Το πρώτο που σε εντυπωσιάζει στην έκθεση με τίτλο «Κρήτη. Αναδυόμενες Πόλεις: Απτερα – Ελεύθερνα – Κνωσός. Τρεις αρχαίες πόλεις ζωντανεύουν» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης είναι το πάτωμα. Διότι επάνω του είναι αποτυπωμένος ο χάρτης της Κρήτης όπως εμφανίζεται στο Google Earth. Ολοι οι επισκέπτες κοντοστέκονται και το κοιτούν. Και επιτελεί διττή λειτουργία. Αφενός νιώθεις σαν να πατάς στα χώματα του «θεριού που κείτονταν στη θάλασσα», αφετέρου προσανατολίζεσαι: βλέπεις πού ακριβώς βρίσκονται οι ανασκαμμένες περιοχές, ποια η σχέση των αρχαίων πόλεων με τους σύγχρονους οικισμούς ή η απόστασή τους από τη θάλασσα.
Ωστόσο, προτού φτάσεις μέχρι εκεί έχεις λογικά αναρωτηθεί τι πραγματικά γνωρίζεις για τα τρία αυτά ονόματα. Η Κνωσός είναι διάσημη για το μινωικό παλάτι της. Υπάρχουν όμως και αθέατες πλευρές της ιστορίας της; Η Ελεύθερνα έχει αποκτήσει τη δική της φήμη χάρη στο ανασκαφικό έργο των τελευταίων δεκαετιών και στο εντυπωσιακό μουσείο που δημιουργήθηκε εκεί πρόσφατα. Η Απτερα; Αυτήν ίσως να τη θυμούνται μόνο κάποιοι φανατικοί αναγνώστες της Ιωάννας Καρυστιάνη από μια ρωμαϊκή πήλινη κουδουνίστρα με τρία ρεβιθάκια που βρίσκει εκεί ο ήρωας του διηγήματος «Η Τσατσάρα» στο βιβλίο «Η κυρία Κατάκη». Τι είναι λοιπόν αυτό που, πέραν της Κρήτης, ενώνει αυτά τα φαινομενικά ασύνδετα τοπωνύμια;
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Νίκος Σταμπολίδης (υπεύθυνος επίσης για την επιμέλεια της έκθεσης μαζί με την προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων Ελένη Παπαδοπούλου και τους αρχαιολόγους του μουσείου Ιουλία Λουρεντζάτου και Ιωάννη Φάππα) θα δώσει την απάντηση αφού πρώτα πει δύο λόγια για την Κρήτη μπροστά από τον χάρτη του νησιού, με τον περίφημο φρουτοπλοχμό του, τη γιρλάντα του, που εικονογράφησε τον 18ο αιώνα ο ιταλός μοναχός Βιτσέντζο Μαρία Κορονέλι: «Νησί είναι αυτό που βλέπεις τη θάλασσα από παντού. Στην Κρήτη δεν τη βλέπεις από παντού. Επομένως είναι άπειρος, ήπειρος δηλαδή. Είχε ανέκαθεν έναν τεράστιο πλούτο πρώτων υλών για να ζούνε οι άνθρωποι. Ακόμη και οι Φαραώ έρχονταν για να πάρουν φαρμακευτικά προϊόντα για να γιατρέψουν τον ανθρώπινο πόνο ή αρωματικά προϊόντα για να αρωματίσουν τα σώματά τους και για να θυμιάσουν τους θεούς τους. Γι’ αυτό και αναφέρει ο Ομηρος ότι ζούσαν εκεί Πελασγοί, Ετεόκρητες, Αχαιοί, δηλαδή Μυκηναίοι, Κύδωνες και Δωριείς και ότι είχε εκατό πόλεις. Αυτές τις τρεις τις διαλέξαμε για το εξής κοινό τους χαρακτηριστικό: και οι τρεις κάποια στιγμή συρρικνώθηκαν, καταστράφηκαν, εγκαταλείφθηκαν και ξεχάστηκαν. Τόσο πολύ που μερικές φορές στους αναγεννησιακούς χάρτες αναφέρονται σε λάθος τοποθεσία».
Η λήθη λοιπόν ήταν αυτή που ένωσε τις τρεις πόλεις και η έκθεση (που διοργανώνεται από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε συνεργασία με τις Εφορείες Αρχαιοτήτων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, υλοποιείται με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης και θα διαρκέσει έως τις 30 Απριλίου) αποπειράται να αποκαταστήσει την αδικία του περάσματος του πανδαμάτορος χρόνου. Η ξενάγηση από τον ίδιο τον Νίκο Σταμπολίδη σε αυτόν τον χώρο είναι μια πραγματική απόλαυση. Δεν είναι μόνο το πάθος και οι γνώσεις του που καθηλώνουν, αλλά και η γλώσσα που χρησιμοποιεί, οι ωραίες λέξεις, οι ποιητικές αναφορές. Οσοι από τους επισκέπτες βρίσκονται κοντά μας και γνωρίζουν ελληνικά δεν μπορούν να αντισταθούν στον πειρασμό να γίνουν διακριτικά δορυφόροι μας για να τον ακούσουν να μιλάει για τη «σανδαλίζουσα» Αφροδίτη που ετοιμάζεται να βγάλει το σανδάλι της για να μπει στο μπάνιο και «παρότι έχει μείνει ακαθάριστη, με λίγο χώμα επάνω της, δεν μπορείς να μη θαυμάσεις τις εξάρσεις, τις βαθύνσεις, το περισπώμενο στόμα, τα μαλλιά της, τις καμπύλες της» ή εστιάζοντας στις λεπτομέρειες ενός μνημείου από τη Νεκρόπολη της Ελεύθερνας να εξηγεί πως πρόκειται για ένα «κενοτάφιο, το πρώτο μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη στην ευρωπαϊκή ιστορία».
Το προαναφερθέν άγαλμα της Αφροδίτης δεν είναι το μόνο που μοιάζει να βρίσκεται εδώ σχεδόν αμέσως μετά την ανακάλυψή του, αφού η «αφήγηση» πραγματοποιείται μέσα από αντικείμενα που σε μεγάλο ποσοστό ταξιδεύουν για πρώτη φορά εκτός της Μεγαλονήσου – ορισμένα μάλιστα από αυτά αναδύθηκαν από το χώμα μόλις πριν από λίγους μήνες και συντηρούνται έως την τελευταία στιγμή. Προκειμένου να τονιστεί αυτή η αίσθηση, τα περισσότερα εκθέματα μέσα στις προθήκες δεν είναι τοποθετημένα σε βάσεις, αλλά αιωρούνται σαν να βγήκαν μόλις από τη γη. Πρόκειται για την πρώτη φορά που τόσα πολλά αρχαία αντικείμενα, προφυλαγμένα και διατηρημένα στις αποθήκες Εφορειών Αρχαιοτήτων και στα Μουσεία της Κρήτης, φεύγουν από την πατρίδα τους, για μια περιοδική έκθεση στην Αθήνα.
Δύο κυρίες, η Λία Μπαδογιαννάκη, ιστορικός-αρχαιολόγος, και η αρχιτέκτων Κατερίνα Παράσχη (η οποία όπως μαθαίνουμε από τη φίλη της έχει μάλιστα εργαστεί σε αναστηλώσεις στην Ακρόπολη), χαιρετούν τον κύριο Σταμπολίδη ενθουσιασμένες για να τον συγχαρούν. Η μία μάλιστα είχε έρθει και στα εγκαίνια, αλλά δεν είχε προλάβει να χαρεί την έκθεση όπως ήθελε. Μιλούν με τα θερμότερα λόγια για τα βίντεο και για τον χάρτη του δαπέδου, για κάποια εκθέματα όπως τα πτηνόμορφα μυροδοχεία. Εστιάζουν και σε μια διόλου ευκαταφρόνητη παράμετρο, το πόσο απλά, κατανοητά και εύληπτα έχουν δοθεί οι πληροφορίες χωρίς να υποβαθμίζεται ούτε ελάχιστα το άρτιο επιστημονικά και μουσειολογικά στήσιμο.
Η αλήθεια είναι πως η έκθεση με το πλούσιο οπτικό και ηχητικό υλικό, τις οθόνες, τους χάρτες, την ειδική σήμανση αλλά και τη χρήση των μέσων της νέας τεχνολογίας είναι το λιγότερο εντυπωσιακή. Στις προβολές παρουσιάζονται εικόνες από παλαιότερες και νέες ανασκαφικές έρευνες, αποτυπώσεις, σχέδια, αναστηλώσεις καθώς και εργασίες προστασίας και ανάδειξης των αρχαιολογικών χώρων. Ιδιαιτέρως σημαντικό (και όχι πολύ συνηθισμένο) στοιχείο στα βίντεο αποτελεί η χρήση σχεδίου πάνω στην εικόνα που σε βοηθά να κατανοήσεις πώς ακριβώς έμοιαζαν κάποτε στην ολοκληρωμένη τους μορφή τα ερείπια που βλέπεις.
Οι πιο εξειδικευμένοι (ίσως και οι πιο παρατηρητικοί) επισκέπτες θα αναγνωρίσουν επίσης τρία απτά παραδείγματα αρχαιολογικής προσέγγισης για τον τρόπο ανασκαφής και αποκάλυψής τους, με τις ομοιότητες και τις διαφορές τους. Ο Βαγγέλης Κ., που έχει σπουδάσει αρχαιολόγος και ολοκληρώνει τώρα το μεταπτυχιακό του στη διαχείριση πολιτιστικών ιδρυμάτων, υπογραμμίζει πως η έκθεση έχει καταφέρει να είναι εξίσου κατατοπιστική και στον απλό επισκέπτη και σε κάποιον με περισσότερες γνώσεις. Η Αντζαλί Ανικάτ, φοιτήτρια Ιστορίας στην Οξφόρδη, βρέθηκε στο Μουσείο με τη μητέρα και τον αδελφό της κατόπιν υπόδειξης κάποιου φίλου τους. Οι τρεις ινδικής καταγωγής τουρίστες από το Μάντσεστερ γοητεύτηκαν τόσο από την έκθεση που σκέφτονταν ότι θα έπρεπε να οργανώσουν στο μέλλον ένα ταξίδι στην Κρήτη. Στέκονται μάλιστα για ώρα και περιεργάζονται το σύνταγμα του Απόλλωνος και της Αρτέμιδος. Οπως περιέγραψε ο κ. Σταμπολίδης: «Οι ιδιοκτήτες τους τα είχαν αγοράσει σε δύο διαφορετικά υλικά – το ένα είναι χάλκινο και το άλλο μαρμάρινο και τα τοποθέτησαν επάνω σε μια ντόπια πέτρα. Βρέθηκαν σε ένα, ας το πούμε, εικονοστάσι της εποχής και είναι αριστουργηματικά».
Σε κάθε πόλη ξεχωρίζει, διαθέτει μάλιστα δικό της διακριτό φόντο, και μια μικρή ανθρώπινη ιστορία. Ο Σωτήριος Πρωτογένιος Ελευθερναίος, για παράδειγμα, μετακόμισε στην Απτερα από την Ελεύθερνα, αλλά δεν κουβάλησε μαζί του μόνο τα περιουσιακά του στοιχεία, πήρε και την ιδεολογία του, τη θρησκευτική του πίστη σε σχέση με την Κυβέλη και τον Ορφέα που αντικατοπτρίζεται στα ειδώλια που μπορεί να έχουν ακόμη και δαιμονικές μορφές. Στην αίθουσα της Ελεύθερνας το περιεχόμενο της τεφροδόχου ηλικίας 2.800 ετών αποκαλύπτει τι δεν πρόλαβε να χωρέσει η σύντομη ζωή ενός νεαρού πολεμιστή που σκοτώθηκε στη μάχη. Στην Κνωσό ένας παιδικός τάφος περιέχει την προίκα του μικρού ενοίκου του.
Η έκθεση περιλαμβάνει περίπου 500 αρχαιότητες από παλαιές και νέες ανασκαφές, ευρήματα κάθε είδους που χρονολογούνται από τα νεολιθικά (7η-6η χιλιετία π.Χ.) έως και τα βυζαντινά χρόνια (8ος αιώνας μ.Χ.) και βγαίνουν, τα περισσότερα, για πρώτη φορά στο φως: αγάλματα, ανάγλυφα, ειδώλια, επιγραφές, αγγεία, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, νομίσματα και άλλα έργα, από διαφορετικά υλικά: λίθο, μάρμαρο, ασβεστόλιθο, πηλό, μέταλλο (χαλκό, σίδηρο, άργυρο, χρυσό), φαγεντιανή, γυαλί, ελεφαντόδοντο, ημιπολύτιμους λίθους. Περίοπτη θέση καταλαμβάνουν ορισμένα (υπέροχα) τοπογραφικά σχέδια του άγγλου συγγραφέα, περιηγητή και ζωγράφου Εντουαρντ Λίαρ από τις περιοχές που σχετίζονται με την έκθεση. Μάλιστα, σε κάποια από αυτά η ανθρώπινη παρουσία σκιαγραφείται αχνά, σαν να υποδηλώνεται η εφήμερη φύση της. Η πολυεπίπεδη εμπειρία απευθύνεται σε περισσότερες από μία αισθήσεις, αφού τα ευρήματα από τη νεκρόπολη της Ελεύθερνας συνοδεύονται από ηχητική εγκατάσταση με το μουσικό έργο «Ορθή Πέτρα», μια πρωτότυπη, εξόχως ατμοσφαιρική σύνθεση του Γιώργου Καλούδη για τσέλο και τετράχορδη κρητική λύρα με συμπαθητικές χορδές (όπως αποκαλούνται) που φέρει το όνομα της ιστορικής τοποθεσίας από όπου εμπνεύστηκε ο δημιουργός.
Κνωσός
Το σημαντικότερο κέντρο του Μινωικού Πολιτισμού που με τις αναστηλώσεις του ανακτόρου της και τον υπερπληθυσμό των επισκεπτών της αποτελεί τον πλέον γνωστό παγκοσμίως ελληνικό αρχαιολογικό χώρο μετά την αθηναϊκή Ακρόπολη. Η έκθεση στο Κυκλαδικής δεν περιλαμβάνει παρά μόνον ελάχιστα στοιχεία από τον χώρο του πασίγνωστου ανακτορικού της κέντρου, αντίθετα, στόχος υπήρξε να κατανοήσει ο επισκέπτης τη συνέχεια της πόλης εκτός του ανακτόρου, τόσο χωρικά όσο και διαχρονικά.
Ελεύθερνα
Οι κύριοι πυρήνες της αρχαίας πόλης βρίσκονται στους λόφους Νησί και Πυργί στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ιδης, σε υψόμετρο 380 μ., νότια του σημερινού Ρεθύμνου. Οι επιθυμίες και οι ανταγωνισμοί των ξένων σχολών (κυρίως της Βρετανικής και της Ιταλικής) για μιαν ανασκαφή στην περιοχή καθυστέρησαν την ουσιαστική ανάδυσή της έως τη δεκαετία του ’30, κάτι που έμελλε να γίνει συστηματικά από ελληνικά χέρια με τις ανασκαφές του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 1984 μέχρι σήμερα.
Απτερα
Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις-κράτη της δυτικής Κρήτης, άκμασε κατά τους κλασικούς-ελληνιστικούς χρόνους. Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες στην περιοχή του Κόλπου της Σούδας λίγο έξω από τα Χανιά πραγματοποιήθηκαν από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή το 1862 και το 1864 και η συστηματική ανασκαφή της είχε ζητηθεί το 1984 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης μαζί με την Ελεύθερνα. Το υπ. Πολιτισμού αποφάσισε να δοθεί στο Πανεπιστήμιο η Ελεύθερνα, ενώ αργότερα την ανασκαφή της Απτέρας ανέλαβε η Αρχαιολογική Υπηρεσία.
