Η πρόσοψή του είναι «ανοιχτό βιβλίο». Για παράδειγμα, μπορείς να διακρίνεις τους τρεις ορόφους του από μια οριζόντια ταινία-γείσο που περιτρέχει τη στάθμη κάθε δαπέδου. Με μια πιο προσεκτική ματιά φαίνονται και τα μαρμάρινα θωράκια στον δεύτερο όροφο με τα ανάγλυφα εραλδικά σύμβολα και τα μονογράμματα Κ και Σ. Αλλωστε, αυτό το κτίριο προοριζόταν να γίνει η βασιλική κατοικία των διαδόχων του θρόνου Κωνσταντίνου και Σοφίας. Στις γωνίες του δώματος τα αγάλματα των Μουσών ατενίζουν την πόλη της Αθήνας και επιτηρούν όσους υψηλούς προσκεκλημένους διασχίζουν το κατώφλι του Προεδρικού Μεγάρου.
Oι περισσότεροι γνωρίζουμε μόνο εξ όψεως αυτό το λιτό κτίριο της οδού Ηρώδου Αττικού που φιλοξενεί τον εκάστοτε αρχηγό του κράτους (και είναι αλήθεια απορίας άξιο πόσοι έχουν αντιληφθεί τις προαναφερθείσες αρχιτεκτονικές και διακοσμητικές λεπτομέρειες). Ωστόσο, χάρη σε μια νέα, πολυτελή έκδοση, Το Προεδρικό Μέγαρο αποκαλύπτει σε όλους τα μυστικά του. Μέσα από τις φωτογραφίες του Γιώργη Γερόλυμπου και τα κείμενα διακεκριμένων επιστημόνων, ιστορικών και αρχιτεκτόνων, όπως για παράδειγμα η καθηγήτρια ΕΜΠ κυρία Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, οι εκδόσεις Μέλισσα, σε συνεργασία με την Προεδρία της Δημοκρατίας και την υποστήριξη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση κάνουν εφικτή την εξ αποστάσεως λεπτομερή περιήγηση εντός και εκτός του κελύφους αυτού του γνωστού-άγνωστου κτιρίου.
Τον σχεδιασμό του τον είχε αναθέσει ο Γεώργιος Α’ στον σάξονα αρχιτέκτονα Ερνέστο Τσίλλερ. Το κτίριο χτίστηκε την περίοδο 1891-1897 για να γίνει η κατοικία του υιού του Κωνσταντίνου Α’ και της συζύγου του πριγκίπισσας Σοφίας. Η Ιστορία είχε όμως άλλα σχέδια. Η καταστροφή των Παλαιών Ανακτόρων από την πυρκαγιά του 1909 ανάγκασε τον βασιλιά Γεώργιο Α’ να εγκατασταθεί ο ίδιος σε αυτό και μόνο μετά τη δολοφονία του στη Θεσσαλονίκη το 1913 μετακόμισε εκεί ο γιος του Κωνσταντίνος Α’. Εκτοτε, και έως το 1967, αποτελούσε τη χειμερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας, ενώ με μικρά διαλείμματα φιλοξενεί τον αρχηγό του κράτους. Το κτίριο αποτελεί έδρα του Προέδρου της Δημοκρατίας μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974. Στη διάρκεια της θητείας του Κωνσταντίνου Τσάτσου (1975-1980) ανακαινίστηκε, αν και ο πρώτος πρόεδρος που έμεινε τελικά σε αυτό αλλάζοντας μόνο τη διακόσμηση του γραφείου του ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής (1980-1985). Σε αυτό κατοίκησε και ο Χρήστος Σαρτζετάκης (1985-1990) και ο Καραμανλής στη δεύτερη θητεία του (1990-1995). Οι υπόλοιποι πρόεδροι επέλεξαν να μη μείνουν σε αυτό. Ο Κωστής Στεφανόπουλος (1995-2005), ωστόσο, φρόντισε για την πλήρη ανακαίνισή του.
Τσίλλερ και Χάνσεν
Πολύ προτού γίνουν όλα αυτά, οι οδηγίες του Γεώργιου Α’ προς τον αρχιτέκτονα και φίλο του Τσίλλερ ήταν σαφείς: έπρεπε να σχεδιάσει ένα κτίριο λιτό και απέριττο που δεν θα είχε καμία σχέση με τα πομπώδη παλάτια των ευρωπαϊκών πόλεων. Δεδομένου ότι η φιλοσοφία της Αυλής ήταν πως έπρεπε να βρίσκεται κοντά στον λαό, η κατοικία του διαδόχου δεν έπρεπε να διαφέρει αισθητά από τα κτίρια των μεγαλοαστών τής τότε λεωφόρου Κηφισίας και σημερινής Βασιλίσσης Σοφίας. Ο Τσίλλερ ακολούθησε τις οδηγίες και δημιούργησε ένα κτίριο σχεδόν πανομοιότυπο εξωτερικά με ένα ανεκτέλεστο θερινό ανάκτορο στον Πειραιά το οποίο είχε σχεδιάσει ο συνεργάτης, φίλος του και επίσης αρχιτέκτονας, Θεόφιλος Χάνσεν. Ο Τσίλλερ από την πλευρά του προσάρμοσε την αρχιτεκτονική μελέτη στο μικρότερο οικόπεδο που είχε στη διάθεσή του.
Το αποτέλεσμα ήταν όντως λιτό, ένα αυστηρό και «ήσυχο» κτίριο που προέκυψε από τον δημιουργικό συνδυασμό νεοκλασικών και εκλεκτικιστικών στοιχείων. Μια τριώροφη κατοικία από την οποία δεν έλειψαν και οι κατοπινές προσθήκες σε διαφορετικές χρονικές φάσεις. Το 1910 προστέθηκε μια μεγάλη αίθουσα χορού που είναι η σημερινή Αίθουσα Διαπιστευτηρίων. Το 1913, μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α’ και την αναγόρευση του Κωνσταντίνου σε νέο βασιλιά, ανακαινίστηκε από τον βασιλικό αρχιτέκτονα Αναστάση Μεταξά και διαμορφώθηκε ο κήπος του. Το 1962 και επ’ ευκαιρία του γάμου της Σοφίας με τον Χουάν Κάρλος της Ισπανίας προστέθηκε η Αίθουσα Δεξιώσεων, η μεγαλύτερη του κτιρίου, με χωρητικότητα 1.200 ατόμων, αφότου σχεδιάστηκε από τον Αλέξανδρο Μπαλτατζή, προϊστάμενο της Τεχνικής Υπηρεσίας του «Εράνου της Φρειδερίκης».
Μέσα και έξω από το Προεδρικό Μέγαρο
Στο κτίριο εισέρχεται κανείς από τη μεγαλοπρεπή είσοδο στη δυτική πλευρά του μεγάρου, διακριτή από το ιωνικό πρόπυλο που την πλαισιώνει. Στο κεντρικό χολ ξεκινάει ένα μαρμάρινο κλιμακοστάσιο το οποίο φωτίζεται από μια μεγάλη γυάλινη οροφή (οπαίο). Στο ισόγειο διακρίνονται ιωνικοί κίονες και στον πρώτο όροφο κορινθιακού ρυθμού. Στη βόρεια πλευρά του ισογείου βρισκόταν η επίσημη τραπεζαρία προκειμένου να επικοινωνεί με το μαγειρείο στο υπόγειο, όπου εκτείνονταν οι βοηθητικοί χώροι και οι χώροι του προσωπικού. Σήμερα αποτελεί την Αίθουσα Συσκέψεων όπου ο Πρόεδρος συνεδριάζει με τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων. Επειδή λοιπόν υπήρχε εκεί η τραπεζαρία, ο Τσίλλερ σχεδίασε τη νέα αίθουσα χορού το 1910 με τρόπο που να διακρίνεται ως προσθήκη.
Ανεβαίνοντας στον πρώτο όροφο και αντίθετα με ό,τι θα περίμενε κανείς, το επιβλητικό κλιμακοστάσιο δεν οδηγεί σε χώρους υποδοχής εξίσου επιβλητικούς, αλλά σε δωμάτια σαφώς μικρότερα από αυτά αθηναϊκών μεγάρων που είχε σχεδιάσει ο Τσίλλερ. Αυτό όμως που μπορεί να δει κανείς από ψηλά ανεβαίνοντας είναι ο μόνος πίνακας-τοιχογραφία του παλαιότερου διάκοσμου που σώζεται σήμερα μέσα στο Μέγαρο. Είναι έργο του γάλλου πολεμικού ανταποκριτή και ζωγράφου Ζορζ Σκοτ, ο οποίος τον φιλοτέχνησε το 1914. Απεικονίζει σε πρώτο πλάνο τον βασιλιά Κωνσταντίνο έφιππο στρατηλάτη και πίσω του τους αδελφούς του, Γεώργιο, Νικόλαο και Χριστόφορο. Σημειωτέον ότι ο εσωτερικός διάκοσμος και τα έπιπλα του κτιρίου δεν έχουν διασωθεί και δεν υπάρχουν εικόνες από τις επιλογές διακόσμησης κατοίκων του όπως η Σοφία, ο Γεώργιος Β’, ο Παύλος και η Φρειδερίκη. Τα έργα τέχνης, όπως πίνακες του Θεόδωρου Βρυζάκη, του Κωνσταντίνου Βολανάκη ή του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα και οι εικόνες στους τοίχους του σήμερα είναι δάνεια διαρκείας από την Εθνική Πινακοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη και το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Εκτός από το ισόγειο και τη βόρεια πλευρά του, χώροι υποδοχής είχαν διαμορφωθεί και στον πρώτο όροφο του κτιρίου. Εκεί βρίσκεται το κεντρικό Σαλόνι, η Βιβλιοθήκη και η Τραπεζαρία όπου ο Πρόεδρος δεξιώνεται έναν στενότερο κύκλο προσκεκλημένων. Γενικά στους χώρους υποδοχής οι επιφάνειες των τοίχων δεν έχουν διάκοσμο, αν εξαιρέσει κανείς ένα περιμετρικό πλαίσιο και μια απλή ταινία στο γείσο. Στον δεύτερο όροφο βρίσκονταν ανέκαθεν τα ιδιαίτερα διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας και των παιδαγωγών των τέκνων τους. Σήμερα, στον όροφο βρίσκονται τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του Προέδρου και της συζύγου του, τα οποία ωστόσο δεν είναι πλέον σε χρήση, με αποτέλεσμα να στεγάζουν γραφεία του προσωπικού της Προεδρίας της Δημοκρατίας.
Ο κήπος του Προεδρικού Μεγάρου
Το κτίριο είχε ανεγερθεί δίπλα στον λαχανόκηπο των Βασιλικών Ανακτόρων και διέθετε χώρους προς διαμόρφωση στη δυτική και την ανατολική πλευρά του (προς την οδό Μελεάγρου). Ο Τσίλλερ σχεδίασε έναν ημικυκλικό διάδρομο μπροστά από την κεντρική είσοδο στα πρότυπα των κήπων της τριλογίας (Ακαδημίας, Πανεπιστημίου και Εθνικής Βιβλιοθήκης). Ο κήπος ήταν από την αρχή χωρισμένος σε δύο τμήματα εξαιτίας της κλίσης του εδάφους. Στον πίσω προαύλιο χώρο δεσπόζει ένα μεγάλο ορθογώνιο παρτέρι χλόης διακοσμημένο με αριές και θάμνους. Γενικότερα, ο κήπος του Προεδρικού Μεγάρου συνδυάζει τη γεωμετρία και την αυστηρότητα του γαλλικού ρυθμού με την ελευθερία που αποπνέει μια αγγλικού ύφους σύνθεση. Πολλά από τα δέντρα του, όπως οι αριές και τα κυπαρίσσια, ξεπερνούν τον έναν αιώνα ζωής. Το έργο του Γεωργίου Ζογγολόπουλου «Ζάλογγο» βρίσκεται στην είσοδο του κήπου και είναι το ένα από τα πέντε του γλύπτη παραχωρημένα με χρησιδάνειο στην Προεδρία (τρία βρίσκονται εντός του κτιρίου). Στον κήπο μπορεί επίσης να δει κανείς έργα του Γιάννη Παππά, του Κώστα Βαρώτσου και της Ναταλίας Μελά σε αυτή τη μίνι υπαίθρια άτυπη «εθνική γλυπτοθήκη».
