Σούπες, πίνακες και διαμαρτυρίες: Όταν θύματα είναι διάσημα έργα τέχνης

Η κλιματική κρίση μεταμορφώνει τον κόσμο γύρω μας, όχι μόνο με τους προφανείς τρόπους, με τις τρομακτικές ενίοτε αλλαγές που βλέπουμε στα καιρικά φαινόμενα δηλαδή, αλλά και μετασχηματίζοντας τους σύγχρονους τρόπους διαμαρτυρίας. Οσον αφορά αυτό το τελευταίο, η αρχή έγινε τον Οκτώβριο του 2022.

Στις 9 εκείνου του μήνα, στην Εθνική Πινακοθήκη της Βικτόρια στη Μελβούρνη της Αυστραλίας, δύο διαδηλωτές της οργάνωσης Extinction Rebellion κόλλησαν τα χέρια τους στον πίνακα «Σφαγή στην Κορέα» του Πικάσο, που εκτίθετο στο πλαίσιο της έκθεσης «The Picasso Century», και ξεδίπλωσαν ένα πανό που έγραφε «Κλιματικό Χάος = Πόλεμος + Λιμός».

Μερικές ημέρες αργότερα, δύο γυναίκες, μέλη της ομάδας Just Stop Oil, μπήκαν στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου και έριξαν τοματόσουπα στα «Ηλιοτρόπια» του Βίνσεντ βαν Γκογκ που εκτίθενται εκεί. Στη συνέχεια γονάτισαν μπροστά στον πίνακα και κόλλησαν τα χέρια τους στον τοίχο.

«Τι αξίζει πιο πολύ; Η τέχνη ή η ζωή;» φώναξε η τότε 21χρονη Φοίβη Πλάμελ. «Σας ενδιαφέρει πιο πολύ η προστασία μιας ζωγραφιάς ή του πλανήτη και των συνανθρώπων σας;». Το βίντεο με την ακτιβιστική αυτή δράση έγινε viral σχεδόν αστραπιαία στα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Από το Λούβρο στο Στόουνχεντζ

Το 2022, μέλη γερμανικής περιβαλλοντικής οργάνωσης εκτόξευσαν πουρέ σε έναν πολύ γνωστό πίνακα του μεγάλου γάλλου ιμπρεσιονιστή Κλοντ Μονέ, σε μουσείο του Πότσνταμ. Συγκεκριμένα, οι δύο ακτιβιστές της Letzte Generation (Τελευταία Γενιά) μπήκαν στο Museum Barberini και εκτόξευσαν τις πολτοποιημένες πατάτες στις «Θημωνιές», προτού κολλήσουν τα χέρια τους στον τοίχο.

Λίγες ημέρες μετά από εκείνο το συμβάν, στο στόχαστρο βρέθηκε και ο διάσημος πίνακας «Το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι», το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τον ολλανδό ζωγράφο Γιοχάνες Βερμέερ το 1665 και εκτίθεται στο Μουσείο Mauritshuis στη Χάγη.

Ενας από τους βέλγους δράστες (και αυτοί μέλη της ομάδας Just Stop Oil) κόλλησε το ξυρισμένο του κρανίο στο τζάμι που προστατεύει τον πίνακα και ένα άλλος του περιέλουσε το κεφάλι με πελτέ ντομάτας. «Αισθάνεστε αποτροπιασμό;» φώναξε ο φαλακρός άνδρας.

«Ωραία, όμως πού είναι αυτό το συναίσθημα όταν βλέπετε τον πλανήτη μας να καταστρέφεται μπροστά στα μάτια σας;». Τον Νοέμβριο του 2022 στην Αυστρία ακτιβιστές της Letzte Generation έριξαν ένα μαύρο υγρό πάνω στο αριστούργημα «Θάνατος και ζωή» του αυστριακού ζωγράφου Γκούσταβ Κλιμτ στο Μουσείο Leopold της Βιέννης.

Τον Απρίλιο του 2023 η τάση έκανε την εμφάνισή της και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Διαδηλωτές για το κλίμα βανδάλισαν τη γυάλινη προθήκη που προστατεύει το γλυπτό «Μικρή Χορεύτρια» του Εντγκάρ Ντεγκά στη National Gallery of Art στην Ουάσιγκτον DC. Οι ακτιβιστές άλειψαν με κόκκινη και μαύρη μπογιά τη βιτρίνα του έργου, το οποίο δημιουργήθηκε από τον γάλλο ιμπρεσιονιστή το 1881.

Οι δύο δράστες, ο Τιμ Μάρτιν, ένας 53χρονος αρχιτέκτονας από το Ράιλι της Βόρειας Καρολίνας, και η συνομήλική του Τζοάνα Σμιθ, μια διά βίου ακτιβίστρια από το Μπρούκλιν, περπάτησαν στο μουσείο φορώντας μπλέιζερ, κουβαλώντας στις τσέπες τους μπουκάλια νερού γεμάτα με μπογιά και αφού εκπλήρωσαν την αποστολή τους, κάθισαν οκλαδόν στο πάτωμα επιδεικνύοντας τα λερωμένα χέρια τους.

Πέρυσι, η περιβαλλοντική ομάδα Dernière Rénovation κάλυψε τη διάσημη γυάλινη πυραμίδα του Λούβρου με πορτοκαλί μπογιά, εις ένδειξη διαμαρτυρίας για την απουσία ενός εθνικού σχεδίου για την κλιματική κρίση από τη γαλλική κυβέρνηση.

Τον Ιανουάριο του 2024, πάλι στο ίδιο μουσείο, δύο ακτιβίστριες περιέλουσαν με σούπα το αλεξίσφαιρο τζάμι που προστατεύει τη «Μόνα Λίζα» του Λεονάρντο ντα Βίντσι. Το 2022 περιβαλλοντικοί ακτιβιστές κόλλησαν τα χέρια τους στην «Ανοιξη» του Σάντρο Μποτιτσέλι που εκτίθεται στo φλωρεντινό Ουφίτσι, ενώ τον περασμένο Φεβρουάριο ήταν η σειρά της «Γέννησης της Αφροδίτης» του ίδιου ζωγράφου, στο ίδιο μουσείο, από την ίδια ομάδα.

Τα μέλη της Ultima Generazione (Τελευταία Γενιά στα ιταλικά) ανέφεραν πως η πράξη τους αυτή εντάσσεται στο πλάνο των διαμαρτυριών σε μουσεία. Τον περασμένο Ιούνιο ακτιβιστές για το κλίμα που εναντιώνονται στις εξορύξεις πετρελαίου και στη χρήση άνθρακα πραγματοποίησαν συμβολικό χτύπημα, καθώς ψέκασαν με πορτοκαλί σκόνη το Στόουνχεντζ. Συγκεκριμένα, δύο ακτιβιστές της ομάδας Just Stop Oil προέβησαν στη συγκεκριμένη ενέργεια μία ημέρα πριν αρχίσουν οι εορτασμοί για το θερινό ηλιοστάσιο, με την κάθοδο χιλιάδων ανθρώπων στο σημείο.

Ακτιβισμός και greenwashing

Κανένα έργο ή μνημείο από όσα έχουμε αναφέρει στο κείμενο δεν υπέστη κάποια σοβαρή και ανεπανόρθωτη ζημιά, όμως αρκετοί από τους ακτιβιστές συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση.

Αυτή ωστόσο δεν είναι η μόνη επίπτωση, καθώς πριν από μερικές εβδομάδες η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου ανακοίνωσε ότι αναγκάζεται να λάβει τα μέτρα της και οι επισκέπτες της (να σημειωθεί ότι η είσοδος στο μουσείο είναι δωρεάν) δεν θα επιτρέπεται να εισέλθουν με κανένα υγρό, εκτός από βρεφικό γάλα ή συνταγογραφούμενα φάρμακα.

Θα πρέπει επίσης να περνoύν μέσα από ανιχνευτές μετάλλων και να ελέγχονται οι τσάντες τους προτού αποκτήσουν πρόσβαση στο κτίριο, με το ίδρυμα να τους ζητά να φέρουν όσο το δυνατόν λιγότερα αντικείμενα μαζί τους.

«Η συλλογή που διαθέτουμε είναι αναντικατάστατη και με κάθε επίθεση αναγκαζόμαστε να εξετάζουμε το ενδεχόμενο να βάλουμε περισσότερα εμπόδια μεταξύ των ανθρώπων και των έργων τέχνης για να διατηρήσουμε αυτά τα εύθραυστα αντικείμενα για τις μελλοντικές γενιές» ανέφερε σε ανακοίνωσή του το μουσείο. «Δυστυχώς, έχουμε φτάσει τώρα σε ένα σημείο όπου αναγκαστήκαμε να κάνουμε τις απαραίτητες ενέργειες προκειμένου να προστατεύσουμε τους επισκέπτες, το προσωπικό και τη συλλογή μας».

Σε κάθε τέτοια επίθεση οι περισσότεροι φιλότεχνοι ανά τον κόσμο εξοργίζονταν, θεωρώντας την πράξη εντελώς ανούσια. Κάποιοι που μπορεί να είδαν με συμπάθεια τις πρώτες δράσεις άρχισαν να εξανίστανται μετά την πολλοστή φορά που διάβασαν κάποια παρόμοια είδηση, διότι θεώρησαν ότι η επανάληψη μάλλον αποδυναμώνει στην ουσία το μήνυμα του ακτιβισμού – δεν μπορεί το κοινό να σοκάρεται αενάως με το ίδιο πράγμα άλλωστε, κάποια στιγμή συνηθίζει. Αλλοι, ωστόσο, δεν βλέπουν άλλη λύση, μια και τους φαίνεται πως όλες οι μέθοδοι που είχαν έως τώρα δοκιμαστεί αποδείχθηκαν αναποτελεσματικές.

Η βασική αποστολή των ακτιβιστών για το κλίμα – το να κάνουν τις κυβερνήσεις και τις επιχειρήσεις να περιορίσουν τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου – δεν φαίνεται ιδιαιτέρως εφικτή. Για 50 χρόνια, οι άνθρωποι έκαναν διαλέξεις, ασκούσαν πολιτικές πιέσεις, διαδήλωναν, προέβαιναν σε καθιστικές διαμαρτυρίες, κάποιοι μάλιστα αλυσοδένονταν σε αεροπλάνα για να πείσουν επιχειρήσεις και κυβερνήσεις να εκπέμπουν λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα. Στη δεκαετία του 1980, οι επιστήμονες προσπάθησαν να πείσουν τον κόσμο λέγοντας την αλήθεια: «Αυτά είναι τα δεδομένα.

Ενας θερμότερος πλανήτης σημαίνει πυρκαγιές, πλημμύρες, καύσωνες, θάνατο». Ούτε αυτό λειτούργησε. Στη δεκαετία του ’90, οι μεγάλοι «πράσινοι» μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί έκαναν τον δικό τους αγώνα. Το 2018, με τις εκπομπές να αυξάνονται ακόμα, η τότε 15χρονη Γκρέτα Τούνμπεργκ κάθισε μπροστά από το σουηδικό Kοινοβούλιο. Μέχρι το τέλος του επόμενου έτους είχε πυροδοτήσει ένα κίνημα στο οποίο συμμετείχαν 13 εκατομμύρια νέοι σε ολόκληρο τον κόσμο. Κι αυτό, όμως, με την πανδημία του κορωνοϊού ατόνησε.

Στο περιοδικό «New York» διαβάσαμε πρόσφατα ότι σε μεγάλη έρευνα στις ΗΠΑ η ανησυχία για το κλίμα ήρθε 21η μεταξύ 22 προβληματισμών που έχουν οι πολίτες. Οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν μοιάζουν να ενδιαφέρονται ιδιαιτέρως και κατά βάση επιδίδονται σε greenwashing (παραπλανητική προώθηση προϊόντων και υπηρεσιών με «πράσινο» μάρκετινγκ για να πειστεί το αγοραστικό κοινό ότι οι στόχοι και οι πολιτικές μιας εταιρείας είναι «φιλικά προς το περιβάλλον»).

Οσον αφορά τους κολοσσούς του tech industry, δεν θα ήθελαν με τίποτα να αναγκαστούν αυτή τη στιγμή να μειώσουν την ενέργεια που καταναλώνουν προκειμένου να κάνουν πρόοδο στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης. Τον περασμένο Σεπτέμβριο η εφημερίδα «The Guardian» έκανε μια μεγάλη έρευνα σχετικά με τα στοιχεία των data centers της Google, της Microsoft, της Meta και της Apple, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι εκπομπές τους ίσως ήταν κατά 662% μεγαλύτερες από την ποσότητα που δήλωναν επισήμως.

Ήρωες ή φανατικοί;

Οι ίδιοι οι διαδηλωτές λένε πάντως πως είχαν συλληφθεί εκατοντάδες φορές αποκλείοντας εγκαταστάσεις εξόρυξης ορυκτών καυσίμων προτού αρχίσουν τις δράσεις στα μουσεία, όμως οι πράξεις τους δεν απασχόλησαν τα Μέσα, εξ ου και κατέληξαν να στραφούν σε κάτι που θα είχε εγγυημένη κάλυψη από τις εφημερίδες, τα τηλεοπτικά κανάλια και τις ψηφιακές πλατφόρμες.

Σύμφωνα, ωστόσο, με τη Νίκα Ελντερ, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο American University της Ουάσιγκτον, «οι επιθέσεις είχαν σκοπό να παροτρύνουν το κοινό να αναρωτηθεί γιατί ανησυχεί περισσότερο για τους πίνακες τοπίων παρά για την ίδια τη φύση.

Ομως, από κάθε άποψη, οι προσπάθειές τους απέτυχαν. Oι ενέργειές τους αποξένωσαν το κοινό αντί να το ευαισθητοποιήσουν. Αντί για τους εχθρούς τους, οι ακτιβιστές στόχευσαν τους συμμάχους τους. Για εκατοντάδες χρόνια, τα έργα τέχνης εφιστούσαν την προσοχή στις συνέπειες της ανεξέλεγκτης βιομηχανίας, της κλιματικής αλλαγής και των επακόλουθών τους σε περιβάλλον και ανθρώπους.

Για να αποκρυπτογραφήσουν τα μηνύματά τους και να δώσουν προσοχή στις προειδοποιήσεις τους, οι ακτιβιστές θα έπρεπε να τους έχουν δώσει την ίδια προσοχή και φροντίδα που θα ήθελαν να δουν το κοινό να παραχωρεί στους ανθρώπους και τα μέρη που αντιπροσωπεύουν οι πίνακες».

Υπάρχει ωστόσο και ένα συμπέρασμα που έχει προκύψει τελευταία και ξαφνιάζει. Ναι, οι άνθρωποι ως επί το πλείστον αντιπαθούν τις ακραίες ακτιβιστικές δράσεις και αντιμετωπίζουν ως φανατικούς εκείνους που τις πραγματοποιούν.

Ομως οι ίδιες αυτές καταδικαστέες από τους περισσότερους πράξεις τούς ωθούν να κάνουν πιο πολλές δωρεές σε μετριοπαθείς περιβαλλοντικές ομάδες. Ετσι, κάπως λοξά, όλη αυτή η ιστορία έχει τελικά έναν παράδοξα θετικό αντίκτυπο.