Ανέβηκε στο βήμα φορώντας ένα μαύρο μακρύ φόρεμα και ένα κόκκινο κολιέ στον λαιμό. Μίλησε στα ουκρανικά για 20 ολόκληρα λεπτά. Ηταν εμφανώς συγκινημένη. «Δεν χρειάζεται να είστε Ουκρανοί για να στηρίξετε την Ουκρανία. Φτάνει μόνο να είστε άνθρωποι» είπε στο τέλος του λόγου της, με φωνή σχεδόν σπασμένη, προτού όλοι στην αίθουσα αρχίσαν να τη χειροκροτούν.
Πράγματι, η ομιλία της 39χρονης δικηγόρου Ολεξάντρα Ματβιτσούκ στην απονομή του Νομπέλ Ειρήνης συγκίνησε. Η ίδια ηγείται του ουκρανικού Κέντρου για τις Πολιτικές Ελευθερίες, το οποίο μοιράστηκε το τελευταίο Νομπέλ μαζί με τη μη κυβερνητική ρωσική Memorial, η οποία διαλύθηκε με διαταγή των ρωσικών αρχών, αλλά και τον φυλακισμένο λευκορώσο αντιφρονούντα Αλες Μπιαλιάτσκι.
Η Ολεξάντρα Ματβιτσούκ είναι μια δυνατή φωνή για τη χώρα της. Δικηγόρος και ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα, εργάζεται νυχθημερόν συγκεντρώνοντας αποδεικτικά στοιχεία για τα εγκλήματα πολέμου των ρωσικών δυνάμεων. Αλλωστε, το Κέντρο για τις Πολιτικές Ελευθερίες που διευθύνει δραστηριοποιείται ενεργά εδώ και δεκαπέντε χρόνια στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ουκρανία και στις περιοχές του ΟΑΣΕ, ενώ η ίδια είναι ακόμη συγγραφέας εκθέσεων με παραλήπτες διεθνείς οργανισμούς και όργανα όπως ο ΟΗΕ, το Συμβούλιο της Ευρώπης, ο ΟΑΣΕ, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο κ.ά. Το όνομά της μόνο τυχαία δεν βρέθηκε λοιπόν στη λίστα των «Financial Times» με τις 25 πιο επιδραστικές γυναίκες στον κόσμο για το 2022.
Οι ρίζες
Αν δεν γινόταν δικηγόρος, θα αφιέρωνε τη ζωή της στην τέχνη και κυρίως στο θέατρο, το οποίο είναι και το μεγάλο της πάθος. «Ομως δεν διαλέγεις ποτέ τη χώρα και τη στιγμή που θα γεννηθείς» δήλωσε χαρακτηριστικά πριν από μερικούς μήνες σε συνέντευξή της στη γαλλική «Le Monde». «Αλλά την ίδια στιγμή μπορείς να διαλέξεις αν θα είσαι ενεργός και ειλικρινής ή αδιάφορος απέναντι στα πράγματα. Επέλεξα να μην είμαι αδιάφορη» συμπλήρωσε.
Γεννημένη από ρωσόφωνη οικογένεια στην Ουκρανία, από μικρή ήταν ένα παιδί που ήθελε να διορθώνει τις αδικίες. Το πρώτο ξύπνημα ήρθε στην εφηβεία, όταν ανακάλυψε ότι ο ουκρανός ποιητής και σοβιετικός αντιφρονών Βασίλ Στους είχε πεθάνει σε Γκουλάγκ το 1985. Αυτό το γεγονός την τάραξε πολύ. Ετσι ξεκίνησε να ενδιαφέρεται για τη γλώσσα και την Ιστορία της Ουκρανίας, δύο στοιχεία που σύμφωνα με την ίδια η Ρωσία προσπαθεί να διαγράψει.
Ετσι εγκατέλειψε τα ρωσικά και άρχισε να μιλάει μόνο ουκρανικά. H συνάντησή της με τον ουκρανό φιλόσοφο Γεφχέν Σβερστιούκ (1928-2014) ήταν καθοριστική, καθώς τη σύστησε σε έναν ολόκληρο κύκλο σοβιετικών αντιφρονούντων.
Η αρχή της δράσης
Ηταν τέλη Νοεμβρίου του 2013 όταν η τότε ηγεσία της Ουκρανίας αποφάσισε, υπό την προεδρία του Βίκτορ Γιανουκόβιτς, να μην υπογράψει τη συμφωνία σύνδεσης της χώρας με την Ευρωπαϊκή Eνωση, αλλά αντίθετα να ενδυναμώσει τους δεσμούς της με τη Μόσχα.
Η απόφαση αυτή πυροδότησε άμεσα συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας στην Πλατεία Ανεξαρτησίας, την κεντρική πλατεία του Κιέβου, οι οποίες τελικά πήραν τη μορφή κινήματος με την ονομασία Εuromaidan (από τη σύνθεση των λέξεων «εύρω-» και «maidan» που σημαίνει πλατεία), οδηγώντας στην «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας» και τελικά στην πτώση και στη φυγή του Γιανουκόβιτς τον Φεβρουάριο του 2014 από τη χώρα. Ο φόρος όμως ήταν βαρύς: δεκάδες διαδηλωτές έπεσαν νεκροί, ενώ η απάντηση της Μόσχας ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά και οι ένοπλοι φιλορώσοι αυτονομιστές που κατέλαβαν κυβερνητικά κτίρια και ανακήρυξαν το Ντονέτσκ και το Λουχάνσκ ανεξάρτητες Λαϊκές Δημοκρατίες, πυροδοτώντας τον πόλεμο του Ντονμπάς.
H τότε 30χρονη Ολεξάντρα Ματβιτσούκ δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια. Την περίοδο των μεγάλων διαδηλώσεων, μέσα από την πρωτοβουλία Euromaidan SOS του Κέντρου για τις Πολιτικές Ελευθερίες, ένωσε χιλιάδες άτομα, ενώ υπερασπίστηκε τους συμμετέχοντες που διώκονταν από τις Αρχές στις διαφορές περιοχές της χώρας.
Δυστυχώς όμως ο ρόλος του Κέντρου της έγινε ακόμα πιο αναγκαίος με την προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά και τον πόλεμο του Ντονμπάς. Ουσιαστικά αποτέλεσε την πρώτη οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο η οποία το 2014 έστειλε τις δικές της κινητές ομάδες για να τεκμηριώσουν τα εγκλήματα πολέμου που διαπράττονταν σε αυτές τις περιοχές.
Καθοριστική ήταν και η παρέμβασή της στην απελευθέρωση του ουκρανού σκηνοθέτη Ολεγκ Σεντσόφ, ο όποιος συνελήφθη τον Μάιο του 2014 στην Κριμαία και καταδικάστηκε σε 20 χρόνια φυλάκισης από ρωσικό δικαστήριο με την κατηγορία της τρομοκρατίας. Μέσα από τη δράση «Save Oleg Sentsov» το Κέντρο για τις Πολιτικές Ελευθερίες ένωσε χιλιάδες ανθρώπους από περίπου 40 χώρες σε διαδηλώσεις με αίτημα να αφεθεί ελεύθερος. Τελικά, ο Σεντσόφ απελευθερώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2019 σε ανταλλαγή κρατουμένων μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας.
Η εισβολή
Oταν πέρυσι στις 24 Φεβρουαρίου μέσα στη νύχτα άκουσε το κουδούνι της πόρτας της να χτυπά, η Ματβιτσούκ ήταν πεπεισμένη ότι οι υπηρεσίες ασφαλείας της Ουκρανίας, της ίδιας της χώρας της δηλαδή, είχαν έρθει να τη συλλάβουν, εξαιτίας του αγώνα που δίνει για να τις μεταρρυθμίσει, γιατί είναι και αυτό το κομμάτι μια πλευρά του έργου της. Δυστυχώς συνέβαινε κάτι ακόμη χειρότερο.
Ο σύζυγός της άνοιξε την πόρτα και ο επισκέπτης ήταν ένας φίλος τους που είχε έρθει να τους ειδοποιήσει για τη ρωσική εισβολή. Εκείνη αμέσως σήκωσε μανίκια, μαζί με την ομάδα της – περίπου 20 ανθρώπους δηλαδή – ώστε να ξεκινήσουν να τεκμηριώνουν τα εγκλήματα πολέμου που διέπρατταν τα ρωσικά στρατεύματα. Σήμερα, έναν χρόνο μετά την εισβολή, ούτε λίγο ούτε πολύ οι ουκρανικές Αρχές ανακοίνωσαν ότι η Ρωσία έχει διαπράξει περισσότερα από 65.000 εγκλήματα πολέμου.
Μέσα σε αυτούς τους μήνες η Ματβιτσούκ έχει διεξαγάγει συνεντεύξεις με εκατοντάδες θύματα – «άτομα που ξυλοκοπήθηκαν, βιάστηκαν, των οποίων κόπηκαν τα δάχτυλα, ξεριζώθηκαν τα νύχια».
Oπως έχει δηλώσει, δεν είναι η πρώτη φορά που έρχεται αντιμέτωπη με τέτοιες βαναυσότητες, αντίθετα τις καταγράφει εδώ και εννέα χρόνια, από τότε που ξέσπασαν τα γεγονότα στο Ντονμπάς, όταν επέλεξε να ασχοληθεί με υποθέσεις βασανιστηρίων.
«Ηξερα ότι ο πόλεμος θα διαρκούσε πολύ και ήθελα να προετοιμαστώ για αυτές τις φρικαλεότητες. Σήμερα, μπορώ να πω ότι απέτυχα» παραδέχθηκε στη «Le Monde». «Δεν μπορείς να προετοιμαστείς για αυτό, γιατί αυτό που τεκμηριώνεις είναι το απάνθρωπο».
Οπως έχει πει, υπάρχουν πολλά πράγματα που θα ήθελε να ξεχάσει από αυτόν τον πόλεμο. Υπάρχει όμως και κάτι που θέλει οπωσδήποτε να θυμάται: «Την αγάπη που νιώθω για τους ανθρώπους μας, όλους εκείνους τους ανθρώπους που αγωνίζονται για τις αξίες τους και που δεν φοβούνται».