Μία από τις πρώτες εικόνες που συναντάς στην έκθεση «Zanele Muholi» στην Tate Modern είναι το σώμα ενός ατόμου που φορά μόνο το εσώρουχό του. Πιθανότατα είναι γυναίκα αλλά δεν είναι και σίγουρο – το φωτογραφικό κάδρο περιλαμβάνει μόνο το κάτω μέρος του σώματος. Το βλέμμα μονοπωλεί η τεράστια ουλή πάνω στον μηρό, ενθύμιo αναμφίβολα μιας πολύ βίαιης εμπειρίας, αν κρίνεις δε από τον τρόπο που πλέκει με συστολή τα χέρια μπροστά από τον καβάλο, σίγουρα συνδέεται με ένα σεξουαλικό έγκλημα μίσους.
Aυτή είναι εξάλλου η ενότητα «Only Ηalf the Ρicture», η σειρά έργων που το Ζανέλε Μουχόλι (απόδοση του αγγλικού them/they) ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Εδώ παρουσιάζονται φωτογραφίες ανθρώπων που έχουν πέσει θύματα σεξουαλικής αλλά και ρατσιστικής βίας – ο συνδυασμός και των δύο είναι ένα συνηθισμένο, ιδιαίτερα εύφλεκτο κοκτέιλ που ενεργοποιεί αρρωστημένα αντανακλαστικά και τα αποτελέσματα είναι ορατά σε αυτή την εικόνα.
Το Ζανέλε Μουχόλι μπροστά στο γλυπτό «Muholi IV» (2023) που παρουσιάζεται στην Tate Modern. Photo Larina Fernandes
Ιδίως όταν πρόκειται για άτομα με σεξουαλική ταυτότητα που δεν συντονίζεται με εκείνη της δυαδικής νόρμας, οπότε «στην ανάγκη» επιστρατεύεται και ο διορθωτικός βιασμός (corrective rape), μια πράξη μίσους που έχει ως στόχο την τιμωρία και την επαναφορά στον κομφορμισμό των φύλων.
Αυτή είναι η εισαγωγή σε μια αναπάντεχα εντυπωσιακή έκθεση, μια αναδρομική με σχεδόν 300 έργα από όλο το φάσμα της καριέρας μιας καλλιτεχνικής δύναμης που διεκδικεί και δίνει ορατότητα στη μαύρη κοινότητα LGBTQIA+ της Νότιας Αφρικής, μιας χώρας δηλαδή που έζησε υπό το καθεστώς του Απαρτχάιντ το οποίο καταδίωξε ανελέητα τον συγκεκριμένο συνδυασμό. Εξ ου και το Ζανέλε Μουχόλι προτιμά να αποκαλείται visual activist.
«Η φωτογραφία είναι ένα μέσο που βοηθά να αναιρεθεί η σιωπή, είναι ένας τρόπος να αρθρώνεις φωνή και απλώς συνιστά μια επιπλέον πτυχή του ακτιβισμού μου» έχει δηλώσει. Σημειωτέον, η συγκεκριμένη έκθεση είχε ξεκινήσει το 2020 αλλά διακόπηκε απότομα λόγω της έλευσης του κορωνοϊού και επανέρχεται διανθισμένη για να αποδώσει «τα του Καίσαρος…» σε αυτό το δημιουργικό πλάσμα.
Πρόσωπα σε διαρκή μετάβαση
Γιατί είναι αναπάντεχα εντυπωσιακή αυτή η έκθεση; Διότι εκεί που νομίζεις ότι έχεις ξεχωρίσει και γνωρίζεις ένα φωτογραφικό έργο μέσα από τις αναπαραγωγές του στον Τύπο, έρχεται μια διοργάνωση σαν κι αυτή να προσφέρει όλον τον χώρο ώστε να απλωθεί η ευρύτητα ενός σκεπτικού στις διαστάσεις και την έκταση που το οραματίστηκε το άτομο που το δημιούργησε (σύμφωνοι, έχει να κάνει και με το γεγονός ότι ποτέ δεν μπορείς να γνωρίσεις ουσιαστικά το έργο ενός καλλιτέχνη από την οθόνη).
Για παράδειγμα, στην ενότητα «Faces and Phases» οι δύο αντικριστοί τοίχοι μιας αίθουσας της Tate Modern είναι γεμάτοι από τα πορτρέτα ανθρώπων (λεσβίες, τρανς, bisexual, transgender, intersex άτομα) που σε κοιτάζουν κατάματα δίχως τη συστολή που σίγουρα θα υπήρχε στο πρόσωπο του προαναφερθέντος βιασμένου ατόμου, αν μπορούσαμε να δούμε το πρόσωπό του.
«Miss D’vine II» (2007), από τη σειρά «Queering Public Space». Photo courtesy of the artist and Yancey Richardson , New York,
Συγκεκριμένα πρόκειται για «ένα συλλογικό πορτρέτο» ανθρώπων που βρίσκονται σε κάποια φάση μετάβασης: σεξουαλικής, φύλου ή ταυτότητας. Είναι όλοι/ες/α από τη Νότια Αφρική (η σειρά περιλαμβάνει συνολικά περί τις 600 φωτογραφίες αλλά εδώ παρουσιάζεται ένα δείγμα), μια χώρα το σύνταγμα της οποίας μετά το Απαρτχάιντ ήταν το πρώτο στον κόσμο που απαγόρευε ρητά τις διακρίσεις βάσει σεξουαλικού προσανατολισμού, όμως η κοινότητα LGBTQIA+ εξακολουθεί να αποτελεί στόχο βίας και προκατάληψης μέχρι και σήμερα.
Είναι ένα ζωντανό αρχείο που έχει αναλάβει να στήσει το Ζανέλε Μουχόλι, μια απόφαση που πήρε όταν πέθανε ένα πολύ κοντινό του άτομο από επιπλοκές του AIDS το 2007 και συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε στη χώρα οπτικό υλικό για αυτούς τους ανθρώπους και δη τις λεσβίες, μέσω του οποίου να εκφράζονται τα μείζονος σημασίας αιτήματα της κοινότητας. «Ηθελα να διασφαλίσω ότι υπολογίζονται ως πολίτες και ότι αναγνωρίζεται η συνεισφορά τους στην οικονομία της Νότιας Αφρικής» λέει χαρακτηριστικά σε συνέντευξη στην Καταρίνα Πιερ, στον κατάλογο της έκθεσης.
Ήταν όλοι/ες/α τους ανεπιθύμητ@
Μια σημείωση εδώ για τις αντωνυμίες με τις οποίες προσδιορίζεται το Ζανέλε Μουχόλι. Αν και αρχικά προσδιοριζόταν ως ομοφυλόφιλη γυναίκα, ύστερα από τον θάνατο της μητέρας της το 2009, από καρκίνο στο ήπαρ, επέλεξε να είναι non binary, υιοθετώντας τις νεοαντωνυμίες them/they.
Αναφέρονται στο κοινωνικό φύλο (ή την ταυτότητα φύλου) που έχει επιλέξει, όμως παράλληλα εγκολπώνουν τις διαφορετικές ταυτότητες που ούτως ή άλλως φέρει κάθε άνθρωπος, ανάλογα με το φύλο, τη φυλή ή την τάξη στην οποία ανήκει. Γι’ αυτό και στην εν εξελίξει σειρά φωτογραφιών «Somnyama Ngonyama» («Χαίρε, Σκοτεινή Λιονταρίνα» στα ζουλού, μια γλώσσα Μπαντού που μιλιέται στη Νότια Αφρική, η μία από τις 11 επίσημες της χώρας) στρέφει την κάμερα στον εαυτό του για να θέσει ορισμένα ζητήματα αναπαράστασης της φυλής που συνδέονται και με αυτές τις ταυτότητες.
Δεν είναι αυτοπορτρέτα αλλά «αυτοπροβολές» όπως τα προσδιορίζει και μέσα από ένα έντονο κοντράστ επιλέγει γι’ αυτά την πιο σκούρα των αποχρώσεων για το δέρμα, ή αλλιώς μια μη αποδεκτή απόχρωση στην κλίμακα αποδοχής της μαύρης επιδερμίδας από τους λευκούς ανθρώπους.
«Yaya Mavundla, Parktown Johannesburg» (2014), από τη σειρά «Brave Beauties». Photo courtesy of the artist and Yancey Richardson , New York
Με αντικείμενα της καθημερινότητας, γάντια από λάτεξ, λάστιχα και καλώδια, δημιουργεί αξεσουάρ-στερεοτυπικά σύμβολα της μαύρης ταυτότητας όπως νοείται και εξακολουθεί να συντηρείται από την αποικιοκρατική σκέψη και ματιά.
Τα πορτρέτα μοιάζουν με σαγηνευτικούς πίνακες, ωστόσο δεν συνιστούν μυθοπλασία αλλά εμπεριέχουν την έρευνα ενός «ντοκιμαντέρ». Εχεις τη φύλαρχο-βασίλισσα με ψηλό στέμμα από χτένες για τα ατίθασα, άφρο μαλλιά (που μοιάζουν να φλέγονται), το διάδημα από μανταλάκια που παραπέμπει στην εργασία των μαύρων γυναικών ως οικιακών βοηθών αλλά και στη δουλεία.
Εν προκειμένω είναι ένας φόρος τιμής στη μητέρα του που εργαζόταν για μια οικογένεια λευκών, αν και όλη η σειρά είναι αφιερωμένη στη δύναμη, το κουράγιο και την αντοχή αυτής της γυναίκας, η οποία ήταν κομμάτι του συλλογικού τραύματος μιας φυλής που έχει υποφέρει από τον ρατσισμό. Διότι στην περίπτωση του Ζανέλε Μουχόλι η αντωνυμία them/they περικλείει και τους προγόνους μαζί με τις πολλαπλές ταυτότητες που συχνά τούς επιβάλλονταν.
«Είναι ακόμα ένας τρόπος για εμένα να αναγνωρίσω τις προγονικές μου ρίζες και όλες τις δυνάμεις που συγκροτούν την ολότητά μου – την ολότητά μας. Η δημιουργία εικαστικών αφηγήσεων που συνδέονται με το παρελθόν και το παρόν, μου δίνει δύναμη να αρθρώσω φωνή για όσα έχουν αποσιωπηθεί πριν από εμάς. Στο τέλος της ημέρας, είμαστε ένα και έχω πλήρη επίγνωση γι’ αυτό στη δουλειά που φιλοτεχνώ».
Γενική άποψη της αίθουσας όπου παρουσιάζονται τα έργα της ενότητας «Somnyama Ngonyama». Photo Larina Fernandes
Αλλωστε, αφετηρία για τη δημιουργία αυτής της σειράς ήταν τα ερεθίσματα που εισέπραττε όταν άρχισε να ταξιδεύει στο εξωτερικό ως μαύρο queer άτομο και αστέρι της εικαστικής σκηνής της Νότιας Αφρικής με προσκλήσεις να παρευρεθεί σε venues και σε πολλά σημεία του κόσμου εκτός (Νότιας) Αφρικής.
Εστω και έτσι, συχνά εισέπραττε βλέμματα δυσπιστίας, αποδοκιμασίας ή και αποστροφής, αρχής γενομένης από τα αεροδρόμια όπου οι έλεγχοι ήταν, και είναι, εξονυχιστικοί σε ένα άτομο τέτοιου χρώματος, κάνοντάς το να αισθάνεται τουλάχιστον ανεπιθύμητο. Μάλιστα, συχνά δημιουργεί αυτά τα πορτρέτα όταν βρίσκεται μακριά από τη Νότια Αφρική, σε περιβάλλοντα πολύ διαφορετικά από εκείνα του στούντιο πίσω στην πατρίδα.
Αναπόφευκτα, το αποτέλεσμα είναι αλλιώτικο κάθε φορά, για παράδειγμα ως προς τον φωτισμό ή τις διαστάσεις. Φεύγοντας πάντως από αυτή την ενότητα, όπου οι τοίχοι είναι βαμμένοι μαύροι – παρεμπιπτόντως μια πολύ επιτυχημένη σκηνογραφική προσέγγιση, γιατί οι φωτογραφίες έχουν συνήθως ανοιχτόχρωμο φόντο –, νιώθεις δεκάδες βλέμματα να σε ακολουθούν. Είναι διεισδυτικά, είναι αρχοντικά περήφανα, είναι αποφασιστικά αμετακίνητα. Σε καλούν να παραδεχθείς ότι δεν μπορείς πλέον να λες πως «δεν γνωρίζεις».
Η ομορφιά του ουράνιου τόξου
Ανάμεσα στις αίθουσες όπου κυριαρχεί το μαύρο και το άσπρο, παρεμβάλλεται μια έκρηξη χρώματος καθώς παρουσιάζονται έργα από την «Brave Beauties» (2014-). Πρόκειται για μια σειρά φωτογραφιών με γυναίκες τρανς, gender nonconforming ή non binary άτομα που έχουν λάβει μέρος σε queer διαγωνισμούς ομορφιάς, συχνά για να βοηθήσουν να συμφιλιωθεί μαζί τους η ευρύτερη κοινότητα στην οποία διαμένουν και συνήθως τα παρενοχλεί, στην καλύτερη των περιπτώσεων (και το Ζανέλε Μουχόλι είχε λάβει μέρος σε έναν τέτοιο διαγωνισμό και είχε λάβει τη δεύτερη θέση το 1997).
Με χρώμα είναι φωτογραφημένα και άτομα της LGBTQIA+ κοινότητας σε δημόσιους χώρους («Queering Public Space»), έργα από μια άλλη πτυχή του «οπτικού ακτιβισμού» του Μουχόλι, που διευρύνει την παλέτα για να φέρει τη δουλειά πιο κοντά στην πραγματικότητα και την εποχή που ζούμε. Μια σειρά από υποψήφιες/α ενός τέτοιου διαγωνισμού έχουν φωτογραφηθεί στην παραλία του Ντέρμπαν, κοντά στο Ουμλάζι όπου γεννήθηκε πριν από 52 χρόνια – δεν είναι τυχαία επιλογή, καθώς ακόμα και οι ακτές ήταν φυλετικά διαχωρισμένες υπό το καθεστώς του Απαρτχάιντ.
«Melissa Mbambo, Durban» (2017). Photo courtesy of the artist and Yancey Richardson , New York
Τόσο το Μουχόλι όσο και τα πρόσωπα που φωτογραφίζει συνήθως έχουν ηλικίες που μαρτυρούν ότι έχουν ζήσει τον φυλετικό διαχωρισμό και θυμούνται πολύ καλά τη γεύση του. Αυτό το έργο έχει μεγεθυνθεί ώστε να καλύψει έναν τοίχο και θυμίζει λίγο τις εξωτικές ταπετσαρίες που ήταν κάποτε της μόδας σε κλειστοφοβικά δωμάτια.
Το Μουχόλι θέλει να αναδείξει την ποιότητα της ομορφιάς που δεν επιδιώκει να υποταχθεί σε συγκεκριμένες νόρμες προκειμένου να χαρακτηριστεί ως τέτοια. Εχει να κάνει με την ομορφιά της αποδοχής των χαρακτηριστικών του ατόμου δίχως να χρειάζεται να περάσουν από το φίλτρο του λευκού βλέμματος.
«Τα μαλλιά σου δεν είναι αρκετά ίσια», «το δέρμα σου δεν είναι αρκετά ανοιχτό», πρότυπα που ήταν μάλιστα νομοθετημένα υπό το καθεστώς του Απαρτχάιντ, όπου οι πολίτες χωρίζονταν σε κατηγορίες: λευκοί, μαύροι, μιγάδες, Ασιάτες.
Η αποδοχή τού απλώς να είσαι, δίχως να προσπαθείς να αποδείξεις κάτι, είναι εμφανής και στη σειρά φωτογραφιών «Being» (2006-), μια εξερεύνηση της αγάπης, της οικειότητας, πάντα μέσα στη Μαύρη LGBTQIA+ κοινότητα της Νότιας Αφρικής. Μέσα από αυτό το έργο, το Ζανέλε Μουχόλι καταγράφει τρυφερές στιγμές ανάμεσα σε ζευγάρια λεσβιών, προσφέροντας ένα οπτικό αφήγημα που αμφισβητεί τα ετεροκανονικά στερεότυπα και τα κοινωνικά ταμπού γύρω από τις queer σχέσεις. Θέλει επίσης να διορθώσει την εσφαλμένη αντίληψη των Aφρικανών ότι το queer είναι εισαγόμενο προϊόν των αποικιοκρατών.
«Είναι πολλά τα ερωτήματα που δεν με αφήνουν να κοιμηθώ τα βράδια. Πώς μπορώ να ενδυναμώσω τους ανθρώπους μέσα από τη δουλειά μου; Πώς μπορώ να εργαστώ ώστε να εδραιωθεί μια δημοκρατία όπου θα προστατεύονται τα δικαιώματα όλων των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τον σεξουαλικό προσανατολισμό, το φύλο ή την εθνότητα; Πώς μπορώ να κάνω περισσότερα για να βοηθήσω κι άλλα άτομα ενόσω φροντίζω και τον εαυτό μου ταυτόχρονα;
Πώς μπορώ να μη χάνω το κουράγιο μου μπροστά σε όλες τις αναταραχές, τις ανησυχητικές πολιτικές και αντιδράσεις, την άνοδο των εγκλημάτων μίσους, των προβληματικών ιδεολογιών, των καταπιεστικών καθεστώτων και των συνεχών επιθέσεων στις ελευθερίες μας; Όποτε μπορώ, προσπαθώ να διοχετεύω αυτούς τους προβληματισμούς στη δουλειά μου».
INFO
«Zanele Muholi»: Tate Modern, Λονδίνο, έως τις 26 Ιανουαρίου 2025.
