Δεσποτικό, μια νησίδα μέσα στο απέραντο γαλάζιο, στο πλευρό της Αντιπάρου, το ακατοίκητο νησάκι όπου πριν από περίπου 25 χρόνια, σε ένα ταπεινό μαντρί, βρέθηκαν ενσωματωμένα τα αρχιτεκτονικά μέλη ενός λαμπρού αρχαίου ιερού αφιερωμένου στον θεό Απόλλωνα. Γιατί στη θέση Μάντρα οι Πάριοι ίδρυσαν αυτό το πλούσιο αρχαϊκό ιερό, το οποίο γνώρισε την ακμή του τον 6ο αιώνα π.Χ., απολαμβάνοντας μάλιστα ευρεία ακτινοβολία στον αρχαίο κόσμο, συγκρινόμενη ακόμα και με αυτή της Δήλου.
Την τελευταία 25ετία, το αδικημένο Δεσποτικό, εξαφανισμένο από τις γραπτές πηγές – η ισχυρή Αθήνα της κλασικής εποχής φρόντισε να το «σβήσει» -, δεν σταματά να μας εκπλήσσει με τα εντυπωσιακά ευρήματα που έρχονται στο φως, ενώ χάρη στις αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αλλά και πραγματοποιούνται μέχρι σήμερα τα μνημεία του έχουν αποκτήσει τρίτη διάσταση, καθηλώνοντας τον επισκέπτη.
Ο Γιάννος Κουράγιος, αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και διευθυντής της ανασκαφής, είναι ο άνθρωπος που ουσιαστικά το έφερε στο φως. Χάρη στις ενέργειές του μέχρι σήμερα αποκαλύφθηκε ένα εκτεταμένο ιερό, το οποίο ήταν σε λειτουργία ήδη από τα γεωμετρικά χρόνια (8ος αι. π.Χ.). Η κατ’ εξοχήν λατρευόμενη θεότητα υπήρξε ο Απόλλωνας, ενώ λατρεύονταν επίσης η θεά Εστία με το επίθετο Ισθμία.
«Στο φως έχουν έρθει 29 κτίρια. Πυρήνας τους ήταν ένας τειχισμένος περίβολος, το τέμενος, και έξω από αυτόν βρίσκονταν άλλα βοηθητικά κτίρια για τις ανάγκες του ιερατείου και των επισκεπτών. Ο λατρευτικός περίβολος του ιερού αποτελούνταν από τρία κτίρια, δύο πύλες και τρεις στοές» αναφέρει ο Γιάννος Κουράγιος μιλώντας στο ΒΗΜΑgazino και συμπληρώνει: «Χτίστηκε για να προστατέψει τον ναό και το τελετουργικό εστιατόριο που είναι χτισμένο δίπλα του ακριβώς. Μάλιστα το τελετουργικό εστιατόριο αποτελεί μια μοναδικότητα αυτού του μεγάλου παριανού ιερού, καθώς άλλο όμοιό του δεν έχει βρεθεί. Είχε τρία δωμάτια με πόρτες δυτικά και ανατολικά. Μέσα στα δωμάτια ανακαλύψαμε μαρμάρινες υποδοχές όπου έμπαιναν τα πόδια των κλινών. Οι κλίνες είναι τα ανάκλιντρα όπου έτρωγαν ξαπλωμένοι οι άνδρες τα ζώα που θυσιάζονταν».
Η έρευνα του κ. Κουράγιου έχει προχωρήσει και στο Τσιμηντήρι, μια νησίδα που κατά την αρχαιότητα ήταν ενωμένη με το Δεσποτικό με ισθμό και στην οποία μέχρι στιγμής έχουν βρεθεί δέκα κτίρια. Τα κτίρια αυτά στο Τσιμηντήρι έχουν πολύ μεγάλες διαστάσεις και ισχυρή κατασκευή, ενώ φαίνεται να σχετίζονται όλα μεταξύ τους δομικά, δημιουργώντας έναν πυκνό οικοδομικό ιστό. Πιθανότατα είχαν δημόσιο χαρακτήρα και σχετίζονταν με τη λειτουργία του λιμανιού.
Η καταστροφή
Η πρώτη καταστροφή του ιερού φαίνεται να ήρθε στην αρχαιότητα, όταν οι Αθηναίοι μετά τα Περσικά θέλησαν να τιμωρήσουν την Πάρο επειδή «μήδισε». «Βρήκαμε πολλά κατακερματισμένα αγάλματα» περιγράφει ο Γιάννος Κουράγιος. «Και ο κατακερματισμός τους δεν φαίνεται να επήλθε από φυσικά αίτια, αλλά από εισβολή». Είναι ενδεικτικό ότι έχουν βρεθεί 95 θραύσματα γλυπτών, οκτώ κεφάλια κούρων, μία κεφαλή κόρης και 35 βάσεις αναθημάτων αφιερωμένων στο ιερό.
Σταδιακά το Δεσποτικό παρήκμασε. Το 1675, ο γάλλος πειρατής Ντανιέλ, όταν ηττήθηκε από τους Οθωμανούς στη ναυμαχία που έγινε στη θαλάσσια περιοχή της Αντιπάρου, έβαλε φωτιά στο πλοίο του και αποβιβάστηκε στο Δεσποτικό. Οι κάτοικοι του νησιού τον παρέδωσαν όμως στις οθωμανικές δυνάμεις. Στη συνέχεια, άλλοι γάλλοι πειρατές, για να εκδικηθούν, λεηλάτησαν το νησί και έσφαξαν τους κατοίκους του, με το Δεσποτικό έκτοτε να παραμένει ακατοίκητο.
H εφετινή ανασκαφή
Oταν μιλάμε, ο αρχαιολόγος Γιάννος Κουράγιος βρίσκεται ήδη στην Πάρο. Μετά τη λαίλαπα της COVID-19 η ανασκαφή εφέτος θα πραγματοποιηθεί υπό πιο «κανονικές» συνθήκες, καθώς ύστερα από δύο χρόνια το «παρών» θα μπορέσουν να δώσουν πολυάριθμες ομάδες φοιτητών από ξένα πανεπιστήμια, αλλά και από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Δίπλα στον Γιάννο Κουράγιο θα βρίσκονται η στενή συνεργάτιδά του Ιλια Νταϊφά, αλλά και η Αλεξάνδρα Αλεξανδρίδου, επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Η εφετινή ανασκαφή θα επικεντρωθεί κυρίως στα κτίρια του ανατολικού συγκροτήματος, στις τέσσερις εντυπωσιακές δεξαμενές που αποκαλύφθηκαν πριν από δύο χρόνια φανερώνοντας ένα προηγμένο σύστημα συλλογής και επεξεργασίας υδάτων, αλλά και στη νησίδα Τσιμηντήρι.
Παράλληλα προχωρούν και οι αναστηλωτικές εργασίες. Πέρυσι ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αναστήλωσης στον αρχαϊκό ναό και στο εστιατόριο του ιερού του Απόλλωνα από μια έμπειρη ομάδα μαρμαροτεχνιτών (τους Β. Χατζή, Λ. Ιωάννου, Μ. Αρμάο, Γ. Κοντονικολάου, Γ. Σκαρή, Γ. Παλαμάρη) υπό την επίβλεψη του αρχιτέκτονα Γουλιέλμου Ορεστίδη, ενώ εφέτος προχωρούν οι αναστηλώσεις στο ναόσχημο κτίριο Δ, το οποίο αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του αρχιτεκτονικού συνόλου του τειχισμένου λατρευτικού περιβόλου. Οι περιμετρικοί τοίχοι του όμως θα σηκωθούν σε μικρό ύψος και όχι ψηλά, όπως συνέβη στην αναστήλωση που προηγήθηκε στο εστιατόριο και στον ναό.
Πρέπει να σημειωθεί ότι από τον Οκτώβριο του 2020, μετά την απομάκρυνση της σκαλωσιάς, είναι πλέον κατανοητή η τρίτη διάσταση του μνημείου, εντυπωσιάζοντας τον επισκέπτη. «Η πραγματοποίηση των εργασιών δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι ευγενικές χορηγίες της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Εργου ΑΙΓΕΑΣ (Ιδρυμα Αθανασίου & Μαρίνας Μαρτίνου), του Ιδρύματος Π. & Α. Κανελλοπούλου, του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη, του Δήμου Αντιπάρου, του Συλλόγου των Φίλων της Πάρου και της Αντιπάρου, του College Year in Athens, της Lamda Development, της Μάριον Στασινοπούλου και άλλων ιδιωτών φίλων της ανασκαφής» αναφέρει ο Γιάννος Κουράγιος.
Τα επόμενα βήματα
Το μεγάλο στοίχημα βέβαια είναι το πότε ο αρχαιολογικός χώρος του Δεσποτικού θα ανοίξει επίσημα για το κοινό. Πέρυσι ολοκληρώθηκε η διαδρομή των επισκεπτών, η οποία είναι κατάλληλη και για ΑμεΑ, και ξεκινά από το λιμάνι. «Πλέον ο επισκέπτης φθάνει στον μικρό μόλο του Δεσποτικού, περπατά το μικρό ανηφορικό μονοπάτι και αντικρίζει ξαφνικά μπροστά του τον αναστηλωμένο ναό, αισθανόμενος το ίδιο δέος που θα ένιωθε και ο αρχαίος προσκυνητής» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γιάννος Κουράγιος. Από εφέτος υπάρχει και ωρομίσθιος φύλακας στον χώρο, ενώ με έξοδα του δήμου περιφράχθηκε όλη η χερσόνησος.
«Υπάρχουν πολλά ακόμη που πρέπει να γίνουν» αναφέρει ο Γιάννος Κουράγιος. «Για παράδειγμα, για τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού χώρου είναι απαραίτητη η δημιουργία χώρων υγιεινής. Εδώ όμως πρόκειται για ένα ακατοίκητο νησί στη μέση του Αιγαίου, χωρίς νερό και ρεύμα. Δουλεύουμε όμως με το υπουργείο Πολιτισμού ώστε να βρεθεί μια λύση».
Για τον ίδιο είναι ακόμη απαραίτητο το άνοιγμα του χώρου με εισιτήριο, ώστε να μην υπάρχουν διαφυγόντα κέρδη για το Δημόσιο. «Προς το παρόν, ο μόνος που κερδίζει είναι ο βαρκάρης που μεταφέρει τους επισκέπτες».
Το Χόλιγουντ στο Δεσποτικό
Στον μαγνητισμό που ασκεί το Δεσποτικό δεν έχουν αντισταθεί ούτε οι μεγάλοι σταρ του Χόλιγουντ. Πρώτος και καλύτερος ο Τομ Χανκς και η ελληνικής καταγωγής σύζυγός του Ρίτα Γουίλσον, οι οποίοι περνούν τα καλοκαίρια τους στη γειτονική Αντίπαρο. Οι δυο τους μάλιστα απέκτησαν και την ελληνική υπηκοότητα, φωτογραφιζόμενοι πριν από δύο χρόνια με τα ελληνικά διαβατήριά τους ανά χείρας, δίπλα στον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη και στη σύζυγό του Μαρέβα. Ο Τομ Χανκς επισκέφθηκε και πέρυσι το Δεσποτικό μαζί με τη Ρίτα Γουίλσον, ενώ σημειώνεται ότι ο ίδιος είχε δουλέψει στην ανασκαφή. «Ηταν την εποχή λίγο πριν από τα γυρίσματα της ταινίας «Κώδικας ντα Βίντσι» (2006) που βασιζόταν στο βιβλίο του Νταν Μπράουν. Επειδή ακριβώς στο έργο ενσάρκωνε έναν αρχαιολόγο, ήθελε με αυτόν τον τρόπο να διερευνήσει τον ρόλο του. Μάλιστα, επειδή γνώριζε από αγροτικές εργασίες, ήξερε πώς να σκάψει» θυμάται ο Γιάννος Κουράγιος.
Το Δεσποτικό ακόμη έχει επισκεφθεί ο Χιου Τζάκμαν με τη σύζυγό του Ντέμπορα Λι Φέρνες, αλλά και ο Μάθιου Μακόναχι συνοδευόμενος από τη μητέρα του και από τη βραζιλιάνα σύζυγό του Καμίλα Αλβες, η οποία μάλιστα εκδήλωσε ενδιαφέρον να συμμετέχει κάποια στιγμή βοηθώντας στην ανασκαφή.
