Βρισκόμαστε περί τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Οι Μακεδόνες, με βασιλιά τον Φίλιππο Β΄ και εδραιωμένη την επιρροή τους στις γύρω της Μακεδονίας περιοχές, είχαν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα, με απώτερο στόχο μια επιτυχημένη εκστρατεία στην Ανατολή. Εμπόδιο στα σχέδιά τους οι Αθηναίοι, οι οποίοι, παρόλο που είχαν χάσει αρκετή από τη δύναμή τους, συνέχιζαν να επηρεάζουν τις εξελίξεις και να αντιστέκονται στη μακεδονική επέλαση.
Διάφορα γεγονότα, αψιμαχίες και συγκρούσεις, έφεραν στις 2 Αυγούστου 338 π.Χ. τις δύο πλευρές, τη μακεδονική φάλαγγα από τη μία και από την άλλη τις συνασπισμένες δυνάμεις – μεταξύ άλλων – των Αθηναίων και των Βοιωτών, ηγέτιδα των οποίων ήταν η Θήβα, αντιμέτωπες στην πεδιάδα της Χαιρώνειας. Η μάχη που ακολούθησε έφερε τους Μακεδόνες οριστικά στη θέση της κυρίαρχης δύναμης στην Ελλάδα και στην Ανατολική Μεσόγειο υπό τη βασιλεία του Φιλίππου Β΄ και ήταν καθοριστική για τη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο. Επίσης, σε εκείνη τη μάχη είναι που ο δεκαοκτάχρονος τότε πρίγκιπας Αλέξανδρος κάνει δυναμικά την εμφάνισή του στην πολιτική και στρατιωτική σκηνή, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ήττα του θρυλικού Ιερού Λόχου των Θηβαίων.
Ολα αυτά θα αναβιώσουν με διάφορους τρόπους στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, μέσα από την έκθεση με τίτλο «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», η οποία θα ξεκινήσει στις 14 Δεκεμβρίου και θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Μαρτίου 2024. Πρόκειται για την πρώτη μιας νέας σειράς αρχαιολογικών εκθέσεων με τίτλο «Ιστορίες Ανθρώπων» που θα πραγματοποιήσει το Μουσείο και οι οποίες εστιάζουν στην αφήγηση σημαντικών γεγονότων της ανθρώπινης ιστορίας μέσα από αντικείμενα που δεν θα επιλέγονται μόνο για την αισθητική τους αξία αλλά κυρίως για τη σημασία τους στην εξιστόρηση ενός συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος που σημάδεψε τον άνθρωπο. Οι νέες εκθέσεις δεν θα περιορίζονται στον χώρο και στον χρόνο, αλλά θα εντάσσονται στη διαχρονία και θα έχουν ως επίκεντρό τους τον άνθρωπο, τον ρόλο του στα ιστορικά γεγονότα και τα συναισθήματά του.
Μέσα λοιπόν από περίπου 260 αντικείμενα, τα οποία θα προέρχονται από 25 ελληνικά μουσεία, δύο του εξωτερικού και τέσσερις ιδιωτικές συλλογές, θα μπορέσουμε να «αγγίξουμε» όλους τους πρωταγωνιστές της ιστορίας, από τον βασιλιά Φίλιππο Β΄, τον Μέγα Αλέξανδρο και τους ηττημένους Ιερολοχίτες, μέχρι τον Παναγιώτη Σταματάκη (π. 1835-1885), τον αυτοδίδακτο αρχαιολόγο με σπουδές Ιατρικής, ο οποίος ανέσκαψε τον πολυάνδριο του Λέοντα της Χαιρώνειας, όπου βρίσκονται θαμμένα τα λείψανα των 254 θηβαίων Ιερολοχιτών που έπεσαν στη μάχη, και τον καθηγητή Γεώργιο Σωτηριάδη (1852-1942), ο οποίος έκανε την ανασκαφή του τύμβου των νεκρών Μακεδόνων. Οι επιμελητές της έκθεσης και καθηγητές Αρχαιολογίας, δρες Παναγιώτης Ιωσήφ (Πανεπιστήμιο Radboud του Νάιμεχεν στην Ολλανδία) και Ιωάννης Φάππας (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), μας μιλούν για τους λόγους που επέλεξαν να πραγματοποιήσουν αυτή την έκθεση και για τον τρόπο με τον οποίο έχουν επιλέξει να προσεγγίσουν το σημαντικό ιστορικό γεγονός.
Πώς πήρατε την απόφαση να δηµιουργήσετε αυτή την έκθεση για τη Μάχη της Χαιρώνειας;
Παναγιώτης Ιωσήφ: «Μέσα από συζητήσεις που κάναμε για μελλοντικά projects, θέματα συνεδρίων, αρχαιολογικών εκθέσεων, έρευνας κ.ά. Πρόκειται για έναν συγκερασμό των ενδιαφερόντων μας, εμένα περισσότερο των ιστορικών, ως χρονική περίοδος, του Γιάννη γεωγραφικά, γιατί η πρώτη του εργασία ως αρχαιολόγου ήταν στο Μουσείο της Χαιρώνειας. Η αφετηρία της συζήτησής μας ήταν μια επιτύμβια στήλη του Πειραιά και συνεχίστηκε για το πώς γίνεται η διαχείριση της μνήμης των νεκρών σε μια ηττημένη και ταπεινωμένη, στην ουσία, πόλη όπως ήταν η Θήβα. Με το που επιλέξαμε λοιπόν το θέμα, ξεκίνησαν οι τυχαίες συγκυρίες».
Ποιες ήταν αυτές;
Π.Ι.: «Μαθαίνουμε εκ των υστέρων ότι εκείνες τις ημέρες είχε εκδοθεί ένα βιβλίο από την Αρχαιολογική Εταιρεία με το ημερολόγιο του Παναγιώτη Σταματάκη, ο οποίος είχε ανασκάψει στο πολυάνδριο. Μετά, μαθαίνουμε ότι υπάρχει ένα τρέχον ερευνητικό πρόγραμμα με σπουδαίους μελετητές και επιστήμονες στο εξωτερικό οι οποίοι μελετούν το υλικό της μάχης. Επίσης δημοσιεύθηκε και το βιβλίο του Τζέιμς Ρομ, ο οποίος ήταν ο πρώτος που είχε πρόσβαση στο αρχείο του Σταματάκη. Ουσιαστικά, το σύνολο της αποτύπωσης των σκελετών μέσα στο πολύανδρο είναι έργο δικό του».
Η αλήθεια είναι ότι αυτό το βιβλίο έλαβε µεγάλη δηµοσιότητα.
Π.Ι.: «Ναι, το οποίο έγραφε για το θέμα της ομοφυλοφιλίας του Ιερού Λόχου. Στην πραγματικότητα όμως υπάρχει μόνο μία πηγή που αναφέρεται σε αυτό, ο Πλούταρχος, η οποία είναι πολύ μεταγενέστερη. Μάλιστα ξεκινάει ο Πλούταρχος την αφήγησή του λέγοντας – και αυτό είναι χαρακτηριστικό του όταν δεν μπορεί να ελέγξει την ακρίβεια της πληροφορίας: «Λέγεται ότι». Kαι αυτή είναι η μόνη αναφορά που έχουμε στην περίφημη ομοφυλοφιλία των Ιερολοχιτών, τα 150 ζεύγη των εραστών τα οποία πολέμησαν στη μάχη της Χαιρώνειας. Μπορεί να είναι και η αλήθεια, αλλά το να αρχίζουμε να χτίζουμε μια ολόκληρη ιστορία με βάση μία αναφορά, τόσο μεταγενέστερη, είναι μεθοδολογικά λανθασμένο. Υπάρχει η πληροφορία, τη λαμβάνεις υπ’ όψιν, αλλά δεν μπορείς να την επιβεβαιώσεις».
Οι Ιερολοχίτες, αν και οι µεγάλοι ηττηµένοι, είναι οι ήρωες της µάχης, στη µνήµη των οποίων ανεγέρθηκε ο εντυπωσιακός Λέων της Χαιρώνειας.
Π.Ι.: «Νομίζω ότι σε αυτό επιμένουμε. Στο πώς γίνεται η διαχείριση της ίδιας της μνήμης. Εμείς δεν θέλουμε να δείξουμε τη βιαιότητα της μάχης για να εντυπωσιάσουμε. Στην πραγματικότητα, θα έλεγα ότι είναι αντιμιλιταριστική η έκθεση. Θέλουμε να αφαιρέσουμε αυτόν τον ρομαντισμό ή τον ηρωισμό που μπορεί κάποιοι να έχουν στο μυαλό τους, ένα είδος χολιγουντιανής προσέγγισης της μάχης, και να δείξουμε ότι έχει ένα κομμάτι βίαιο, το οποίο το αγγίζουμε, το αφήνουμε όμως στην άκρη και πάμε στο πώς διαχειρίζονται οι άνθρωποι τη νίκη και την ήττα. Βασικά καταλήγουμε σε συμπεράσματα για το πώς διαχειρίζονται τον θάνατο. Και υπάρχει και ένας τρίτος παράγοντας, εκτός από τους Μακεδόνες και τους Θηβαίους, τους Ιερολοχίτες στην προκειμένη περίπτωση, γιατί δεν ξέρουμε τους υπόλοιπους Θηβαίους τι τους κάνουν».
Ιωάννης Φάππας: «Σωστά. Ξέρουμε ότι υπάρχει ένα πολυάνδριο στη Θήβα, αλλά δεν μπορούμε να το εντοπίσουμε αρχαιολογικά. Επίσης, τι κάνουν οι Αθηναίοι; Γιατί πίσω από όλα αυτά, υποκινητής είναι ένας: ο Δημοσθένης. Οι πηγές μας αναφέρουν πως υπάρχουν πάνω από χίλιοι Αθηναίοι νεκροί».
Π.Ι.: «Και οι πεσόντες Μακεδόνες, οι μεγάλοι άτυχοι της ιστορίας. Οι περισσότεροι από τους συντρόφους τους έφτασαν μέχρι τις εσχατιές του τότε γνωστού κόσμου. Οι περισσότεροι που πολέμησαν εκεί ακολούθησαν τον Αλέξανδρο μέχρι τα βάθη της Ασίας. Γύρισαν με αμύθητα πλούτη, κάποιοι από αυτούς έγιναν βασιλιάδες, κάποιοι άλλοι στρατηγοί. Οι πεσόντες βρέθηκαν ακριβώς στη στιγμή που άλλαζε ο κόσμος και δεν πρόλαβαν να γευτούν ούτε στο ελάχιστο αυτά που ακολούθησαν. Αυτούς όμως έχουμε εμείς τώρα. Αυτοί μας δείχνουν τι έγινε στη μάχη. Οφείλουμε να τους αναδείξουμε. Ολοι επιμένουμε στον Ιερό Λόχο. Οι πεσόντες Μακεδόνες έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Ισως φταίει και η καύση και όλη η ιστορία που έχει πλαστεί γύρω από τον Ιερό Λόχο. Οι Μακεδόνες νίκησαν, έφυγε ο στρατός, πήγε σε άλλες, καινούργιες, μάχες και προκλήσεις. Οσοι ακολούθησαν ήταν απείρως ενδοξότεροι αυτών που έπεσαν στη μάχη».
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα και η σύγκριση των δύο στρατευµάτων.
Π.Ι.: «Το πιο ενδιαφέρον, κατά τη γνώμη μου, σε σχέση με τους Ιερολοχίτες είναι το πώς δημιουργούνται. Το ότι υπάρχει ένα ολόκληρο φιλοσοφικό ρεύμα πίσω από τη δημιουργία τους. Εμείς ξέρουμε περισσότερο τον Επαμεινώνδα και τον Πελοπίδα, αλλά ουσιαστικά αυτός που ιδρύει τον Ιερό Λόχο είναι ο Γοργίδας λίγα χρόνια πριν. Διαβάζουν τον Πλάτωνα, έναν φιλόσοφο που οι Αθηναίοι δεν προτιμούν, και τον διαβάζουν και οι μεγάλοι τους αντίπαλοι στη μάχη της Χαιρώνειας. Ο Πλάτωνας είναι ιδιαιτέρως σημαντικός στη Μακεδονία. Δηλαδή οι δύο κόσμοι που συγκρούονται στη Χαιρώνεια, ουσιαστικά οι δύο προτάσεις που έχουμε για την Ελλάδα των τελών του 4ου αιώνα, είναι οι πλατωνικές. Είτε από τη μία πλευρά είτε από την άλλη, σίγουρα θα είναι ένας πλατωνικός κόσμος και σίγουρα δεν θα είναι αθηναϊκός».
Ι.Φ.: «Ο Φίλιππος έχει μεγαλώσει μέσα στη Θήβα. Ηταν εκεί και ήξερε τους Θηβαίους εκ των έσω. Ηξερε τις τακτικές του Ιερού Λόχου, την πολεμική αρετή. Και αυτό το εκμεταλλεύτηκε και το βελτίωσε στον δικό του στρατό, στη μακεδονική φάλαγγα. Υπάρχει μια πολύ ωραία αποστροφή του Σωτηριάδη όταν γράφει ένα βιβλίο για τον Μέγα Αλέξανδρο και αναφέρεται στον Φίλιππο. Αναφέρεται στη Θήβα και λέει ότι ήταν το μέγιστο στρατιωτικό σχολείο της εποχής εκείνης. Εχουμε τον Φίλιππο δηλαδή σαν να σπουδάζει ουσιαστικά στους ευέλπιδες της εποχής».
Και µετά τον Φίλιππο Β΄ έρχεται ο Μέγας Αλέξανδρος…
Π.Ι.: «Δεν νοείται Αλέξανδρος χωρίς τον Φίλιππο. Η ιστορία είναι πάντοτε μια αλυσίδα. Το ενδιαφέρον αυτής της έκθεσης είναι ότι ξέρουμε σχεδόν όλους τους κρίκους και μπορούμε να φτιάξουμε μια πάρα πολύ μεγάλη αλυσίδα, η οποία μπορεί να φτάνει και μέχρι τον Σωτηριάδη. Και ίσως και αργότερα, σε αυτό που γίνεται εδώ. Το Μουσείο και η μελέτη που γίνεται είναι η συνέχεια. Βρισκόμαστε, αυτή τη στιγμή που μιλάμε, στον χώρο που δείχνει τη συνέχεια της μάχης στη σημερινή εποχή. Στην πρόσληψη της αρχαιότητας σήμερα. Αυτό σας το αποκαλύπτουμε τώρα, ότι θα βάλουμε τον επισκέπτη μέσα στην αρχαιότητα. Μέσα στην ίδια τη μάχη».
Πώς θα το κάνετε αυτό;
Π.Ι.: «Θα συνεργαστούμε με τη μεγαλύτερη εταιρεία βιντεοπαιχνιδιών στον κόσμο, τη Ubisoft. Αυτή έχει κάνει μια σειρά παιχνιδιών που ονομάζονται «Assassin’s Creed» και μας ετοίμασαν δύο ταινίες για την Αρχαιότητα, αποκλειστικά για την έκθεση, οι οποίες θα προβάλλονται εδώ, στον χώρο που βρισκόμαστε τώρα. Αν μιλήσετε με εφήβους – και λίγο μεγαλύτερους από εφήβους – και τους αναφέρετε το «Assassin’s Creed» θα καταλάβετε το πόσο γνωστό είναι. Ολοι στην Ελλάδα ζούμε λίγο-πολύ με την αρχαιότητα, αλλά δεν την πολυκαταλαβαίνουμε. Και εμείς θέλουμε να την οπτικοποιήσουμε με πολύ σύγχρονα μέσα. Οσο για την ίδια τη μάχη, δεν θα τη δείξουμε πουθενά, παρά μόνο με έναν παιχνιδιάρικο τρόπο: με Playmobil. Αυτή τη στιγμή και οι Μακεδόνες και οι Ιερολοχίτες «φτιάχνονται» για να στηθούν και να πολεμήσουν στον χώρο».
Ι.Φ.: «Ουσιαστικά είναι πολύ διδακτικό αυτό που κάνουμε, με έναν τρόπο πάρα πολύ φιλικό προς τους νέους και οικείο, κάτι με το οποίο έχουν γαλουχηθεί. Και για τους μεγαλύτερους ακόμη είναι ενδιαφέρον».
Επίσης, εκτός από τον κατάλογο της έκθεσης, θα υπάρξει και διεθνές επιστηµονικό συνέδριο.
Ι.Φ.: «Στην έκθεση, και κυρίως στον κατάλογό της, εκτός από αρχαιολογική, κάνουμε κοινωνιολογική, ανθρωπολογική και ιστορική προσέγγιση. Πιάνουμε το θέμα από κάθε γωνία για να δώσουμε μια συνολική εικόνα στον επισκέπτη, στον αναγνώστη του καταλόγου. Εγώ συγκινούμαι γιατί η Χαιρώνεια είναι η πρώτη μου επαφή με την Αρχαιολογία ουσιαστικά. Στο Μουσείο της Χαιρώνειας είχα δουλέψει ως ωρομίσθιος αρχαιολόγος και εκεί πρωτοαντίκρισα αυτά τα πράγματα. Φυλάχτηκαν πάρα πολύ καλά από τότε που βγήκαν μέχρι τώρα. Και οφείλουμε να πούμε ότι γενικώς οι τοπικές εφορείες αλλά ειδικά στη συγκεκριμένη περίπτωση, η τοπική εφορεία αρχαιοτήτων της Βoιωτίας έχει κάνει εξαιρετική δουλειά στην προστασία των μνημείων και τη συντήρησή τους, αλλά και στην ανάδειξη της μάχης μέσα στο μουσείο. Είναι μια πολύ σημαντική περιοχή. Και τώρα είναι μια ευτυχής συγκυρία που τα βγάζουμε όλα αυτά και στην επιστημονική κοινότητα εκτός από το ευρύ κοινό».
Π.Ι.: «Ηταν ένα τεράστιο ερευνητικό έργο από την πλευρά μας και σκεφτήκαμε πολύ ποιοι θα γράψουν στους καταλόγους. Ο λόγος που το μουσείο οργανώνει ένα καθαρά επιστημονικό συνέδριο με θέμα τη Χαιρώνεια είναι γιατί θεωρούμε ότι είναι κρίμα τόση γνώση να διοχετεύεται μόνο σε έναν συγκεκριμένο χώρο. Θέλουμε να αγγίξουμε και την επιστημονική κοινότητα. Με την ελπίδα να προχωρήσουμε την έρευνα πιο πέρα. Οι ομιλητές θα συμμετάσχουν κατόπιν προσκλήσεως, ενώ το συνέδριο θα είναι ανοιχτό στο κοινό. Κορυφαίοι μελετητές της περιοχής και της περιόδου θα είναι παρόντες, ενώ θα ακολουθήσει δημοσίευση συλλογικού τόμου».
Ποιο είναι εκείνο που σας έκανε περισσότερη εντύπωση στη διάρκεια προετοιµασίας της έκθεσης αναλόγως της ειδικότητας του καθενός σας;
Ι.Φ.: «Η Αρχαιολογία είναι ενιαία. Εμείς είμαστε αρχαιολόγοι, δεν το προσεγγίζουμε βάσει ειδικότητας. Ασχοληθήκαμε με τη μάχη της Χαιρώνειας με επίκεντρο τον άνθρωπο, τη μελέτη του ανθρώπου σε κάθε φάση. Είτε είναι στην αρχαιότητα πριν από τη μάχη, κατά τη διάρκειά της ή μετά, είτε κατά την ανασκαφή και μετά από αυτήν, φτάνοντας στο σήμερα. Σε όλα αυτά είναι ο άνθρωπος στο κέντρο. Πώς πρωταγωνιστεί ή προσλαμβάνει την ίδια τη μάχη. Από όλες τις θέσεις, ακόμη και εκείνη του επισκέπτη».
Είναι, τελικά, το ανθρώπινο στοιχείο αυτό που κάνει αντιµιλιταριστική την έκθεση, όπως προαναφέρατε;
Π.Ι.: «Το πρώτο που την κάνει αντιπολεμική είναι το ίδιο το στοιχείο της μάχης, το οποίο θα το δείξουμε και μετά θα το αφήσουμε. Τόσο απλά. Και εν συνεχεία επικεντρωνόμαστε στο τι πέτυχε ο άνθρωπος μετά από αυτή τη μάχη. Πώς τη διαχειρίστηκε, πώς την εκμεταλλεύτηκε, γιατί η προέκτασή της φτάνει μέχρι την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους. Το μνημείο της Χαιρώνειας δεν είναι ένα οποιοδήποτε μνημείο κάπου στην περιφέρεια της Αττικής. Ο λέοντας χρησιμοποιείται ως σύμβολο της αντίστασης του ελληνικού λαού κατά των Τούρκων, άρα είναι ταυτοτικό μνημείο και χρησιμοποιείται η αναστήλωσή του ως συμβολισμός του νέου ελληνικού κράτους. Ασχέτως αν έγινε 70 χρόνια μετά».
Ι.Φ.: «Γι’ αυτό λέμε στον τίτλο «Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Γιατί μετά από αυτή τη μάχη, άλλαξε η οικουμένη».
