Το μεγαλείο των αρχαίων θεάτρων της Ελλάδας

Ανοίγει για το κοινό αφού αποκαταστάθηκε το αρχαίο θέατρο της Θάσου. Στην τελική φάση του εισέρχεται το έργο της αποκατάστασής του αρχαίου θεάτρου της Δωδώνης. Εντείνονται και οι εργασίες αποκατάστασης του Αρχαίου Θεάτρου Δελφών. Υπέροχα νέα για τρεις σηµαντικούς αρχαιολογικούς χώρους. Τους την οφείλαµε, εξάλλου, την έγνοια και τη φροντίδα! Γιατί στον κύκλο της ορχήστρας τους ο πανάρχαιος πολιτισµός µας ξεδίπλωσε όλο το µεγαλείο του. Οι μεγάλοι συγγραφείς και οι κορυφαίοι ηθοποιοί χάρισαν στο κοινό στιγμές σπάνιας απόλαυσης και ιερής συγκίνησης, σε μια διαδικασία όχι απλώς ψυχαγωγική αλλά και εκπαιδευτική – κυρίως εκπαιδευτική. Εκεί η θεατρική πράξη, το θέατρο, δικαίωσε πανηγυρικά τον ορισμό που του έδωσε ο Οσκαρ Ουάιλντ ως «ο πιο άμεσος τρόπος με τον οποίο κάποιος μπορεί να μοιραστεί με έναν άλλον την αίσθηση του τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος».

Και αν σήμερα πολλά από αυτά τα λαμπρά οικοδομήματα του παρελθόντος έχουν απολέσει το μεγαλείο το οποίο είχαν τις εποχές που λειτουργικά και περίλαμπρα υποδέχονταν χιλιάδες θεατές, και έχουν γίνει (όσα είναι σε κατάσταση που τους επιτρέπει να υποδέχονται επισκέπτες) υπαίθρια μουσεία – με φθαρμένα μάρμαρα, σπασμένες κερκίδες και θραύσματα αγαλμάτων και επιγραφών… – πάντα μας προκαλούν το δέος. Για την ξακουστή ακουστική τους, για την αδιαμφισβήτητη κομψότητά τους, για τις σημαντικές ιστορικές σελίδες που έχουν γραφτεί εκεί. Για τον Αισχύλο, για τον Ευριπίδη, για τον Σοφοκλή και για άλλους μεγάλους θεατρικούς συγγραφείς που έκαναν τις λέξεις και τα συναισθήματα να ανθίσουν μιλώντας με τρόπο μοναδικό και συγκλονιστικό για των ανθρώπων τα πάθη και τα ιδανικά. Και για τις ιστορίες που πάντα, με έναν μεταφυσικό τρόπο, θα μας διηγούνται οι αρχαίες «πέτρες» ακόμα και μέσα από τη σιωπή τους.

Σε αυτά τα σιωπηλά αρχαία θέατρα περιηγούμαστε σήμερα, αλλά και σε εκείνα που έχουν την τύχη για μερικές έστω ημέρες κάθε καλοκαίρι να «ζωντανεύουν» με παραστάσεις, συναυλίες και φεστιβάλ. Στα αρχαία θέατρα της Ελλάδας, τα γνωστά, τα λιγότερα γνωστά αλλά και τα σχεδόν άγνωστα στους πολλούς, είτε επειδή είναι απομακρυσμένα είτε επειδή είναι μη επισκέψιμα, αρχίζοντας από ένα θέατρο που πρόσφατα βρήκε ξανά τη φωνή του, επαναλειτουργώντας έπειτα από 22 και πλέον αιώνες!

Εγκαίνια στη Λάρισα

Κοντολογίς, το ταξίδι µας ξεκινά από τη Θεσσαλία, όπου τον περασµένο χρόνο άνοιξε µε µια εκδήλωση για το κοινό το αρχαίο θέατρο που βρίσκεται στο κέντρο της Λάρισας. Το οποίο, για να δανειστούμε τα λόγια της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη που προλόγισε τη συναυλία της Συμφωνικής Ορχήστρας Λάρισας που δόθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου: «Παραδόθηκε επιτέλους στους πολίτες, δεκαετίες μετά από την έναρξη των εργασιών αποκατάστασής του, έτοιμο να ενταχθεί στη ζωή της πόλης».

Το μεγαλειώδες Α’ αρχαίο θέατρο της Λάρισας (γιατί η πόλη διαθέτει και άλλο ένα, το Β’ αρχαίο θέατρο Λάρισας) σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Πολιτισμού είναι ένα από τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα του ελληνικού χώρου: «Κατασκευάστηκε στις νότιες υπώρειες του λόφου Φρούριο, όπου βρισκόταν η οχυρωμένη ακρόπολη της αρχαίας πόλης. Στους πρώτους αιώνες λειτουργίας του, εκτός από χώρος για την τέλεση θεατρικών παραστάσεων, χρησιμοποιήθηκε και για τις συνελεύσεις του ανώτατου διοικητικού οργάνου της περιοχής, του Κοινού των Θεσσαλών. Στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. μετατράπηκε σε ρωμαϊκή αρένα και με αυτή τη μορφή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το τέλος του 3ου αι. μ.Χ., ενώ την περίοδο αυτή οι θεατρικές παραστάσεις και άλλες εκδηλώσεις πραγματοποιούνταν στο λιτό Β’ αρχαίο θέατρο της πόλης. Πρόκειται για τεράστιο μνημείο, χτισμένο σχεδόν αποκλειστικά από μάρμαρο, με πλούσιο πλαστικό διάκοσμο». Στη Θεσσαλία βρίσκονται επίσης τα αρχαία θέατρα της Δημητριάδος και των Φθιωτίδων Θηβών.

Στην Πελοπόννησο

Μιλώντας, βεβαίως, για αρχαία θέατρα, δεν μπορούμε να μη σταθούμε στα γνωστότερα και δημοφιλέστερα, σε εκείνα που αποτελούν μνημεία διεθνούς κύρους και που κάθε χρόνο προσελκύουν χιλιάδες επισκέπτες, Ελληνες αλλά και ξένους. Το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου είναι το κορυφαίο. Οικοδομήθηκε γύρω στα 340-330 π.Χ. για να φιλοξενεί τους μουσικούς και δραματικούς αγώνες των Ασκληπιείων. Στα χρόνια της δόξας του χωρούσε περί τους 14.000 θεατές. Το έφεραν στον φως οι ανασκαφές του Παναγή Καββαδία μεταξύ 1881-83.

Εγιναν εργασίες αναστήλωσης, και στις 11 Σεπτεμβρίου 1938 λειτούργησε ξανά, έπειτα από αιώνες σιωπής, με την «Ηλέκτρα» του Εθνικού Θεάτρου, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ροντήρη. Με τις Κατίνα Παξινού (Ηλέκτρα), Ελένη Παπαδάκη (Κλυταιμνήστρα) και Βάσω Μανωλίδου (Χρυσόθεμις) στους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Στην περιοχή υπάρχει και το μικρότερο θέατρο της αρχαίας πόλεως της Επιδαύρου που έχει αναστηλωθεί και χρησιμοποιείται για εκδηλώσεις.

«Περίπου 20.000 θεατές χωρούσε το αρχαίο θέατρο του Αργους, ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα που λειτούργησαν στην Ελλάδα. Τα μεγαλύτερο μέρος του κοίλου του είναι λαξευμένο σε φυσικό βράχο.»

Περίπου 20.000 θεατές χωρούσε το αρχαίο θέατρο του Αργους, ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα που λειτούργησαν στην Ελλάδα. Τα μεγαλύτερο μέρος του κοίλου του είναι λαξευμένο σε φυσικό βράχο. Δυστυχώς ούτε αυτό, ούτε η γειτονική Αρχαία Αγορά έχουν τύχει της αξιοποίησης που θα τους άρμοζε. Το θέατρο της Μαντίνειας αποκαλύφθηκε σε ανασκαφές που έκανε από το 1887 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή.

Στο θέατρο της Αρχαίας Μεσσήνης σύμφωνα με τον Πλούταρχο έγινε η κρίσιμη συνάντηση του Φιλίππου E’ της Mακεδονίας όταν ήρθε στην περιοχή με σκοπό να την καταλάβει, το 214 π.Χ., και του στρατηγού της Συμπολιτείας Αράτου. Οπως διαβάζουμε σε δημοσίευση του αρχαιολόγου Πέτρου Θέμελη (diazoma.gr): «Η πρώτη οικοδομική φάση του θεάτρου χρονολογείται στον πρώιμο 3ο αιώνα π.X. (…) Αξιοσημείωτη ιδιομορφία αποτελεί η παρουσία μεγάλου κλιμακοστασίου σε επαφή με το εξωτερικό ανάλημμα του κοίλου. Λειτουργούσε ενδεχομένως ως μία τρίτη «άνω πάροδος» σε εξαιρετικές περιπτώσεις για την αιφνιδιαστική «εκ των άνω» κάθοδο ηθοποιών στη σκηνή. (…) H σκηνή με το προσκήνιο ανακατασκευάστηκαν στα χρόνια των αυτοκρατόρων Αυγούστου και Tιβερίου πάνω στα ερείπια της ελληνιστικής σκηνής. (…) Επισκευές μεγάλης κλίμακας πραγματοποιήθηκαν στο θέατρο γύρω στα μέσα του 2ου αιώνα μ.X. με έξοδα του ευεργέτη της πόλης Tιβέριου Kλαύδιου Σαιθίδα, αρχιερέως των Σεβαστών και Ελλαδάρχου, σύμφωνα με τη μαρτυρία δύο μακροσκελών ψηφισμάτων, χαραγμένων στα βάθρα τιμητικών ανδριάντων που ήταν ανιδρυμένα στις κόγχες της σκηνής».

Το δικό της θέατρο έχει η Αρχαία Σικυώνα, ένας μάλλον άγνωστος αρχαιολογικός χώρος κοντά στο Κιάτο. Χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Για όποιον φτάσει ως εκεί, εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το μουσείο, το οποίο στεγάζεται μέσα σε ρωμαϊκό βαλανείο (λουτρό). Κοντά στη Γαστούνη βρίσκεται το αρχαίο θέατρο της Ηλιδας.

Η «εφεύρεση» της τραγωδίας

«Το κομψό θέατρο του Διονύσου, στους πρόποδες της Ακροπόλεως, ξεκίνησε να χτίζεται τον 6ο και ολοκληρώθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. Θεωρείται το αρχαιότερο θέατρο στον κόσμο, ήταν μέρος μεγάλου ιερού του Διονύσου και χωρούσε περίπου 17.000 θεατές.»

Το κομψό θέατρο του Διονύσου, στους πρόποδες της Ακροπόλεως, δίπλα σήμερα στο διάσημο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, ξεκίνησε να χτίζεται τον 6ο και ολοκληρώθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. Θεωρείται το αρχαιότερο θέατρο στον κόσμο, ήταν μέρος μεγάλου ιερού του Διονύσου και χωρούσε περίπου 17.000 θεατές. Σε εκείνη τη γωνιά της Αθήνας φιλοξενούνταν τα Μεγάλα Διονύσια, η γιορτή προς τιμήν του θεού, στα οποία ο βάρδος Θέσπις παρουσίασε την πρώτη παράσταση υποκριτικής. Κατά συνέπεια θεωρείται ο «εφευρέτης» της τραγωδίας και κατά πάσα πιθανότητα ο πρώτος ηθοποιός.

Η ιστορική σημασία του θεάτρου είναι τεράστια και επειδή εκεί παίχτηκαν για πρώτη φορά κορυφαία έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη και του Μενάνδρου. Χρησιμοποιήθηκε επίσης για τις συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου, ενώ στα χρόνια των Ρωμαίων έγινε χώρος αιματηρών θυσιών.

Στο ημερολόγιο του Κρίστοφερ Γουόρντσγουορθ, ο οποίος επισκέφθηκε την Αθήνα το 1832, διαβάζουμε: «Στους δραματικούς ποιητές της Αθήνας, όχι μόνο όταν απλώς επινοούσαν το ωραίο, αλλά και όταν απευθύνονταν σε ένα ακροατήριο με υψηλούς ηθικούς και κοινωνικούς στόχους, η θέση του θεάτρου παρείχε μεγάλα πλεονεκτήματα. Ας αναφέρουμε μόνο ένα. Ετσι όπως ήταν τοποθετημένο ακριβώς κάτω από την Ακρόπολη, με τους θεατές καθισμένους στα σκαλοπάτια του μεγαλόπρεπου φυσικού ναού (γιατί για τους Αθηναίους τέτοια ήταν η Ακρόπολη), το ακροατήριο ένιωθε άμεσα συνδεδεμένο με ό,τι πιο ιερό και όμορφο στην πόλη της Αθήνας. Σχεδόν καθαγιάζονταν και οι ίδιοι από αυτή την ένωση» («Αθήνα – Αττική, Το ημερολόγιο ενός οδοιπορικού», εκδόσεις Εκάτη).

Δελφικά και άλλα μυστήρια

«Το θέατρο των Δελφών είναι ένα από τα λίγα θέατρα της αρχαίας Ελλάδας για το οποίο γνωρίζουμε τόσο την ακριβή χρονολόγηση όσο και τις μορφές που είχε στη διάρκεια των αιώνων, το συνολικό του σχέδιο και την όψη του κοίλου», σύμφωνα πάντα με στοιχεία του υπουργείου Πολιτισμού: «Βρίσκεται μέσα στο ιερό του Απόλλωνα, στη βορειοδυτική γωνία και στη συνέχεια του περιβόλου του. Στην αρχαιότητα φιλοξενούσε τους αγώνες φωνητικής και ενόργανης μουσικής, που διεξάγονταν στο πλαίσιο των Πυθίων και άλλων θρησκευτικών εορτών και τελετουργιών, των οποίων η σημασία προσδίδει στο μνημείο πνευματική και καλλιτεχνική αξία ισότιμη με την αθλητική ιδέα που συμβολίζει το αρχαίο στάδιο της Ολυμπίας».

Εκεί, τον Μάιο του 1927, στο πλαίσιο των Πρώτων Δελφικών Εορτών, ο Αγγελος Σικελιανός και η Εύα Πάλμερ παρουσίασαν παράσταση αρχαίας τραγωδίας, τον «Προμηθέα Δεσμώτη», για πρώτη φορά σε αρχαίο θέατρο έπειτα από χιλιάδες χρόνια. Τα θέατρα της Τανάγρας, εκείνο της Καβιρείου Θήβας, της Χαιρώνειας, του Ορχομενού Βοιωτίας, των Οινιάδων, του Στράτου, της Καλυδώνας, της Μακύνειας, της Πλευρώνας και του Αμφιλοχικού Αργους (που δεν έχει ανασκαφεί) ακόμα και μέσα στην εγκατάλειψή τους αποτελούν αρχαιολογικά στολίδια της Στερεάς Ελλάδας. Σημαντικό μνημείο της Εύβοιας θεωρείται το αρχαίο θέατρο της Ερέτριας, το οποίο δυστυχώς, όπως και τόσα άλλα, δεν είναι ούτε φροντισμένο ούτε επισκέψιμο.

Προς Βορράν

Το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης κατασκευάστηκε τον 3ο αι. π.Χ., την εποχή του Πύρρου, βασιλιά της Ηπείρου, στους πρόποδες του βουνού Τόμαρος. Θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα (χωρητικότητας περίπου 18.000 θεατών) και καλύτερα σωζόμενα αρχαία ελληνικά θέατρα. Εξαιρετικά σημαντικό μνημείο θεωρείται το αρχαίο θέατρο των Φιλίππων. Χτίστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. και αποκαλύφθηκε τη δεκαετία του ’20 και του ’30 από τους ανασκαφείς της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Το 1957 λειτούργησε ξανά με παράσταση αρχαίου δράματος, ενώ από το 1961 φιλοξενεί επίσημα το Φεστιβάλ Φιλίππων – Θάσου.

Στη Νικόπολη Πρεβέζης και στο Δίον, σε δύο εξαιρετικούς αρχαιολογικούς χώρους, υπάρχουν αξιόλογα ρωμαϊκά θέατρα. Το θέατρο της Αμβρακίας, κοντά στην Αρτα, είναι το μικρότερο από τα αρχαία ελληνικά θέατρα που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα, ενώ εκείνο των Αιγών είναι ένα από τα παλαιότερα. Στην ορχήστρα του δολοφονήθηκε ο βασιλιάς Φίλιππος Β’, την ημέρα των γάμων της κόρης του, το 336 π.Χ.

Αρμενίζοντας στα νησιά

Το αρχαίο θέατρο της Δήλου ήταν ξύλινο αλλά επανακατασκευάστηκε με πρότυπο το αθηναϊκό θέατρο του Διονύσου. Το αρχαίο θέατρο της Μήλου στη μορφή που σώζεται χτίστηκε από τους Ρωμαίους. Το θέατρο της Ηφαιστίας στη Λήμνο είναι πολύ παλιό και κατασκευασμένο από λίθους.

Τα θέατρα της Καρθαίας στην Κέα, της Θήρας, της Λίνδου στη Ρόδο, στην Απτερα της Κρήτης και του Κουφονησίου Λεύκης στο Λιβυκό Πέλαγος έχουν καθένα τη δική του γοητεία. Αντέχουν και αυτά μαζί με τα άλλα για να μας θυμίζουν ιστορίες ένδοξες και συγκινητικές και για να επιβεβαιώνουν τον θαυμαστό πολιτισμό που άνθισε στα χώματα, στα βουνά και στα παράλια αυτού του μικρού αλλά και μεγάλου κόσμου που σήμερα φιλοξενεί τη σύγχρονη Ελλάδα.