Πάσχα ελληνικό: Εθιμα, παραδόσεις και ιστορίες σε δημοφιλείς προορισμούς

Πώς συνδέονται ο ρουκετοπόλεμος, οι στάμνες, τα αβγά, τα τραπέζια στα κοιμητήρια, η κούνια και τα ιπτάμενα φαναράκια; Είναι μερικές μόνο από τις πολλές παραδόσεις που συνδέονται με το Πάσχα και οι οποίες σηματοδοτούν τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Ιησού Χριστού.

Εκτός από το θρησκευτικό εθιμοτυπικό και τις οικογενειακές συγκεντρώσεις, μια σειρά από λαϊκές παραδόσεις, συχνά κοινές σε πολλές περιοχές της χώρας, έλκουν την καταγωγή τους και από παγανιστικά τελετουργικά που σχετίζονταν με την αναγέννηση της φύσης. Η σύνδεση της Ανάστασης με την άνοιξη κάνει άλλωστε το Πάσχα τη μεγαλύτερη, από την άποψη λαϊκής θρησκευτικότητας, γιορτή των Ελλήνων.

Τα έθιμα του κύκλου των εορτών του Πάσχα αρχίζουν από τις απόκριες και φθάνουν ως τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος. Από τα παραδοσιακά χωριά της Ηπειρωτικής Ελλάδας μέχρι τα γραφικά νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, αυθεντικές εμπειρίες γεμάτες κατάνυξη και γιορτινή ατμόσφαιρα δίνουν την ευκαιρία στον επισκέπτη για σύνδεση με την τοπική κουλτούρα και όμορφες περιηγήσεις στη φύση που ξυπνά. Ας θυμηθούμε μερικά από τα πιο γνωστά αλλά και κάποια λιγότερο διαδεδομένα πασχαλινά έθιμα που θα συναντήσουμε αυτές τις ημέρες σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, δύο είναι οι αναστάσεις με ιδιαίτερη σημασία: η Ανάσταση του Χριστού φυσικά, και η Ανάσταση του Λαζάρου, το Σάββατο ακριβώς πριν από την Κυριακή των Βαΐων. Ο Λάζαρος συνδέεται με τον αγροτοκτηνοτροφικό ελληνικό λαϊκό πολιτισμό, καθώς τα δρώμενα σχετίζονται με τη γονιμότητα, μαρτυρώντας τη σχέση εξάρτησης των λαϊκών και θρησκευτικών εορτών με τον κύκλο της φύσης.

Συνθέσεις με βάγια, δάφνες, μυρτιές, ιτιές και άνθη στολίζουν τους ορθόδοξους ναούς την Κυριακή των Βαΐων. Φωτ. Eurokinissi

Τη συγκεκριμένη ημέρα οι αγρότες δεν πηγαίνουν στο χωράφι, τα παιδιά τραγουδούν κάλαντα και οι νοικοκυρές ζυμώνουν τα «λαζαράκια», τους «λαζάρηδες» ή τα «λαζαρούδια», όπως χαρακτηριστικά αποκαλούνται. Κουλουράκια με ανθρώπινη μορφή – νηστίσιμα και λίγο γλυκά. Ο Βάλτερ Πούχνερ, αυστριακός συγγραφέας, καθηγητής και μελετητής λαογραφίας των Βαλκανίων, διαπίστωσε ότι τα αναστάσιμα τραγούδια που λέγονται σχετίζονται περισσότερο με τελετουργίες της άνοιξης.

Η Κυριακή των Βαΐων σηματοδοτεί την αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας, με εθιμικό χαρακτήρα που συνδέεται με τη φύση. Τη συγκεκριμένη ημέρα οι ναοί στολίζονται με βάγια, σε ανάμνηση των βαΐων (των κλαδιών των φοινίκων) που κρατούσαν στα χέρια οι Ιουδαίοι κατά την είσοδο του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα.

Μέχρι σήμερα, σε πολλές περιοχές κρατούν τα βάγια στο οικογενειακό εικονοστάσι. Στη Θράκη κουνούν τα βάγια σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού για υγεία και χαρές, ενώ «βαγιοχτυπήματα» αναφέρονται επίσης σε Ιωάννινα, Μάνη, Αιτωλία, Λέσβο, κ.α., καθώς το κλαδί θεωρείται ότι μεταφέρει στον άνθρωπο την αφθονία της φύσης.

Μεγάλη Εβδομάδα ανά την Ελλάδα

Η Μεγάλη Εβδομάδα συνοδεύεται από αυστηρή νηστεία. Το διάστημα αυτό θεωρείται περίοδος περισυλλογής, εξομολόγησης και αγαθοεργιών – σε κάποια μέρη δεν χτυπούσαν ούτε τις καμπάνες. Τη Μεγάλη Πέμπτη, σε όλες τις περιοχές της χώρας, βάφουν τα κόκκινα αβγά και ψήνουν τα πασχαλινά κουλούρια. Αν βρεθείτε στην Πάτμο, παρακολουθήστε την Τελετή του Ιερού Νιπτήρος. Πραγματοποιείται μόνο εκεί και στα Ιεροσόλυμα.

Ο ηγούμενος της μονής αναπαριστά τη σκηνή όπου ο Χριστός έπλυνε τα πόδια των μαθητών του, κάνοντας το ίδιο προς τους ιερωμένους του νησιού. Στη Λέσβο, στη Θράκη, κ.α., τα παιδιά πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι κρατώντας σταυρούς στολισμένους με μυρτιές. Το βράδυ μετά την Ακολουθία των Αγίων Παθών (Δώδεκα Ευαγγελία), οι γυναίκες στολίζουν τον Επιτάφιο τραγουδώντας το Μοιρολόι της Παναγιάς.

Η Μεγάλη Παρασκευή είναι αφιερωμένη στους νεκρούς, γι’ αυτό σε χωριά και πόλεις συνηθίζεται να επισκέπτονται οι πιστοί τα κοιμητήρια και να στολίζουν τα μνήματα με στεφάνια. Η περιφορά του Επιταφίου πραγματοποιείται νωρίς το βράδυ, ωστόσο σε αρκετές περιοχές θα δείτε ενδιαφέρουσες αποκλίσεις.

Στην Πάρο η περιφορά κάνει 15 στάσεις, σε καθεμία από αυτές φωτίζεται και ένα σημείο στο βουνό, ενώ παιδιά ντυμένα ρωμαίοι στρατιώτες ή μαθητές του Χριστού αναπαριστούν σκηνές από την είσοδο στα Ιεροσόλυμα, τον Μυστικό Δείπνο, την προσευχή στο Ορος των Ελαιών, το μαρτύριο της Σταύρωσης.

Άποψη του χωριού Βροντάδος στη Χίο κατά τη διάρκεια του Αναστάσιμου ρουκετοπόλεμου. Φωτ. Shutterstock

Στη Θράκη, μετά την περιφορά καίνε τον Ιούδα, ενώ αλλού αναβιώνει το έθιμο της Αποκαθήλωσης του Κυρίου (Σέρρες, Ιος, Μήλος). Ιδιαίτερα κατανυκτική είναι η Μεγάλη Παρασκευή και στη Σύρο, όπου οι καθολικοί Επιτάφιοι από τις εκκλησίες της Ευαγγελίστριας και του Αγίου Γεωργίου συναντώνται με τους ορθόδοξους από τους ναούς της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Μητρόπολη), της Κοιμήσεως Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου στην κεντρική πλατεία Μιαούλη.

Στις νησιωτικές περιοχές συνηθίζεται ο Επιτάφιος να μπαίνει μέσα στη θάλασσα, όπως στο Καμίνι της Υδρας, καθώς οι οικογένειες των ναυτικών ήθελαν να ευλογηθεί και το θαλασσινό νερό που τους έδινε τα προς το ζην. Αλλες περιοχές ακολουθούν το αγιορείτικο τυπικό, όπως π.χ. η Σκιάθος, όπου η περιφορά γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου.

Το ίδιο θα συναντήσετε και στη Ζάκυνθο, στονναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου, ενώ Μ. Σάββατο πραγματοποιείται και η περιφορά του επιταφίου από τον Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα.

Αναστάσιμες παραδόσεις

Το Μεγάλο Σάββατο, η «Πρώτη Ανάσταση» γίνεται κατά τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, οπότε ο ιερέας βγαίνει δυναμικά από την Ωραία Πύλη σκορπώντας δαφνόφυλλα. Σε πολλές περιοχές οι πιστοί χτυπούν τα στασίδια ή ακόμη και τενεκέδες, ενώ οι καμπάνες του ναού χτυπούν πανηγυρικά. Στην Κέρκυρα, αμέσως μετά ξεκινά το έθιμο των Μπότηδων, όπου οι νοικοκυρές ρίχνουν από τα παράθυρα (παλιά) πήλινα σκεύη (μπότηδες) για να πάρουν καινούργια που θα γεμίσουν με τη νέα σοδειά – έτσι ερμηνεύει η παράδοση το τελετουργικό.

Πιο «εκρηκτική» Ανάσταση είναι αυτή στον Βροντάδο της Χίου, όπου όταν ο ιερέας ψάλλει το «Χριστός Ανέστη» ξεκινά φαντασμαγορικός «ρουκετοπόλεμος» – συχνά όμως με δυσάρεστα αποτελέσματα. Θεαματική Ανάσταση γίνεται και στο Λεωνίδιο, όπου αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη» ο ουρανός γεμίζει με φωτεινά αερόστατα, χαρίζοντας ένα μοναδικό θέαμα.

Το έθιμο του σαϊτοπολέμου στην Καλαμάτα εμπνέεται από τον Απελευθερωτικό Αγώνα του 1821. Φωτ. Ευρωκίνηση

Την Κυριακή του Πάσχα, εκτός από το παραδοσιακό τραπέζι, αναβιώνουν και μια σειρά από έθιμα με εορταστικό κυρίως χαρακτήρα. Στην Καλαμάτα πραγματοποιείται διαγωνισμός «μπουλουκιών». Οι διαγωνιζόμενοι, ντυμένοι με παραδοσιακές ενδυμασίες, επιδίδονται σε σαϊτοπόλεμο. Το έθιμο έχει τις ρίζες του στο 1821.

Στη Φολέγανδρο, ανήμερα Πάσχα γίνεται περιφορά της εικόνας της Παναγιάς από το μοναστήρι σε όλα τα σπίτια του νησιού, όπου έχουν στηθεί κεράσματα για όλους. Στην Ιο, στη Μήλο, στην Κύθνο, αλλά και σε περιοχές της Θράκης αναβιώνει το έθιμο της κούνιας: σε κεντρικές πλατείες στήνονται κούνιες και τα παλικάρια πηγαίνουν για να κουνήσουν τις κοπέλες, που φορούν παραδοσιακές φορεσιές. Στη Λιβαδειά το έθιμο του «λάκκου» αποτελεί ένα μεγάλο τραπέζι αγάπης.

Διακαινήσιμος Εβδομάδα

Πρόκειται για την εβδομάδα που αρχίζει από τη Δευτέρα του Πάσχα (τη μέρα αυτή στην Καστανούσσα Κερκίνης αναβιώνουν οι ποντιακές «αβγομαχίες», ένα έθιμο που συμβολίζει τη μάχη του καλού με το κακό) και φτάνει ως την Κυριακή του Θωμά. Είναι αναστάσιμη και γιορτινή, με Θείες Λειτουργίες και λιτανείες στους αγρούς και στα χωράφια, χορούς αλλά και Αλογοδρομίες, όπως γίνεται στη Συκιά Χαλκιδικής κ.α.