Οι περιηγήσεις σε κάποιον αρχαιολογικό χώρο βρίσκονται πάντα ψηλά στη λίστα των επισκεπτών ανά την Ελλάδα, την Ιταλία ή την Τουρκία. Ποιος θα ταξιδέψει μέχρι την Αθήνα, για παράδειγμα, και δεν θα επισκεφθεί την Ακρόπολη ή θα βρεθεί στη Ρώμη και δεν θα μπει στο Κολοσσαίο ή θα περάσει στα τουρκικά παράλια και δεν θα περπατήσει στην αρχαία ιωνική πόλη της Εφέσου;

Οι σπουδαίοι πολιτισμοί που άνθισαν σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου μάς ταξιδεύουν πίσω στον χρόνο και οι αρχαιολογικοί χώροι που υποδέχονται σήμερα εκατομμύρια επισκέπτες είναι εκατοντάδες, σπαρμένοι με σπουδαία μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως αυτά που θα εξερευνήσουμε παρακάτω. Θα ανακαλύψουμε το αρχαίο θέατρο της Πλευρώνας, μερικά χιλιόμετρα από το Μεσολόγγι, και την αρχαία Νικόπολη στην Πρέβεζα, που αποκαλύπτουν πτυχές της ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής στην Ελλάδα, αντίστοιχα.

Στην Ιταλία θα εξερευνήσουμε τη Νεκρόπολη της Πανταλίκα στη Σικελία, την Κοιλάδα των Ναών στον Ακράγαντα και τον Σολούντα στο Παλέρμο, που αφηγούνται ιστορίες με χρώμα… Μεγάλης Ελλάδας. Στην Τουρκία θα περιηγηθούμε στο Παμούκαλε αλλά και στην Ιεράπολη, γνωστά για τις εντυπωσιακές θερμές πηγές και τα αρχαιολογικά τους ευρήματα αντίστοιχα.

Αρχαίο Θέατρο Πλευρώνας, Μεσολόγγι

Στο αρχαίο θέατρο της Πλευρώνας θα παρουσιαστεί η παράσταση «Πλούτος» του Εθνικού Θεάτρου./ Φωτ.: Shutterstock

Περίπου πέντε χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Ιεράς Πόλης Μεσολογγίου βρίσκεται η Νέα Πλευρώνα και καταλαμβάνει δύο λόφους στη νοτιοδυτική απόληξη του όρους Αρακύνθου (Ζυγός). Οι ντόπιοι αποκαλούν την οχύρωση της Νέας Πλευρώνας «Κάστρο της Κυρα-Ρήνης». Εκεί βρίσκεται και το αρχαίο θέατρο της Πλευρώνας, με θέα προς την πεδινή παραλιακή ζώνη. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. και στην αρχή λειτουργούσε ως βουλευτήριο, ενώ στην πορεία μετατράπηκε σε θέατρο.

Πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέατρα της Αιτωλίας, κυρίως λόγω της κατασκευαστικής ιδιαιτερότητας που παρουσιάζει, καθώς η εσωτερική παρειά του τείχους της αρχαίας πόλης της εφάπτεται με το επίμηκες σκηνικό οικοδόμημα. Τη λειτουργικότητα του θεάτρου συμπληρώνει πύργος διαστάσεων 6,50Χ3,30 μ. με ύψος περίπου 5,70 μ., που θεωρείται ότι αποτελούσε βοηθητικό χώρο της σκηνής και των παρασκηνίων, ενδεχομένως αποδυτήρια των ηθοποιών.

Πρόκειται για ένα θέατρο σχετικά μικρών διαστάσεων, η ορχήστρα του οποίου έχει διάμετρο 11,60 μέτρων και το κοίλος είναι διαμορφωμένο στο πρανές. Σήμερα, από τα δομικά κατάλοιπα, πλην των 15 ορατών σειρών εδωλίων υπολογίζεται ότι το θέατρο πρέπει να είχε συνολικά 20 με 25 σειρές εδωλίων. Μάλιστα ορισμένα από αυτά είναι λαξευμένα στον φυσικό βράχο. Αν και το θέατρο δεν έχει ερευνηθεί στο σύνολό του, φαίνεται ότι μετά τη δέκατη σειρά εδωλίων πρέπει να υπήρχε διάζωμα που χώριζε το κάτω από το άνω κοίλο.

Τον περασμένο Αύγουστο ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αποκατάστασης, συντήρησης και ανάδειξής του. Εφέτος το Εθνικό Θέατρο, σε συνεργασία με το Σωματείο ΔΙΑΖΩΜΑ και με την υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού, πραγματοποιεί μέσα στο καλοκαίρι που διανύουμε το πρόγραμμα «Γνωριμία με Αρχαία Θέατρα της Ελλάδας». Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού θα παρουσιαστεί η παράσταση «Πλούτος» του Αριστοφάνη σε μετάφραση Δημοσθένη Παπαμάρκου και σκηνοθεσία Μάνου Βαβαδάκη, με έναν θίασο σημαντικών καλλιτεχνών της νέας γενιάς του ελληνικού θεάτρου.

Αρχαία Νικόπολη, Πρέβεζα

Το ρωμαϊκό ωδείο είναι ένα από τα σημαντικότερα και καλύτερα διατηρημένα μνημεία της Αρχαίας Νικόπολης./ Φωτ.: Shutterstock

Η μεγαλύτερη σε έκταση αρχαία πόλη της Ελλάδας βρίσκεται μερικά χιλιόμετρα βόρεια της Πρέβεζας. Η Νικόπολη ήταν το καμάρι του Οκταβιανού Αυγούστου, την έχτισε σε ανάμνηση της νίκης του ενάντια στον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα, στη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. Η Νικόπολη ανήκει στις λίγες αρχαίες πόλεις στον ελλαδικό χώρο που είχαν την τύχη να ξεφύγουν από τη διαρκή οικοδόμηση – σε αντίθεση με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη –, τη συνεχή εκμετάλλευση της γης και την επαναχρησιμοποίηση του αρχαίου οικοδομικού υλικού τους. Ετσι διατηρήθηκαν σε καλή κατάσταση πολλά μνημεία της, με την πόλη να αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, αλλά ταυτόχρονα να καθιστά δυνατή την παρατήρηση στα κτίσματά της όλων των αρχιτεκτονικών αλλαγών που επέβαλε ο χριστιανισμός. Η περιοχή της Νικόπολης εκτεινόταν από τα βουνά της Κασσωπαίας μέχρι τα όρια της ρωμαϊκής Πάτρας και από τον Αχελώο μέχρι τη Λευκάδα.

Η αρχαία Νικόπολη διέθετε αγορά, που βρισκόταν μεταξύ των κύριων οδών της, ενώ κοντά βρισκόταν και το ωδείο, χτισμένο στα χρόνια του Αυγούστου, το οποίο αποτελείται από ημικυκλικό κοίλο, κυκλική ορχήστρα και ορθογώνια σκηνή. Στον εξωτερικό τοίχο της σκηνής, που σώζεται σε μεγάλο ύψος, τρεις μεγαλόπρεπες πύλες με βαθμίδες οδηγούν στο προσκήνιο. Το ωδείο, έργο σπουδαίου αρχιτέκτονα, σώζεται σε καλή κατάσταση. Τα υπόλοιπα δημόσια κτίρια, θέατρο, στάδιο και γυμνάσιο, κτίστηκαν εκτός των τειχών της πόλης. Στην ίδια περιοχή κατασκευάστηκε και το ιερό του Απόλλωνα, ενώ οι μεγάλες θέρμες βρίσκονται ανατολικά της αγοράς. Η μοναδική μέχρι σήμερα ιδιωτική οικία που έχει έρθει στο φως βρίσκεται βόρεια του ωδείου (οικία στον αγρό Ντόμαρη). Τα νεκροταφεία της πόλης βρίσκονταν έξω από κάθε πύλη του τείχους αλλά και σε άλλες περιοχές και σε πολλές περιπτώσεις σώζονται μεγάλα ταφικά κτίσματα, τα οποία ανήκαν σε πλούσιες ελληνικές και ρωμαϊκές οικογένειες.

Από τη βυζαντινή περίοδο της πόλης έχουν διατηρηθεί τα βυζαντινά τείχη και τμήματα από εκκλησιαστικά κτίρια. Τα σημαντικότερα από αυτά είναι η βασιλική Α του Δημητρίου, γνωστότερη ως βασιλική του Δουμετίου, και η βασιλική του μητροπολίτη Αλκίσωνα, που είναι κτισμένες εντός των νέων, «ιουστινιάνειων» τειχών της Νικόπολης.

Νεκρόπολη της Παντάλικα, Σικελία

Στις βραχώδεις πλαγιές της Νεκρόπολης της Παντάλικα στη Σικελία είναι λαξευμένες περίπου 5.000 σπηλιές/τάφοι./ Φωτ.: Shutterstock

Στη γειτονική Σικελία βρίσκεται η Νεκρόπολη της Παντάλικα, μεταξύ της Φέρλα και του Σορτίνο, στην επαρχία των Συρακουσών. Από το 2005, μαζί με το ιστορικό κέντρο των Συρακουσών, έχει αναγνωριστεί ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Η νεκρόπολη βρίσκεται απομονωμένη από τους κοντινούς λόφους, σε ένα οροπέδιο μέσα στις κοιλάδες και το φαράγγι που σχηματίζονται από τους ποταμούς Αναπο και Καλτσινάρα. Στην κορυφή του οροπεδίου υπάρχουν οικιστικά ίχνη, ενώ στις βραχώδεις πλαγιές του έχουν σκαφτεί περίπου 5.000 σπηλιές/τάφοι. Το όνομα της περιοχής προέρχεται πιθανότατα από την αραβική λέξη Buntarigah, που σημαίνει σπηλιές.

Η Νεκρόπολη της Παντάλικα είναι μία από τις σημαντικότερες πρωτοϊστορικές τοποθεσίες στη Σικελία και από αυτήν προέρχονται οι περισσότερες πληροφορίες για τη μετάβαση του νησιού από την εποχή του χαλκού σε αυτή του σιδήρου. Οι τάφοι υπολογίζεται ότι χτίστηκαν σε δύο περιόδους, μεταξύ του 13ου και του 8ου αιώνα π.Χ., είναι σχετικά μικροί σε μέγεθος και είτε ελλειπτικού είτε ορθογώνιου σχήματος. Η πρόσβαση στην κοιλάδα, όπου ανάμεσα στα πουρνάρια, το άγριο φασκόμηλο, το θυμάρι, τον μάραθο και τα πλατάνια ζουν αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, λαγοί, παπαγάλοι και γεράκια, γίνεται από δύο κύριες εισόδους. Η μία κοντά στο Σορτίνο και η άλλη από τη Φέρλα. Αξίζει να ακολουθήσετε και τις δύο διαδρομές.

Η Κοιλάδα των Ναών, Ακράγας

Από την ανατολική πλευρά της Σικελίας περνάμε στη δυτική και συγκεκριμένα στον Ακράγαντα και στην περίφημη Κοιλάδα των Ναών. Ο Ακράγας ιδρύθηκε ως ελληνική αποικία τον 6ο αιώνα π.Χ. και εξελίχθηκε σε σημαντικό κέντρο της εποχής. Η σπουδαιότητά του αποδεικνύεται από τα απομεινάρια των δωρικών ναών που δεσπόζουν στην αρχαία πόλη, μεγάλο μέρος της οποίας βρίσκεται ακόμη ανέπαφο κάτω από τα σημερινά χωράφια και τους οπωρώνες. Επιλεγμένες ανασκαφικές δράσεις ρίχνουν φως στη μεταγενέστερη ελληνιστική και ρωμαϊκή πόλη και στις ταφικές πρακτικές των πρώτων χριστιανών κατοίκων της.

Η Κοιλάδα των Ναών αποτελεί αναμφίβολα το σημαντικότερο δείγμα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού στη Σικελία. Περιλαμβάνει οκτώ ναούς, καθώς και την περιοχή της νεκρόπολης και τα εξωμνημειακά ιερά. Ο ναός των Διόσκουρων έχει σήμερα μόνο τέσσερις κίονες. Ο ναός του Δία χτίστηκε για να ευχαριστήσει τον «πατέρα των θεών» για τη νίκη των κατοίκων της πόλης στη Μάχη της Ιμέρας επί των Καρχηδονίων το 480 π.Χ., ενώ εδώ βρίσκονται και οι Τελαμώνες, γιγαντιαία επιβλητικά αγάλματα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά.

Ο Ναός της Ηρας, που βρίσκεται στην ανατολική κορυφή του λόφου, ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της θεάς της γονιμότητας./ Φωτ.: Wikimedia Commons

Ο ναός της Ομόνοιας, που χτίστηκε επίσης γύρω στον 5ο αιώνα, βρίσκεται κατά μήκος της Via Sacra και είναι ο καλύτερα διατηρημένος. Μπροστά από τον ναό μπορούμε να θαυμάσουμε το άγαλμα του Ικαρου, δωρεά του πολωνού γλύπτη Ιγκόρ Μιτοράι. Το άγαλμα αναπαριστά την πτώση του Ικαρου, ο οποίος παράκουσε τον πατέρα του Δαίδαλο, πέταξε πολύ κοντά στον ήλιο, με αποτέλεσμα να λιώσει το κερί στα φτερά του και να πέσει στο πέλαγος που έκτοτε φέρει το όνομά του. Ο ναός του Ηρακλή είναι ο παλαιότερος και λέγεται ότι στέγαζε ένα εντυπωσιακό άγαλμα του ήρωα, ο οποίος λατρευόταν ιδιαίτερα από τους κατοίκους του Ακράγαντα. Ο ναός, που καταστράφηκε πιθανώς από σεισμό, διατηρεί σήμερα μόνο εννέα κίονες από τους αρχικούς 38. Ο ναός του Ασκληπιού ήταν χτισμένος αρκετά έξω από τα αρχαία τείχη της πόλης, τόπος προσκυνήματος για τους ασθενείς που αναζητούσαν θεραπεία. Οι τοίχοι του έφεραν αναφορές σε ασθενείς που θεραπεύτηκαν.

Ο τάφος του Θήρωνος, κοντά στην Porta Aurea – τη χρυσή πύλη – είναι ένα επιβλητικό μνημείο από πέτρα. Ανεγέρθηκε για να τιμήσει τη μνήμη όσων έχασαν τη ζωή τους στον Δεύτερο Καρχηδονιακό Πόλεμο. Ο ναός του Ηφαίστου, τα ερείπια του οποίου υποδηλώνουν μια επιβλητική κατασκευή, χρονολογείται από τον 5ο αιώνα. Ο Ναός της Ηρας, που βρίσκεται στην ανατολική κορυφή του λόφου, ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της θεάς της γονιμότητας.

Επίσης, στο τεράστιο αρχαιολογικό πάρκο μπορεί κάποιος να επισκεφθεί τον ναό του Ηφαίστου και ένα λίθινο ιερό της Δήμητρας, μια ελληνιστική ρωμαϊκή συνοικία, καθώς και το ιερό των Χθόνιων Θεοτήτων.

Aρχαία πόλη του Σολούντα, Παλέρμο

Η θέα από τον αρχαιολογικό χώρο του Σολούντα στο Παλέρμο κόβει την ανάσα./ Φωτ.: Shutterstock

Στην επαρχία του Παλέρμο βρίσκεται η αρχαία πόλη του Σολούντα. Ιδρύθηκε από τους Φοίνικες τον 6ο αιώνα π.Χ. και ήταν ένας από τους τρεις κύριους φοινικικούς οικισμούς στη Σικελία κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο. Καταστράφηκε στις αρχές του τέταρτου αιώνα π.Χ. και επανιδρύθηκε στη σημερινή της θέση, στην κορυφή του όρους Καταλφάνο. Στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. εγκαταστάθηκαν εκεί έλληνες στρατιώτες και τον 3ο αιώνα π.Χ. η πόλη περιήλθε στον έλεγχο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν τον 19ο αιώνα και στα μέσα του 20ού αιώνα. Εχει αποκαλυφθεί περίπου η μισή αστική περιοχή και παραμένει σχετικά καλά διατηρημένη. Τα ερείπια αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχαίας πόλης στην οποία αναμειγνύονταν οι ελληνικές, ρωμαϊκές και καρχηδονιακές παραδόσεις.

Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως σημαντικά ερείπια της αρχαίας ρωμαϊκής πόλης, ενώ πολλά από αυτά παραμένουν ακόμη ανεξερεύνητα. Μεταξύ άλλων ανακαλύφθηκαν τα τείχη, τα λουτρά, η αγορά, το αρχαίο θέατρο, το Γυμνάσιο, η νεκρόπολη και αρκετοί ναοί της αρχαίας πόλης, μάλιστα το κολοσσιαίο άγαλμα του Δία φυλάσσεται στο Παλέρμο. Επίσης έχουν βρεθεί ερείπια κατοικιών καθώς και τμήματα από το οδικό δίκτυο. Ορισμένα από ευρήματα (ιδίως τα νομίσματα) φυλάσσονται σήμερα στο Περιφερειακό Αρχαιολογικό Μουσείο Αντόνιο Σαλίνας στο Παλέρμο, ενώ τα υπόλοιπα εκτίθενται στο μουσείο του αρχαιολογικού χώρου.

Παμούκαλε & Ιεράπολη

Αγάλμα που αναπαριστά τον Αδη και τον Κέρβερο στην «Πύλη του Κάτω Κόσμου» στην Ιεράπολη./ Φωτ.: Shutterstock

Στη Νοτιοδυτική Τουρκία αξίζει να επισκεφθεί κανείς τον γεωλογικό σχηματισμό του Παμούκαλε το οποίος στα τουρκικά σημαίνει «κάστρο από βαμβάκι». Το Παμούκαλε είναι γνωστό για τις εντυπωσιακές θερμές πηγές του από λευκό τραβερτίνη, ο οποίος σχηματίζει φυσικά κοιλώματα από τα ανθρακικά ορυκτά που περιέχονται στο νερό. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά από λευκές ασβεστολιθικές «βεράντες» και πισίνες, που μοιάζουν με ένα κάστρο από βαμβάκι, εξ ου και το όνομα. Ο λόφος, ύψους 160 μέτρων, μήκους 2.700 μέτρων και πλάτους 600 μέτρων, είναι ορατός από περίπου 20 χιλιόμετρα μακριά. Κοντά στο Παμούκαλε βρίσκεται η αρχαία Ιεράπολη της Φρυγίας και μαζί αποτελούν μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO από 1988.

Η κατασκευή του αρχαίου θεάτρου της Ιεράπολης ξεκίνησε τον 1ο μ.Χ. αιώνα./ Φωτ.: Shutterstock

Η Ιεράπολη ήταν αρχαία ελληνική πόλη της Φρυγίας στη Μικρά Ασία και τα ερείπιά της βρίσκονται στη σημερινή επαρχία Ντενιζλί. Η πόλη κυριαρχούσε στην κοιλάδα του ποταμού Λύκου και αναπτύχθηκε εκμεταλλευόμενη την ευνοϊκή θέση της, πάνω στο οδικό δίκτυο που συνέδεε τα βάθη της Ανατολίας με τη Μεσόγειο. Από όσα είναι γνωστά, η πόλη ιδρύθηκε γύρω στο 190 π.Χ. από τον Ευμένη Β’, βασιλιά της Περγάμου.

Επί Νέρωνα, το 60 μ.Χ., η αρχαία Ιεράπολις καταστράφηκε ολοσχερώς έπειτα από καταστροφικό σεισμό. Ο Νέρωνας διέταξε την ανοικοδόμησή της και έτσι όσα έχουν απομείνει και είναι επισκέψιμα σήμερα οφείλονται σε εκείνη την αυτοκρατορική διαταγή. Το 2013 ιταλοί αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μία από τις «Πύλες του Αδη». Μεταξύ άλλων, βρήκαν κίονες ιωνικού ρυθμού και μια επιγραφή με αφιέρωση στις χθόνιες θεότητες – τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη. Ανακαλύφθηκαν επίσης τα ερείπια ενός ναού, μιας αρχαίας «πισίνας» και μιας σειράς σκαλοπατιών πάνω από τη σπηλιά – στοιχεία τα οποία ταιριάζουν με τις περιγραφές στις αρχαίες πηγές για την είσοδο στον Κάτω Κόσμο.