Βιβλιοθήκη και μουσείο Morgan: H μεγαλειώδης κιβωτός γνώσης με τα χιλιάδες χειρόγραφα και τις σπάνιες εκδόσεις

Eίναι το μοναδικό ίδρυμα στον κόσμο που κατέχει τρία αντίγραφα της περίφημης Βίβλου του Γουτεμβέργιου, του πρώτου βιβλίου στον κόσμο που τυπώθηκε με χρήση κινητών μεταλλικών στοιχείων, αλλά και ένα χειρόγραφο του 1843 της «Χριστουγεννιάτικης ιστορίας» του Καρόλου Ντίκενς, υπογεγραμμένο από τον ίδιο τον μεγάλο παραμυθά. Στους χώρους του ακόμα μπορεί να αναζητήσει κανείς σπάνια έγγραφα, ενώ η συλλογή μουσικών χειρογράφων του είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε μέγεθος μετά από αυτή του Κογκρέσου, περιλαμβάνοντας υπογεγραμμένα και σχολιασμένα λιμπρέτα και παρτιτούρες των Μπετόβεν, Μπραμς, Σοπέν, Μάλερ και Βέρντι, μέχρι τα κομμάτια χαρτιού στα οποία ο Μπομπ Ντίλαν είχε σημειώσει τα τραγούδια του «Blowin’ Ιn the Wind» και «It Ain’t Me Babe». Και βέβαια δεν πρέπει να ξεχνάμε και τη σπάνια συλλογή έργων τέχνης διάσημων ζωγράφων που περιλαμβάνει. Ο λόγος για τη μοναδική Βιβλιοθήκη και τo Μουσείο Morgan στην καρδιά της Νέας Υόρκης.

Η γέννηση

Ολα ξεκίνησαν από τον Τζον Πίερποντ Μόργκαν (1837-1913), γνωστό τοις πάσι ως Τζ. Π. Μόργκαν, δημιουργό του ομώνυμου επενδυτικού κολοσσού. Hδη από το 1890 ο ίδιος είχε αρχίσει να συγκεντρώνει μία συλλογή από σπάνια ιστορικά χειρόγραφα, βιβλία καθώς και έργα τέχνης.

Ετσι συνέλαβε την ιδέα της δημιουργίας μιας βιβλιοθήκης κοντά στο σπίτι του στη γωνία της λεωφόρου Μάντισον και της 36ης Οδού. Επέλεξε ως αρχιτέκτονα τον διακεκριμένo Τσαρλς Φόλεν Μακ Κιμ. Εκείνος σχεδίασε ένα κτίσμα με τη μορφή αναγεννησιακού παλάτσο, μεγαλοπρεπές στην εμφάνιση, χωρίς όμως να είναι υπερβολικό στην κλίμακα, με τη δομή του τελικά να αντανακλά τη φύση και το μέγεθος των σπουδαίων θησαυρών που φυλάσσονται εντός του. Η κατασκευή ξεκίνησε το 1902 και ολοκληρώθηκε τέσσερα χρόνια μετά.

Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η επιβλητική ροτόντα του κτίσματος με τις πολύχρωμες μαρμάρινες κολόνες, το περίτεχνα διακοσμημένο δάπεδο και την αψίδα με έμπνευση από τα μυθολογικά σχέδια που δημιούργησε ο Ραφαήλ για την περίφημη Villa Madama στη Ρώμη.

Εντυπωσιακότατη και η ανατολική αίθουσα του κτιρίου που ουσιαστικά αποτελούσε το θησαυροφυλάκιο των σπάνιων βιβλίων του Μόργκαν. Η φλαμανδική ταπισερί του 16ου αιώνα πάνω από το τζάκι απεικονίζει τη φιλαργυρία, ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, το οποίο προσωποποιείται από τον μυθολογικό βασιλιά Μίδα. Δύο σκάλες, κρυμμένες πίσω από βιβλιοθήκες, παρέχουν πρόσβαση στα μπαλκόνια. Την ίδια στιγμή, αλληγορικές απεικονίσεις των τεχνών και των επιστημών εναλλάσσονται με πορτρέτα προσωπικοτήτων, από τον Σωκράτη ως τον Μιχαήλ Αγγελο, προσδιορίζοντας τη βιβλιοθήκη ως τόπο ανάδειξης της τέχνης και των ιδεών.

Η δυτική αίθουσα του κτίσματος κατά τα τελευταία έτη της ζωής του Τζ. Π. Μόργκαν χρησιμοποιήθηκε ως το ιδιωτικό του γραφείο, μακριά από εκείνα του τραπεζικού κολοσσού στη Γουόλ Στριτ. Εκεί, ανάμεσα σε μερικά από τα αγαπημένα του έργα τέχνης, ο ίδιος εργαζόταν, χαλάρωνε και συναντούσε εμπόρους τέχνης και επιχειρηματικούς του συνεργάτες. Χαμηλά ράφια φιλοξενούσαν σπάνιους τόμους, ενώ στα αριστερά του μεγαλοπρεπούς τζακιού – πάνω από το οποίο δεσπόζει το πορτρέτο του Τζ. Π. Μόργκαν – μέσα σε ένα θησαυροφυλάκιο από συμπαγές ατσάλι ήταν ασφαλισμένη η εντυπωσιακή συλλογή χειρογράφων του. Σε κανέναν άλλον χώρο δεν είναι πιο εμφανής η προτίμηση του Τζ. Π. Μόργκαν στην αναγεννησιακή αισθητική από ό,τι σε αυτή την αίθουσα που περιβάλλεται με πίνακες ιταλών και φλαμανδών ζωγράφων.

Τέλος, η βόρεια αίθουσα αποτελούσε το γραφείο της Μπελ ντα Κόστα Γκριν (1879-1950), την οποία ο Μόργκαν προσέλαβε το 1905 για να διαχειριστεί και να αυξήσει τη συλλογή των σπάνιων βιβλίων του, με την ίδια αργότερα να αναλαμβάνει καθήκοντα πρώτης διευθύντριας της Βιβλιοθήκης Mόργκαν. Για περισσότερα από 40 χρόνια εκείνη εργαζόταν στην πολυτελή βόρεια αίθουσα, η οποία σήμερα φιλοξενεί τα παλαιότερα έργα της συλλογής, όπως αρχαίες σφραγίδες και επιγραφές, αιγυπτιακά, ελληνικά και ρωμαϊκά γλυπτά και τεχνουργήματα του Μεσαίωνα.

Η εξέλιξη

Το 1924, έντεκα χρόνια μετά τον θάνατο του Τζ. Π. Μόργκαν, ο γιος του Τζ. Π. Μόργκαν ο νεότερος, γνωστός ως Τζακ (1867-1943), συνειδητοποίησε ότι η βιβλιοθήκη είχε γίνει πολύ σημαντική για να παραμείνει σε χέρια ιδιωτών. Ουσιαστικά τη μετέτρεψε σε δημόσιο ίδρυμα, με την κίνησή του να αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές πολιτιστικές δωρεές στην Ιστορία των ΗΠΑ. Με την πάροδο των ετών – μέσω αγορών αλλά και γενναιόδωρων δωρεών – η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Morgan συνέχισαν να αποκτούν σπάνιο υλικό, όπως σημαντικά μουσικά χειρόγραφα, παιδικά βιβλία και αντικείμενα από τον 20ό αιώνα.

Από το 1928 και μετά η βιβλιοθήκη άρχισε να μεγαλώνει και κτιριακά. Το 1928, για παράδειγμα, ανεγέρθηκε νέο κτίριο, στη γωνία της λεωφόρου Μάντισον και της 36ης Οδού, όπου πρωτύτερα βρισκόταν η οικία του Τζον Πίερποντ Μόργκαν, και το οποίο συνδέθηκε με το αρχικό κτίριο της βιβλιοθήκης μέσω μιας στοάς. Το 1988 και η παλαιά κατοικία του γιου του Τζακ, η οποία βρισκόταν στη γωνία της λεωφόρου Μάντισον και της 37ης Οδού, επίσης προστέθηκε στο συγκρότημα, ενώ το 1991 κατασκευάστηκε αυλή-κήπος για να ενώσει τα διαφορετικά αυτά κτίρια.

Η πινελιά του Ρέντσο Πιάνο

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 γινόταν όλο και περισσότερο σαφές ότι το ίδρυμα χρειαζόταν περισσότερο χώρο προκειμένου να εκπληρώσει τη διττή αποστολή του, ως ανεξάρτητη δηλαδή ερευνητική βιβλιοθήκη για τους μελετητές αλλά και ως ένα κομψό μουσείο για το ευρύ κοινό, με την επισκεψιμότητά του μάλιστα να υπερδιπλασιάζεται σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες. Την ίδια στιγμή, οι συλλογές του είχαν αυξηθεί, ενώ παράλληλα συναυλίες, διαλέξεις, εργαστήρια, συμπόσια και οικογενειακά και σχολικά προγράμματα διεύρυναν το φάσμα των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του.

Το 2000 λοιπόν προσελήφθη ο βραβευμένος με Pritzker αρχιτέκτονας Ρέντσο Πιάνο για να υλοποιήσει ένα σχέδιο ανάπτυξης και επέκτασης. Ουσιαστικά στα αρχικά τρία κτίρια-ορόσημα «ενσωματώθηκαν» ακόμη τρία νέα, κατασκευασμένα από χάλυβα και γυαλί. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη προέκταση στην ιστορία του ιδρύματος, με την προσθήκη ως το 2006 σχεδόν 7.000 τ.μ. Το έργο αυτό αύξησε την εκθεσιακή επιφάνεια κατά 50% και πρόσθεσε καινούργιους χώρους, όπως μια νέα αίθουσα παραστάσεων, μια φιλόξενη είσοδο στη λεωφόρο Μάντισον, ένα café, ένα εστιατόριο, ένα κατάστημα, ένα νέο αναγνωστήριο και σημεία αποθήκευσης συλλογών.

To 2010 πραγματοποιήθηκε και μία εκτεταμένη ανακαίνιση των εσωτερικών χώρων ύψους 4,5 εκατομμυρίων δολαρίων που ουσιαστικά αποκατέστησε και ανανέωσε την καρδιά του ιδρύματος. Το έργο περιλάβανε όλες τις αίθουσες και τους εκθεσιακούς χώρους του κτιρίου της αρχικής βιβλιοθήκης που δημιούργησε Τζον Πίερποντ Μόργκαν με εργασίες όπως η εγκατάσταση νέου φωτισμού, αλλά και η αποκατάσταση της Βόρειας Αίθουσας ώστε εκείνη να ανοίξει για πρώτη φορά στο κοινό, η εγκατάσταση νέων εκθεσιακών προθηκών για τη φιλοξενία εναλλασσόμενων εκθέσεων με αριστουργήματα από τις συλλογές, η αποκατάσταση επίπλων, ο καθαρισμός των τοίχων κ.ά. Τέλος, τον Ιούνιο του 2022, μεταξύ άλλων ολοκληρώθηκε και η πρώτη εκτεταμένη εξωτερική αποκατάσταση του ίδιου κτιρίου.

Σπάνιοι θησαυροί

Πέρα από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των κτιρίων η ίδια η συλλογή του Τζ. Π. Μόργκαν είναι μοναδική και θαυμαστή, περιλαμβάνοντας από χειρόγραφα, σπάνια βιβλία και παρτιτούρες μέχρι έργα τέχνης ζωγράφων όπως ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο Ρέμπραντ, ο Ντελακρουά και ο Σεζάν και από αρχαία αιγυπτιακά, ελληνικά και ρωμαϊκά τεχνουργήματα και κοσμήματα μέχρι κινεζικές πορσελάνες. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ήδη από το 1923 φιλοξενούσε 560 χειρόγραφα, με τον αριθμό τους να έχει αυξηθεί σε πάνω από 1.100 μέχρι τον 21ο αιώνα. Στα highlights συναντάμε πρωτότυπα χειρόγραφα συγγραφέων όπως του Ονορέ ντε Μπαλζάκ, ενώ στα πρώτα αποκτήματα της βιβλιοθήκης περιλαμβάνεται και ένα σημειωματάριο του Πέρσι Σέλεϊ.

Aκόμη πρωτότυπες επιστολές του Ναπολέοντα, γραπτά του Εμίλ Ζολά, του Βίκτορος Ουγκό, της Μαρίας Αντουανέτας, της Γεωργίας Σάνδη, του Αλέξανδρου Δουμά και του Τόμας Μουρ, αλλά και ένα τελικό προσχέδιο του έργου του Εντγκαρ Αλαν Πόε «Μια ιστορία από τα άγρια βουνά», συναντούν χειρόγραφα του σερ Γουόλτερ Σκοτ, τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ καθώς και επιστολές που χρονολογούνται από την αρχαία βαβυλωνιακή εποχή. Εξαιρετική θέση κατέχουν επιστολόχαρτα, χαρακτικά και σχέδια ευρωπαίων καλλιτεχνών όπως οι Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Αγγελος, Ραφαήλ, Ρέμπραντ, Ρούμπενς, Γκέινσμπορο, Ντίρερ και Πικάσο, ενώ μεταξύ άλλων ξεχωρίζει ένα σχέδιο του περίφημου πίνακα «Λουόμενες» του Ρενουάρ, που το ίδρυμα απέκτησε το 2018 και προηγουμένως δεν είχε εκτεθεί ξανά.

Τρέχουσες και προσεχείς εκθέσεις

Την ίδια στιγμή, το εκθεσιακό πρόγραμμα της Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Morgan είναι εντατικό. Για παράδειγμα, μέχρι τις 10 Μαρτίου παρουσιάζεται η έκθεση «Μεσαιωνικό χρήμα, έμποροι και ηθική», η οποία καταγράφει την οικονομική επανάσταση που έλαβε χώρα στο τέλος του Μεσαίωνα και στις αρχές της Αναγέννησης σε μία εποχή που η ευρεία χρήση του χρήματος στην καθημερινή ζωή μεταμόρφωσε κάθε πτυχή της ευρωπαϊκής κοινωνίας, συμπεριλαμβανομένων των αξιών και του πολιτισμού της. Πρόκειται για μία έκθεση όπου η οικονομική ιστορία και η ιστορία της τέχνης συνδυάζονται μέσα από την παρουσίαση σπάνιων χειρογράφων αλλά και αντικειμένων, όπως ένα αναγεννησιακό πορτοφόλι ή ένα ορειχάλκινο κουτί ελεημοσύνης ή ένα φύλλο από ένα μητρώο πιστωτών που συντάχθηκε στην Μπολόνια της Ιταλίας το 1394-95.

Παράλληλα, η έκθεση «Πνεύμα και εφεύρεση: Σχέδια των Τζανμπατίστα και Ντομένικο Τιέπολο» (μέχρι τις 28 Ιανουαρίου) μυεί το κοινό στο έργο του Τζανμπατίστα Τιέπολο (1696-1770), ενός από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 18ου αιώνα – οι σύγχρονοί του τον θεωρούσαν τον καλύτερο ζωγράφο της Βενετίας – και του μεγάλου του γιου Ντομένικο (1727-1804). Σημειώνεται ότι η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Morgan φιλοξενεί μία από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες συλλογές σχεδίων των δύο ζωγράφων, που για τη συγκεκριμένη έκθεση συνδυάστηκαν με προσεκτικά επιλεγμένα δάνεια από άλλους χώρους ώστε να προσφερθεί στον θεατή μία ολοκληρωμένη ματιά στο έργο των Τιέπολο.

Επίσης, η έκθεση «Βίβλοι του Μόργκαν: Λάμψη στις Γραφές» (μέχρι τις 21 Ιανουαρίου) εξετάζει την Αγία Γραφή ως ακρογωνιαίο λίθο της πίστης, της τέχνης και της λογοτεχνίας στον δυτικό κόσμο, με την έκθεση να περιλαμβάνει εκθέματα όπως μια σφηνοειδής πινακίδα με την ιστορία του Κατακλυσμού, τα «χρυσά» Ευαγγέλια του Ερρίκου Η’, τη Βίβλο του Γουτεμβέργιου, αλλά και σχέδια του Ρούμπενς και χαρακτικά του Ρέμπραντ με βιβλικά θέματα. Τέλος, μία τέταρτη έκθεση εξερευνά τις αναπαραστάσεις των φυτών μέσα από χειρόγραφα και βιβλία βοτανικής ήδη από τον 10ο αιώνα.

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις που έρχονται τους προσεχείς μήνες είναι αφιερωμένη στη βρετανίδα φυσιοδίφη, συγγραφέα και εικονογράφο παιδικών βιβλίων Μπέατριξ Πότερ (1866-1943), τη «μητέρα» του Πίτερ Ράμπιτ. H έκθεση που εγκαινιάζεται στις 23 Φεβρουαρίου συγκεντρώνει έργα τέχνης, βιβλία, χειρόγραφα και αντικείμενα από διάφορα ιδρύματα του Ηνωμένου Βασιλείου, όπως το Victoria and Albert Museum και το National Trust, τα οποία σε συνδυασμό με την εξαιρετική συλλογή Morgan από εικονογραφημένα γράμματα της συγγραφέως ανιχνεύουν πώς ο καινοτόμος συνδυασμός της επιστημονικής παρατήρησης και της ευφάνταστης αφήγησης που καθιέρωσε διαμόρφωσε μερικά από τα πιο δημοφιλή παιδικά βιβλία στον κόσμο.