Κατά πάσα πιθανότητα, όσοι κυκλοφορείτε στο κέντρο της Αθήνας θα την έχετε ξεχωρίσει χάρη στη γοργόνα που κοσμεί την πρόσοψή της, ένα έργο του γλύπτη Αντώνη Σώχου. Είναι η πολυκατοικία στον αριθμό 79 της Βασ. Σοφίας – μία από τις ελάχιστες που σχεδίασε ο Παναγιώτης Μιχελής (1903-1969), καθότι θεωρητικός αρχιτέκτων, και στην οποία συγκεντρώνονταν, από το 1957 που ολοκληρώθηκε, οι κορυφαίοι έλληνες καλλιτέχνες και διανοούμενοι της εποχής, εκπρόσωποι, ως επί το πλείστον, της «Γενιάς του ’30». Οι περισσότεροι ήταν συνάδελφοι και φίλοι του Μιχελή, καθηγητές της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπως ο Νίκος Εγγονόπουλος και ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, έργα των οποίων βρίσκονται ακόμη κρεμασμένα στο διαμέρισμα όπου έμενε μαζί με τη σύζυγό του Εφη, και το οποίο σήμερα ανήκει στο Ιδρυμα που σύστησε εκείνη, δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του.
Οι πίνακες δεν είναι οι μόνοι που έχουν μείνει άθικτοι στο πέρασμα των χρόνων, αφού, πέρα από μερικές προσαρμογές, ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες του Ιδρύματος – κάποια δωμάτια λειτουργούν πλέον ως γραφεία -, όλα βρίσκονται στη θέση τους, εκεί που ήταν και όταν ζούσε το ζεύγος, και ειδικά το δωμάτιο της τραπεζαρίας όπου ακόμη πραγματοποιούνται οι συνελεύσεις του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος – ήταν επιθυμία της Εφης Μιχελή σύμφωνα με ιδιόχειρη διαθήκη της.
Την ξενάγησή μας στον χώρο την έκανε η διευθύντρια του Ιδρύματος, Μαρίνα Τσούλου, η οποία παράλληλα μας έδινε πληροφορίες για τη ζωή των σπουδαίων αυτών ανθρώπων: «Ανήκαν σαφώς στη Γενιά του ’30, εκείνος θεωρητικός της αρχιτεκτονικής, καθηγητής στο Πολυτεχνείο, και εκείνη ναΐφ ζωγράφος. Δυστυχώς ο Μιχελής πέθανε το 1969, σχετικά νέος, μόλις αφυπηρέτησε από το Πολυτεχνείο. Εκείνη έζησε πιο πολύ, μέχρι το 1984, ενώ το ίδρυμα το ξεκίνησε το 1979, 10 χρόνια μετά τον θάνατο του συζύγου της. Αν και το ίδρυσε μόνη της, πιστεύουμε ότι είναι κάτι που είχαν συζητήσει και αποφασίσει από κοινού».
Ενα-ένα τα αντικείμενα του χώρου, και ειδικά τα πορτρέτα τους και τα βιβλία που έγραψε εκείνος, σε βάζουν με σχετική ευκολία στη ζωή του ζεύγους και στη σχέση που είχαν μεταξύ τους. Οπως μας την περιγράφει η κυρία Τσούλου, βασιζόταν στον αμοιβαίο σεβασμό: «Η Εφη Μιχελή θαύμαζε πάρα πολύ τον σύζυγό της και τον ακολούθησε σε όλη του την καριέρα. Τον βοήθησε να αναδείξει το έργο του, καθώς οι πρώτες εκδόσεις των βιβλίων του ήταν αυτοεκδόσεις. Κόρη καλής οικογένειας, με μόρφωση εγκύκλια, η δράση της ήταν πολύ σπουδαία στο πλαίσιο της Διεθνούς Γυναικείας Μορφωτικής Ομοσπονδίας. Υπήρξε πρόεδρός της και ίδρυσε και το τμήμα της Ελλάδας, του οποίου στη συνέχεια έγινε πρόεδρος. Επειδή δεν υφίσταται πια, μας έχει παραδοθεί ολόκληρο το αρχείο, λόγω της Εφης Μιχελή».
Στην αρχή, όλοι οι ένοικοι της πολυκατοικίας ήταν καθηγητές του Πολυτεχνείου. Στη συνέχεια άλλαξε εντελώς η πόλη και η περιοχή, και τώρα υπάρχουν κυρίως γραφεία, αλλά αγοράστηκαν από το ίδρυμα – με χρήματα από τα ενοίκια των ακινήτων που του ανήκουν – ακόμη δύο διαμερίσματα. Το ένα έγινε βιβλιοθήκη Αισθητικής, η οποία δεν είναι δανειστική αλλά είναι ανοιχτή στο κοινό, και το άλλο είναι η αίθουσα των εκδηλώσεων και των εκθέσεων, όπου εκτίθεται η μόνιμη συλλογή των ναΐφ ζωγραφικών έργων της Εφης Μιχελή. Η ναΐφ είναι μια κατηγορία ζωγραφικής που χαρακτηρίζεται από μια παιδικού τύπου απλοϊκότητα, τόσο στην ύλη και το περιεχόμενο όσο και στην τεχνική. Οι εκπρόσωποί της δεν έχουν κάποια εκπαίδευση στο είδος και συνήθως ξεκινούν να καταπιάνονται με αυτή σε μεγαλύτερη ηλικία, αφού σταματήσουν να εργάζονται.
Ενας από τους σκοπούς του ιδρύματος, σύμφωνα με την κυρία Τσούλου, είναι να δίνει βήμα στους ναΐφ ζωγράφους: «Ηταν επιθυμία της Εφης Μιχελή να βοηθήσει τις γυναίκες ζωγράφους, τις καλλιτέχνιδες, και την ίδια στιγμή να προβάλλει τη ναΐφ ζωγραφική. Γιατί από τότε ήταν παραγνωρισμένη».
Οι εκθέσεις
Πέρα όμως από αυτό, στο ίδρυμα πραγματοποιούνται και άλλες σημαντικές δράσεις και εκθέσεις, όπως αυτή που μπορούμε να επισκεφθούμε μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου. Ονομάζεται «Μνήμες του δρόμου», σε επιμέλεια Βαγγέλη Αθανασόπουλου και στο πλαίσιό της παρουσιάζεται ανέκδοτο αρχειακό υλικό του Serge Collet (1950-2016) και της ομάδας Μνήμη (Mnémé). Θέμα της έκθεσης είναι η διαδήλωση ως πολιτισμική παραγωγή μέσα από τις φωτογραφίες του αρχείου του γάλλου εθνολόγου, και αφορμή ήταν η συμπλήρωση 25 ετών συνεργασίας του ιδρύματος με το Τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης – το Ιδρυμα Παναγιώτη και Εφης Μιχελή έχει καθιερώσει τη λειτουργία της Θέσης Μιχελή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης για τη διδασκαλία της Αισθητικής. Ο Collet ίδρυσε το 1978 την ομάδα Μνήμη, μια ανεξάρτητη ερευνητική πρωτοβουλία στην οποία συμμετείχαν οι José Cordon, Yvette Izabel – στην οποία οφείλουμε τις φωτογραφίες της έκθεσης – και Marcel Scheer, η οποία αφιερώθηκε στη συστηματική καταγραφή, ταξινόμηση και μελέτη των διαδηλώσεων που έλαβαν χώρα στην ευρύτερη περιοχή του Παρισιού στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές αυτής του 1980. Στην έκθεση που πραγματοποιείται στο ίδρυμα παρουσιάζεται υλικό που αφορά μία συγκεκριμένη διαδήλωση, αυτή της 23ης Μαρτίου 1979, γνωστή και ως «Πορεία στο Παρίσι» των εργατών της χαλυβουργικής βιομηχανίας. Οι φωτογραφίες συνοδεύονται από σχόλια και σημειώσεις, που άλλοτε επικεντρώνονται σε ένα συγκεκριμένο στοιχείο ή σχέση εντός της εικόνας και άλλοτε την επεκτείνουν εκτός των ορίων της. Πέρα από φωτογραφίες, η έκθεση περιλαμβάνει και άλλα έντυπα τεκμήρια του αρχείου – κονκάρδες, αποκόμματα εφημερίδων, χάρτη της διαδήλωσης κ.ά.
