992 ήταν το έτος μηδέν για την έξαρση του τουρισμού στη Βαρκελώνη». Με αφορμή τους Ολυμπιακούς, η τοπική κυβέρνηση της Καταλωνίας επένδυσε πολύ στον τουρισμό, έκανε τα πάντα ώστε να μην εξαφανιστεί η πόλη από τον χάρτη μετά τη λήξη των Αγώνων, έπραξε όμως ελάχιστα για να ρυθμίσει την τουριστική βιομηχανία και να προστατεύσει τους κατοίκους της από τις αρνητικές συνέπειες του υπερτουρισμού.
Ανάλογη στρατηγική, γράφει η Μακ Κλάναχαν, εφάρμοσε και το Άμστερνταμ μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Οι αρχές της πόλης οργάνωσαν τεράστια διαφημιστική εκστρατεία για να προσελκύσουν τουρίστες στο πλαίσιο της οποίας περιέλαβαν και ένα βίντεο που καλούσε τους τουρίστες «να περάσουν μια νύχτα γεμάτη αταξίες στο Άμστερνταμ».
Δεκαέξι χρόνια αργότερα, το Άμστερνταμ βρίσκεται στον αντίποδα εκείνης της εκστρατείας και διαμαρτύρεται για την έκρηξη του αριθμού των τουριστών. Οι δήμοι και οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να ξεχνούν ποιος και γιατί τους εξέλεξε και να ιεραρχούν τις προτεραιότητες προς όφελος πρωτίστως των κατοίκων και κατόπιν των επισκεπτών.
«Ουκ εν τω πολλώ το ευ»
Ο Σ. Τ. Τσανγκ συμφωνεί: «Αν οι χώρες», λέει στο «Βήμα», «εξακολουθήσουν να προκρίνουν την ενίσχυση της τουριστικής τους βιομηχανίας με βάση τη λογική «όσο περισσότεροι τόσο καλύτερα» («The more the merrier») και αν οι τουριστικές επιχειρήσεις θέτουν στόχους υιοθετώντας την αντίληψη «όσο πιο μεγάλο τόσο πιο καλό» («big is beautiful»), το φαινόμενο του υπερτουρισμού δεν πρόκειται να ανακοπεί. Οι παραδοσιακοί τουριστικοί προορισμοί θα πρέπει να εστιάσουν στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα. Αυτό πρακτικά σημαίνει μικρότερο αριθμό τουριστών για κάθε προορισμό, αλλά τουρίστες που θα ξοδεύουν περισσότερο χρόνο και χρήματα και οι οποίοι θα έρχονται σε επαφή με τους ντόπιους με πιο ουσιαστικό τρόπο».
Το εισιτήριο δεν ανέκοψε το «ρεύμα»
Επιτυχία ή αποτυχία είχε το μέτρο του εισιτηρίου των 5 ευρώ που εισήγαγε η Βενετία τον Απρίλιο σε μια προσπάθεια να μειώσει τον αριθμό των τουριστών την υψηλή τουριστική περίοδο;
«Περιορίσαμε ορισμένες κορυφώσεις επισκεπτών» δήλωσε ο δήμαρχος Λουίτζι Μπρουνιάρο. Όμως οι Αρχές της πόλης θεωρούν ότι πρέπει να εξετάσουν πιο προσεκτικά τα νούμερα προτού αποφανθούν αν το μέτρο πέτυχε ή απέτυχε.
Οι τοπικές αρχές της Βενετίας ξεχώρισαν 29 ημέρες κορύφωσης (κυρίως Σαββατοκύριακα και εθνικές εορτές 8.30-16.00) από τον Απρίλιο ως τα μέσα Ιουλίου στις οποίες οι ημερήσιοι επισκέπτες πλήρωσαν 5 ευρώ ο καθένας για να επισκεφθούν την πόλη και τα κανάλια της. Σε αυτούς τους μήνες, 485.000 επισκέπτες πλήρωσαν το ημερήσιο εισιτήριο, κάνοντας τη Βενετία πλουσιότερη κατά 2,43 εκατ. ευρώ.
Το ποσό αυτό είναι πολύ υψηλότερο από τα 700.000 ευρώ που οι Αρχές υπολόγιζαν ότι θα συγκέντρωναν. Οι επικριτές του μέτρου το θεωρούν αποτυχία διότι δεν περιόρισε αρκετά τον υπερτουρισμό στην πόλη.
