Το μέλλον του πολέμου: Επιστροφή στα χαρακώματα ή Τεχνητή Νοημοσύνη;

Ολοκληρώνοντας το 2020 τη μεγαλειώδη σύνθεσή της με τίτλο «Μια σύντομη ιστορία του πολέμου», όπου αφηγείται τη διαδρομή των ένοπλων συρράξεων από τα προϊστορικά χρόνια έως τις μέρες μας (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός), η διακεκριμένη καναδή ιστορικός Μάργκαρετ Μακ Μίλαν περιέγραφε ένα τοπίο στο οποίο δέσποζε η τεχνολογία: drones και ιοί σήμερα, «φονικά ρομπότ» και τεχνητή νοημοσύνη αύριο. Την ίδια στιγμή, όμως, υιοθετούσε τη ρήση του στρατηγού Ρόμπερτ Σκέιλς, πρώην διευθυντή της αμερικανικής Ακαδημίας Πολέμου (USAWC), ο οποίος είχε χαρακτηρίσει την απόπειρα να προβλεφθεί με ακρίβεια ο χαρακτήρας των μελλοντικών πολέμων ως «εγχείρημα με ελάχιστες πιθανότητες επιτυχίας».

Mόλις δύο χρόνια αργότερα, οι επιφυλάξεις της θα αποδεικνύονταν ορθές. Με τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου 2022, την πρώτη μείζονος κλίμακας διακρατική σύγκρουση στην Ευρώπη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μπορεί η αρχική εικόνα της γρήγορης προέλασης και των εκατέρωθεν πληγμάτων διά της τεχνολογίας να ταίριαξε γάντι στην εικόνα μιας σύγχρονης σύγκρουσης, σταδιακά όμως το μέτωπο στα ανατολικά της χώρας περιέπεσε σε μια κατάσταση πολέμου φθοράς που θυμίζει τις αιματηρότερες μάχες του 20ού αιώνα. Εξέλιξη αναπάντεχη για πολλούς, έχει ήδη στρέψει πλήθος αναλυτών στην επανεξέταση των δεδομένων γύρω από την πιθανή μορφή των επερχόμενων συρράξεων.

Από τα χαρακώματα στα «Uber του πυροβολικού»

Δύο δρόμοι μοιάζουν να ανοίγονται στο μέλλον του πολέμου. Ο ένας είναι μια λεωφόρος ύψιστης τεχνολογίας. Από την εποχή ήδη του Πολέμου του Κόλπου, το 1991, τα πλήγματα ακριβείας χάρη στις δυνατότητες που πρόσφεραν τα stealth αεροσκάφη και αργότερα οι «έξυπνες βόμβες» και το GPS έμοιαζαν να μεταβάλλουν πλήρως τη δυναμική των συρράξεων: η εξουδετέρωση στρατηγικών σημείων άμυνας εξασφάλιζε το βέλτιστο αποτέλεσμα με οικονομία δυνάμεων, υλικού και φόρου αίματος. Μικρά, ευέλικτα σώματα στρατού με προηγμένο οπλισμό θα ήταν ο κανόνας των επερχόμενων πολέμων. Η «στρατιωτική επανάσταση» ήταν προ των πυλών. Εως ότου η εξέγερση στο Ιράκ απέδειξε πως οι προπαγανδιστές της λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο.

Οι αυτοσχέδιοι εκρηκτικοί μηχανισμοί που προκάλεσαν πολλές από τις περίπου 4.000 απώλειες του αμερικανικού στρατού μεταξύ 2006 και 2011 έδειξαν ότι η εποχή της low tech δεν είχε παρέλθει – και επιπλέον δεν υστερούσε σε αποτελεσματικότητα. Ο δεύτερος δρόμος προς τον πόλεμο του 21ου αιώνα είναι ένα μονοπάτι που μοιάζει να οδηγεί στο παρελθόν. Χαρακώματα, μονομαχίες πυροβολικού και λυσσώδεις συγκρούσεις για λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα έδειξαν στην Ουκρανία ότι υπό προϋποθέσεις το πρότυπο των μελλοντικών μαχών θα μπορούσε να είναι η οπισθοδρόμηση στα πεδία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

«Μία δεκαετία ήταν αρκετή για να ενσωματωθούν τα drones στην καθημερινότητα των στρατιωτικών σχεδιασμών, από την αρχική λειτουργία τους ως αναγνωριστικών αεροσκαφών έως τη χρήση τους για μεμονωμένες επιθέσεις…»

Η ψηφιακή οδός είναι οπωσδήποτε πιο εμφανής. Στις 30 Ιουνίου 2023 ο στρατηγός Μαρκ Μίλεϊ, επικεφαλής του αμερικανικού Γενικού Επιτελείου, τόνισε σε μια ομιλία του ότι οι ραγδαία αναπτυσσόμενες τεχνολογίες είναι η σημαντικότερη και η πιο θεμελιώδης μεταβολή στον χαρακτήρα του πολέμου από καταβολής ανθρώπινης Ιστορίας. Μία δεκαετία ήταν αρκετή, για παράδειγμα, για να ενσωματωθούν τα drones στην καθημερινότητα των στρατιωτικών σχεδιασμών, από την αρχική λειτουργία τους ως αναγνωριστικών αεροσκαφών έως τη χρήση τους για μεμονωμένες επιθέσεις κατά ηγετικών στελεχών της τρομοκρατίας από τις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες και για τον αιφνιδιασμό της αμυντικής περιμέτρου αντιπάλων δυνάμεων, όπως στην περίπτωση των επιθέσεων της Χαμάς κατά του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023. Σύμφωνα με ένα μεγάλο αφιέρωμα του «Economist» από τις 8 Ιουλίου 2023, «το 86% των στόχων των ουκρανικών δυνάμεων» προέρχεται από drones. Συνδεδεμένα απευθείας με τις τοπικές μονάδες, απέκτησαν το προσωνύμιο «Uber του πυροβολικού» εξαιτίας των ικανοτήτων τους στη μεταφορά δεδομένων για τον εντοπισμό εχθρικών σχηματισμών. Φθηνά όσο και ευάλωτα, καταναλώνονται σε ασύλληπτους αριθμούς – η Ουκρανία υπολογίζεται ότι χάνει 10.000 drones τον μήνα.

Starlink, Palantir και Google Maps

Ουσιαστικά, όμως, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη δεν αποτελούν παρά τους ορατούς φορείς του αόρατου κυβερνητικού πολέμου. Η εισβολή του Φεβρουαρίου του 2022 επιβεβαίωσε την υπόθεση ότι προπομπός μιας μεγάλης κλίμακας σημερινής σύγκρουσης θα είναι η απόπειρα απορρύθμισης της επιμελητείας του αντιπάλου μέσω κυβερνοεπιθέσεων: κακόβουλο λογισμικό απενεργοποίησε τους δρομολογητές της αμερικανικής εταιρείας δορυφόρων Viasat εξουδετερώνοντας το σύστημα διοίκησης του ουκρανικού στρατού.

Χωρίς εναλλακτικές λύσεις, η ηγεσία της χώρας αναγκάστηκε να στραφεί στην ιδιωτική πρωτοβουλία προσεγγίζοντας τον Ιλον Μασκ. «Ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Μιχαΐλο Φεντόροφ, του ζήτησε μέσω Twitter να τους παράσχει συνδεσιμότητα: «Σου ζητάμε να παραχωρήσεις στην Ουκρανία πακέτα σύνδεσης στο δίκτυο της Starlink»» γράφει ο Γουόλτερ Αϊζακσον στο βιβλίο του με τίτλο «Elon Musk. Η επίσημη βιογραφία» (εκδ. Διόπτρα). Εκείνος συγκατατέθηκε αποκαθιστώντας τις επιχειρησιακές δυνατότητες μιας ολόκληρης χώρας με τις συστοιχίες των 5.000 δορυφόρων του. (Η άλλη όψη του νομίσματος είναι ότι έξι μήνες αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 2022, o Μασκ δεν θα δίσταζε να κόψει την κάλυψη του Starlink σε ακτίνα 100 χιλιομέτρων από τις ακτές της Κριμαίας, όταν πληροφορήθηκε πως υποβρύχια drones του ουκρανικού ναυτικού προετοίμαζαν επίθεση στον ρωσικό στόλο στη Σεβαστούπολη, φοβούμενος ότι μια τέτοια πράξη θα διακινδύνευε πυρηνικά αντίποινα.)

Η χαρτογράφηση του πεδίου και ο εντοπισμός ηλεκτρονικών σημάτων από το Διάστημα τροφοδοτούν εφαρμογές όπως εκείνες της εταιρείας Palantir. Είκοσι χρόνια μετά την ίδρυσή της από τους δισεκατομμυριούχους σήμερα Πίτερ Τιλ και Αλεξ Καρπ, οι αλγόριθμοί της επιτρέπουν την εύρεση στρατηγικών σημείων και στη συνέχεια την κατεύθυνση του πυρός προς τα εκεί μέσω tablet σε διάστημα δύο έως τριών λεπτών, όπως σημείωνε στις 10 Ιουλίου 2023 στο περιοδικό «Time» ο Μπρούνο Μακάες, πρώην υπουργός Ευρωπαϊκών Υποθέσεων της Πορτογαλίας, νυν σύμβουλος της συμβουλευτικής εταιρείας για ζητήματα πολιτικού κινδύνου Flint Global. Ισως όμως το ριζοσπαστικότερο όπλο ηλεκτρονικού πολέμου της σύγχρονης εποχής να αποδειχθεί το απλό κινητό τηλέφωνο.

Τα βίντεο απευθείας λήψης από πεδία μαχών άρχισαν να διαδίδονται το 2011 με τον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, όπου η πρόσβαση στο Διαδίκτυο βρισκόταν μόλις στο 22%, σχολίαζε στον «Economist» ο Τζακ Μακ Ντόναλντ, λέκτορας Πολεμικών Σπουδών στο Κινγκς Κόλετζ. Το αντίστοιχο ποσοστό στην Ουκρανία ήταν 80%. Ως αποτέλεσμα, παρατηρούσε, «πλήθος ανθρώπων μεταβλήθηκαν σε αισθητήρες». Ο συνταγματάρχης του πυροβολικού Ολεχ Σέβτσουκ θα περιέγραφε παραστατικά αυτό το crowdsourcing του πολέμου. Πρώτα αναζητείται η γενική θέση του εχθρού κοντά σε ένα χωριό, έπειτα οι στρατιώτες του ανοίγουν το Google Maps βρίσκουν τοπικά καταστήματα, τηλεφωνούν: «Καλησπέρα, είμαστε Ουκρανοί! Εχετε ρώσους κατσαπλιάδες εκεί; Ναι; Πού; Πίσω από το σπίτι της γιαγιάς Χάνα». Ο Σέβτσουκ θυμόταν μάλιστα τη χαρακτηριστική περίπτωση του ιδιοκτήτη ενός βενζινάδικου ο οποίος τους παραχώρησε τον κωδικό της κάμερας ασφαλείας του προκειμένου να κατασκοπεύσουν μια φάλαγγα Τσετσένων που κατευθυνόταν προς το Κίεβο.

«Τις δύο τελευταίες δεκαετίες», έγραφε στις 4 Φεβρουαρίου στο «Sunday Times Magazine» o καθηγητής Πολεμικών Σπουδών του Κινγκς Κόλετζ Λόρενς Φρίντμαν, «η Δύση προτιμούσε να διερευνήσει το πώς οι πόλεμοι μπορούν να κερδηθούν χωρίς πολλούς θανάτους και καταστροφές, χάρη σε όπλα υψηλής ακρίβειας που δεν θα έθιγαν αμάχους ή επιθέσεις κατά ψηφιακών δικτύων που θα εκμεταλλεύονταν τα τρωτά σημεία της πολιτικής κοινωνίας δίχως την απειλή μαζικού αφανισμού».

Σε αυτό το φόντο θα έλεγε κανείς ότι κινήσεις όπως η απόκτηση πυρηνικών όπλων από τη Βόρεια Κορέα ή το αντίστοιχο μακροχρόνιο φλερτ του Ιράν δεν αποτελούν παρά επιβεβαίωση του αφορισμού που αποδίδεται στον Ζορζ Κλεμανσό, πρωθυπουργό της Γαλλίας στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, για την τάση των στρατιωτικών να προετοιμάζονται πάντοτε για τον προηγούμενο πόλεμο. Ωστόσο, κάνοντας τον δικηγόρο του διαβόλου, θα αντέτασσε κανείς ότι οι παλιομοδίτικοι πύραυλοι των Χούθι έχουν ήδη διαταράξει το παγκόσμιο εμπόριο, ενώ η επιλογή των πολύνεκρων βομβαρδισμών στη Γάζα από πλευράς ισραηλινού στρατού στον απόηχο των τρομοκρατικών επιθέσεων της 7ης Οκτωβρίου από τη Χαμάς οφείλεται στον διαχρονικό φόβο ενός νέου Στάλινγκραντ – της παγίδευσης μεγάλων μονάδων εντός του αστικού ιστού. Πιο ωμός, ο αμερικανός στρατιωτικός αναλυτής Αντριου Κρεπίνεβιτς θα έγραφε στον «Economist» ότι ενώ για πολλούς η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αναμενόταν ως «δεύτερη Καταιγίδα της Ερήμου», μια ταχύτατη δηλαδή επέλαση όπως εκείνη του Πολέμου του Κόλπου, «αυτό που βλέπουμε είναι ένας δεύτερος πόλεμος Ιράν – Ιράκ».

Déjà vu από τον Μεγάλο Πόλεμο

«Η μετατροπή του πολέμου στην Ουκρανία σε πόλεμο φθοράς το 2023, η απόσυρση των Ρώσων σε μια ισχυρή αμυντική γραμμή πίσω από τον Δνείπερο, τα εκατοντάδες χιλιόμετρα χαρακωμάτων και οχυρώσεων παραπέμπουν ευθέως στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.»

Για τον Λόρενς Φρίντμαν μια ενδεχόμενη εικόνα από το μέλλον πηγαίνει πολύ πιο πίσω από εκείνη την τελματωμένη σύγκρουση της περιόδου 1980-1988. Η μετατροπή του πολέμου στην Ουκρανία σε πόλεμο φθοράς το 2023, η απόσυρση των Ρώσων σε μια ισχυρή αμυντική γραμμή πίσω από τον Δνείπερο, τα εκατοντάδες χιλιόμετρα χαρακωμάτων και οχυρώσεων παραπέμπουν ευθέως στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Σήμερα», σημειώνει, «η Ουκρανία είναι η πιο ναρκοθετημένη χώρα του κόσμου».

Ο καθηγητής του Εθνικού Πανεπιστημίου Αμυνας στην Ουάσιγκτον Φρανκ Χόφμαν συναινεί στον «Economist» διακρίνοντας μια «σαφή μετατόπιση υπέρ του αμυνόμενου όπως ακριβώς στις ημέρες του Χέλμουτ φον Μόλτκε του πρεσβύτερου, όταν η επανάσταση στην ισχύ πυρός του όψιμου 19ου αιώνα κατέστησε δυσχερείς τις μεγάλες μονάδες και τον πόλεμο κινήσεων». Ως αποτέλεσμα, οι πρωτοφανείς απώλειες του Μεγάλου Πολέμου (μόνο η πολύμηνη μάχη του Βερντέν το 1916 υπολογίζεται ότι κόστισε στις αντίπαλες παρατάξεις πάνω από 300.000 νεκρούς) έφεραν τόσο την Αντάντ όσο και τις Κεντρικές Δυνάμεις στο χείλος του γκρεμού, εξαναγκάζοντάς τις να προσανατολιστούν σε τακτικές ευέλικτων ομάδων τις οποίες αντιγράφουν οι σημερινοί αντίπαλοι: στους πρωτοπόρους Stoßtruppen των Γερμανών του Δυτικού Μετώπου αντιστοιχούν τα μικρά αποσπάσματα των Ρώσων που σύμφωνα με τον «Economist» εξαπολύονται (συχνά ποτισμένοι με αμφεταμίνες) για αψιμαχίες με στόχο να αποκαλύψουν τις εχθρικές θέσεις.

Με πάνω από 120.000 νεκρούς για τους Ρώσους και περισσότερους από  70.000 για τους Ουκρανούς, η σημερινή κατάσταση των δύο αντιπάλων θυμίζει εκείνη του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος στις αρχές το 1916: τον αρχικό επαγγελματικό στρατό που αποδεκατίστηκε στις μάχες των προηγούμενων ετών διαδέχεται ένας στρατός εφέδρων και εθελοντών με ελάχιστη εμπειρία. Θα καταλήξει η συνεχής αιμορραγία στην οριστική κόπωση και την κάμψη του ηθικού του ενός από τους δύο, όπως συνέβη με την κατάρρευση Γερμανίας, Αυστροουγγαρίας και Βουλγαρίας το φθινόπωρο του 1918, ή η πρώτη ευρωπαϊκή σύρραξη του 21ου αιώνα θα λήξει με διαπραγματεύσεις; Και στις δύο περιπτώσεις, ο πόλεμος της Ουκρανίας υποδεικνύει την είσοδο σε ένα διαφορετικό περιβάλλον στρατιωτικών αναμετρήσεων.

«Βρισκόμαστε σε ένα στρατηγικό σημείο καμπής» τόνιζε στον δικτυακό τόπο του BBC η Μισέλ Φλαρνόι, υπεύθυνη διαμόρφωσης στρατηγικής πολιτικής στο Πεντάγωνο κατά τις θητείες των Μπιλ Κλίντον και Μπαράκ Ομπάμα, «όπου οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι σύμμαχοί μας βγαίνουμε από μια εικοσαετία εστίασης σε μεθόδους αντιμετώπισης της τρομοκρατίας». Στη διάρκεια αυτών των δύο δεκαετιών, κατά τη Φλαρνόι, η Ρωσία και η Κίνα είχαν τον χρόνο να επενδύσουν σε εξοπλισμούς διακρατικών συγκρούσεων όπως οι υπερηχητικοί πύραυλοι Zircon και Dongfeng 17 (DF-17). Παρόμοια συστήματα, από κοινού με τα πυρηνικά όπλα, μπορούν να χρησιμοποιηθούν όχι μόνο ως επιθετικά όπλα, αλλά και ως αποτρεπτικός παράγοντας σε περιφερειακές διαμάχες, όπως μια πιθανή απόπειρα της Κίνας να υποτάξει την Ταϊβάν, αποτρέποντας ταυτόχρονα την άμεση εμπλοκή των ΗΠΑ.

Από την άλλη πλευρά, είναι βέβαιο ότι η επιεικώς αποτυχημένη εμφάνιση της Ρωσίας σε ζητήματα οργάνωσης, επιμελητείας και αποτελεσματικότητας, η αποτελμάτωση του πολέμου και η αδυναμία να επιβληθεί με τα όπλα έναντι μιας μεσαίου μεγέθους χώρας θα κάνουν την υπερδύναμη της Απω Ανατολής να σταθμίσει προσεκτικά τα δεδομένα μιας δυνητικής επέμβασης. Οι πρόσφατες εξελίξεις σε Ουκρανία, Μέση Ανατολή και Ερυθρά Θάλασσα μοιάζουν να υποδεικνύουν ότι οι σημερινές συρράξεις πολύ απέχουν ακόμη από την ιδεατή μορφή του πολέμου αλγορίθμων. Δανειζόμενος το όνομα μιας άλλης διαβόητης μάχης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο τίτλος του εισαγωγικού άρθρου του αφιερώματος του «Economist» αποδίδει εύστοχα την τρέχουσα εικόνα της σύγκρουσης – και ενδεχομένως των μελλοντικών πολέμων: «Υπρ με τεχνητή νοημοσύνη».