Από τον Ρούμπενς ως τον Ρέμπραντ, τον Γιαν Στέεν και τον Βερμέερ, οι ολλανδοί ζωγράφοι που έζησαν και μεγαλούργησαν τον 17o αιώνα έχουν γράψει με χρυσά γράμματα το δικό τους αξεπέραστο κεφάλαιο στην Ιστορία της Τέχνης. Πριν από αυτούς, όμως, υπήρξε ο Γιάκομπους Βρελ, ένας ζωγράφος ο οποίος δεν έχει βρει τη θέση που του αρμόζει στο πάνθεον των μεγάλων – αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι για καιρό έργα του αποδίδονταν στον Γιοχάνες Βερμέερ. Δεν ήταν δα και τόσο δύσκολο αν αναλογιστεί κανείς ότι οι δύο ζωγράφοι έχουν τα ίδια αρχικά στα ονόματά τους, παρόμοια τεχνοτροπία, ενώ επέδειξαν και την ίδια αγάπη για την αποτύπωση γυναικών σε καθημερινές σκηνές σε δωμάτια του σπιτιού τους όπως και για τα τοπία. Πάντα με μια essence μυστηρίου που προσέδιδε στα έργα τους η στοχαστική φύση των ανθρώπινων μορφών ή η ατμοσφαιρικότητα των άδειων κατά κανόνα δρόμων και λιτών εσωτερικών.

Το Fondation Custodia στο έβδομο διαμέρισμα του Παρισιού αναλαμβάνει να συστήσει στο γαλλικό κοινό που ελάχιστα γνωρίζει περί του θέματος τον ολλανδό ζωγράφο μέσα από μια μεγάλη αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στο έργο του. Η «Jabocus Vrel. Enigmatic Forerunner of Vermeer» (έως τις 17 Σεπτεμβρίου) είναι η πρώτη του είδους της και παρουσιάζεται στο Ιδρυμα που θεμελίωσαν οι ολλανδοί συλλέκτες Φριτς Λουγκτ και Γιάκομπα Κλέβερ το 1947 προκειμένου να στεγάσουν και να μοιραστούν με το κοινό τη μεγάλη συλλογή τους (κατά βάση έργα σε χαρτί με προέλευση από την Ολλανδία αλλά και μινιατούρες, χειρόγραφα, πίνακες, αντίκες, γλυπτά, πορσελάνες κ.ά.).

Βέβαια να πούμε ότι η λέξη «μεγάλη» όσον αφορά την έκταση της αναδρομικής του Βρελ συνιστά ευφημισμό, καθώς μιλάμε για 22 πίνακες και ένα σχέδιο του ζωγράφου από ένα body of work το οποίο συνολικά περιλαμβάνει περί τους 45 πίνακες που του αποδίδονται μέχρι στιγμής. Εξ ου και η έκθεση συμπληρώνεται από μια πλειάδα δημιουργιών από τη χρυσή εποχή της ολλανδικής ζωγραφικής προκειμένου να φανεί μέσα από τον εικαστικό διάλογο πού στέκεται το έργο αυτού του αταξινόμητου τελικά καλλιτέχνη, ο οποίος μάλλον προηγήθηκε της εποχής του. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο πίνακας με τίτλο «A Seated Woman Looking at a Child Through a Window» στον οποίο μια ηλικιωμένη γυναίκα ακροπατεί σε επικίνδυνο βαθμό πάνω στην καρέκλα της προκειμένου να γνέψει αντίο στην εκπτοπλασματική παρουσία ενός παιδιού που βρίσκεται έξω από το παράθυρό της. Το συγκεκριμένο έργο βρίσκεται στην κατοχή του Fondation Custodia και «συνομιλεί» με άλλους πίνακες που προήλθαν από σπουδαία μουσεία σε Αμστερνταμ, Βρυξέλλες, Μόναχο, Ντιτρόιτ. Αλλωστε η έκθεση διοργανώνεται σε συνεργασία με το Μουσείο Mauritshuis στη Χάγη από όπου πρωτοξεκίνησε το ταξίδι της τον περασμένο Φεβρουάριο (διήρκεσε έως τις 29 Μαΐου) και την Alte Pinakothek (Bayerische Staatsgemäldesammlungen) στο Μόναχο, ένα μουσείο που ήταν μέρος μιας ερευνητικής ομάδας η οποία συστάθηκε για να λύσει το «αίνιγμα Βρελ».

Ποιος ήταν τελικά ο Γιάκομπους Βρελ; Ενας καλλιτέχνης καλυμμένος σε αχλή μυστηρίου, το αίνιγμα του οποίου απασχολεί τους ιστορικούς τέχνης εδώ και περίπου έναν αιώνα, δίχως να βρεθούν θεαματικά αποτελέσματα, είναι η αλήθεια. Τουλάχιστον μέχρι στιγμής, καθώς το προαναφερθέν ερευνητικό πρόγραμμα ξεκίνησε το 2018. Δεν ξέρουμε πότε ή πού ακριβώς γεννήθηκε ή πέθανε, ποια ήταν τα ορόσημα της ζωής και της καριέρας του. Γνωρίζουμε όμως πλέον κάτι πολύ βασικό: ότι χάρη στην αρχαιομετρική τεχνική της δενδροχρονολόγησης που πραγματοποιήθηκε στο ξύλινο πλαίσιο των τελάρων του αποκαλύφθηκε ότι τελικά προηγήθηκε του Βερμέερ, καθώς αποδείχθηκε ότι ζωγράφισε τα πρώτα του αστικά τοπία το 1635 και τα εσωτερικά δωματίων γύρω στο 1650.

Φωτ.: The Orsay Collection

Βέβαια, τα βιογραφικά του στοιχεία δεν έχουν και τόση σημασία, αφού αυτό που μένει στο τέλος είναι το πνεύμα και η αξία της δουλειάς του: η ανάδειξη της ομορφιάς του κοινότοπου και της καθημερινότητας της αστικής κοινωνίας της Ολλανδίας του 17ου αιώνα που βρισκόταν σε ευημερία χάρη στην ανάπτυξη του εμπορίου, χωρίς περιττούς στολισμούς και φιοριτούρες. Ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα τοπία του Βρελ. Εικόνες πόλεων με έρημους δρόμους αποτυπωμένων με τη μονοχρωματικών αποχρώσεων παλέτα του, μια επιλογή που ήταν ασυνήθιστη για ζωγράφο του καιρού του. Μια άλλη ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει η ζωγραφική του Βρελ ότι προσπαθεί να αποτυπώσει την εποχή του και την αστική ζωή της Ολλανδίας τον 17ο αιώνα, χωρίς όμως να είναι αναγνωρίσιμη ή να μπορεί να ταξινομηθεί η αρχιτεκτονική στην οποία ζει και ελίσσεται. Οπως μαθαίνουμε με αφορμή αυτή την έκθεση, ο Βρελ είναι ο πρώτος ζωγράφος της Χρυσής Εποχής της Ολλανδίας που επέλεξε ως θεματική του όψεις δρόμων και κτιρίων χωρίς να λαμβάνει χώρα σε αυτά κάποιο ιστορικό ή άλλο σημαντικό γεγονός. Ηταν ένα είδος ζωγραφικής που θα εξελισσόταν αργότερα, στο δεύτερο μισό του ίδιου αιώνα, από ζωγράφους όπως ο Γιαν βαν ντερ Χέιντεν (1637-1712). Οσον αφορά δε τα εσωτερικά δωματίων που ζωγράφισε και πάλι είναι δύσκολο να ταξινομηθούν ή να ενταχθούν στο πλαίσιο της ολλανδικής τέχνης. Τα άδεια δωμάτια με τους άδειους τοίχους και ένα παράθυρο πίσω από το οποίο αναγνωρίζει κανείς το χλωμό πρόσωπο ενός παιδιού στο σκοτάδι δεν έχουν αντίστοιχο στην τέχνη του αιώνα του. Δεν μπορεί να ειπωθεί κάτι ανάλογο και για τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζει τις μορφές μέσα σε αυτά, συνήθως γυναίκες που επιδίδονται σε κάποια οικιακή εργασία, που είναι αντίστοιχος με εκείνον άλλων ομότεχνών του. Για παράδειγμα, στην έκθεση παρουσιάζεται ένας πίνακας του Πίτερ Γιάνσενς Ελινχα (1623-1682), ο οποίος επίσης ζωγράφιζε εσωτερικά σπιτιών με γυναίκες να κάνουν δουλειές ή να διαβάζουν ένα βιβλίο, όπως στο «Reading Woman» (1668), χαμένες θαρρείς στην ονειροπόλησή τους. Μια παρόμοια αντίστιξη επιχειρείται με ένα σχέδιο του Νικολάες Μάες (1634-1693), στο οποίο μια γυναίκα γέρνει έξω από μια πόρτα («Woman Leaning Against a Door»), μια θεματική ιδιαίτερα αγαπητή στον Βρελ, ένα έργο που εθεωρείτο ότι το είχε ζωγραφίσει ο Ρέμπραντ αλλά μετέπειτα αποδόθηκε στον εξέχοντα αυτόν συνάδελφό του.