Σε λίγες εβδομάδες συμπληρώνονται 100 χρόνια από μία από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών. Στις αρχές Νοεμβρίου του 1922 ο Χάουαρντ Κάρτερ κέρδισε την αθανασία εντοπίζοντας τον τάφο του φαραώ Τουταγχαμών. Ενα βιβλίο που θα κυκλοφορήσει στις 27 Σεπτεμβρίου αμαυρώνει κάπως την υστεροφημία του, καθώς περιέχει αποδείξεις ότι είχε κρατήσει ορισμένα από τα ευρήματα για τον εαυτό του. «Το φυλαχτό που μου έδειξες είναι αναμφισβήτητα κλεμμένο από τον τάφο του Τουταγχαμών» γράφει το 1934 ο Αλαν Γκάρντινερ, φιλόλογος που βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών του αρχαίου μνημείου, σε μια ανέκδοτη μέχρι σήμερα επιστολή που θα δημοσιευθεί ολόκληρη στην προαναφερθείσα επικείμενη έκδοση με τίτλο «Tutankhamun and the Tomb that Changed the World» (Oxford University Press) του αιγυπτιολόγου Μπομπ Μπρίερ.
Σκιές στην Κοιλάδα των Βασιλέων
Ο Χάουαρντ Κάρτερ, ένας τυχοδιώκτης ο οποίος δεν είχε σπουδάσει ποτέ αρχαιολογία ή κάτι παρεμφερές, πέρασε μία δεκαετία κάνοντας ανασκαφές στον ταφικό χώρο και αρχειοθετώντας τα αντικείμενα που έβρισκε εκεί στέλνοντάς τα στη συνέχεια στο Αιγυπτιακό Μουσείο του Καΐρου. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι ίσως υπήρχαν κλεμμένα φυλαχτά ή κοσμήματα από αρχαιοκάπηλους, όμως φήμες για τη δική του οικειοποίηση κτερισμάτων κυκλοφορούσαν ευρέως και φούντωσαν μετά το 1947, όταν ο Αλφρεντ Λούκας, εργάτης στην ανασκαφή, δημοσίευσε ένα άρθρο όπου ισχυριζόταν πως ο Κάρτερ μπήκε κρυφά στο ταφικό δωμάτιο εβδομάδες πριν από την επίσημη ανακάλυψη.
«Υπήρχαν υποψίες ότι είχε πάρει τεχνουργήματα, μεταξύ των οποίων και κοσμήματα, τα οποία πουλήθηκαν μετά τον θάνατό του» δήλωσε ο Μπρίερ στην εφημερίδα «The Guardian», προσθέτοντας πως «ήταν γνωστό ότι ο Κάρτερ είχε στην κατοχή του αντικείμενα από τον τάφο και πολλοί τον υποπτεύονταν, όμως οι αδημοσίευτες έως τώρα επιστολές δεν αφήνουν περιθώριο αμφιβολίας». Ακόμη και κατά τη διάρκεια των ανασκαφών, οι αιγυπτιακές αρχές ήταν καχύποπτες απέναντί του. Σε κάποια φάση της διαδικασίας βρήκαν ένα μη καταχωρημένο ξύλινο ομοίωμα του κεφαλιού του Τουταγχαμών το οποίο δεν αναφερόταν σε κανέναν κατάλογο ευρημάτων, όμως ο Κάρτερ τα απέδωσε όλα σε ανθρώπινο λάθος και αρνήθηκε ότι σκόπευε να το κλέψει. Οταν έφυγε από τη ζωή, το 1939, βρέθηκαν στην περιουσία του κτερίσματα από τον τάφο. Κάποιες από αυτές τις αρχαιότητες κατέληξαν στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, το οποίο αποφάσισε το 2010 να επιστρέψει 19 από αυτές στην Αίγυπτο τονίζοντας εμφατικά ότι «μπορεί να θεωρηθεί σίγουρο ότι βρέθηκαν στον τάφο του Τουταγχαμών». Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι παρά τον σεβασμό που έδειξαν ο Κάρτερ και η ομάδα του σε άψυχα πλην πολύτιμα αντικείμενα, το άψυχο σώμα του νεαρού φαραώ το αντιμετώπισαν με απαξίωση. Κατ’ αρχάς, άφησαν την εσωτερική σαρκοφάγο με τη μούμια του κάτω από τον καυτό αφρικανικό ήλιο, ενώ εν συνεχεία τη μούλιασαν σε παραφίνη προκειμένου να την αφαιρέσουν πιο εύκολα. Εσπασαν μάλιστα τα χέρια, προσπαθώντας να βγάλουν από τους καρπούς και τα δάχτυλα τα κοσμήματά του και αφαίρεσαν τη χρυσή νεκρική του μάσκα με μαχαίρι. Το μουμιοποιημένο πτώμα επανασυναρμολογήθηκε και εκτίθεται κάτω από ειδική γυάλινη θήκη στον τάφο του.
Οι θησαυροί του «King Tut» και η «μετακόμιση» στο GEM
Ο πλούτος που συνόδευσε τον Τουταγχαμών στην τελευταία του κατοικία εντυπωσιάζει βεβαίως ακόμη και σήμερα διότι ο δικός του ήταν ένας από τους ελάχιστους τάφους φαραώ που βρέθηκαν ασύλητοι – αν πιστέψουμε τουλάχιστον εκείνους που θεωρούν ότι ο Κάρτερ σκηνοθέτησε μια αρχαία προσπάθεια διάρρηξής του προκειμένου να αποφύγει την αιγυπτιακή νομοθεσία που προέβλεπε πως ό,τι βρεθεί σε απαραβίαστο τάφο ανήκει εξ ολοκλήρου στην Αίγυπτο. Ενα ντοκιμαντέρ παραγωγής του National Geographic με τίτλο «Tut’s Treasures: Hidden Secrets» (παραγωγής 2018) αφιέρωσε ολόκληρα επεισόδια στα νέα στοιχεία που προέκυψαν από εξελιγμένες πρόσφατες έρευνες σε μερικά μόνο από τα ευρήματα. Ενα σιδερένιο στιλέτο, για παράδειγμα, φαίνεται να έχει κατασκευαστεί από μετεωρίτη, ενώ για δύο μικροσκοπικές μούμιες η γενετική ανάλυση έδειξε ότι ήταν παιδιά του Τουταγχαμών που γεννήθηκαν νεκρά. Την τιμητική της είχε φυσικά η διάσημη νεκρική μάσκα του, ολόχρυση και πιο βαριά από μπάλα του μπόουλινγκ αλλά λεπτή σαν δέρμα φιδιού, καθώς οι ειδικοί θεωρούν πια ότι είχε ξεκινήσει να φτιάχνεται για την προκάτοχό του, Νεφερνεφερουατέν (κατά πολλούς Νεφερτίτη), επειδή έχει τρυπημένα αφτιά, κάτι που συνηθιζόταν στις γυναίκες, και μεταποιήθηκε όταν αυτός πέθανε ξαφνικά και αναπάντεχα.
Ο Κάρτερ εντόπισε μεν τον τάφο το 1922, όμως χρειάστηκαν πολλές διαπραγματεύσεις με τις αιγυπτιακές αρχές προκειμένου να συνεχίσει τις έρευνες. Η διαδικασία άρχισε τον Ιανουάριο του 1925 και λίγο καιρό μετά πραγματοποιήθηκε το άνοιγμα της πολυτελούς σαρκοφάγου. Μέχρι τότε επικρατούσε η εικασία ότι ο φαραώ θάφτηκε ηλικιωμένος, όλοι περίμεναν να αντικρίσουν το άψυχο κορμί ενός σοφού γέροντα, όμως η αυτοψία στη μούμια έδειξε ότι ο βασιλιάς είχε πεθάνει πολύ νέος, σχεδόν έφηβος. Σύμφωνα με σχετικό άρθρο του «New Yorker», η είδηση αυτού του πρόωρου θανάτου στον απόηχο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ανέδειξε τον νεαρό Τουταγχαμών σε σύμβολο μελαγχολίας και πένθους σε μια Ευρώπη που θρηνούσε ακόμη αμέτρητους θανάτους σχεδόν συνομηλίκων του στρατιωτών. Τα πλούτη του άρχισαν να αποκτούν και μια τραγική διάσταση. Παράλληλα η Ιστορία αναδείκνυε τους δικούς της συμβολισμούς. Το 1922 οι Αγγλοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία της Αιγύπτου κρατώντας τον έλεγχο της Διώρυγας του Σουέζ, από την οποία αποχώρησαν οριστικά μετά την αιγυπτιακή επανάσταση τη δεκαετία του 1950.
Περισσότεροι από 170 φαραώ (τριάντα δυναστείες) κυβέρνησαν την Αρχαία Αίγυπτο για πάνω από τρεις χιλιετίες. Ο Τουταγχαμών ανέβηκε στον θρόνο όταν ήταν οκτώ ετών και έμεινε εκεί για οκτώ ή εννέα χρόνια. Τα περισσότερα από τα επιτεύγματα που του αποδίδονται ήταν φυσικά έργο των συμβούλων του και αφορούν κυρίως την ανατροπή των μεταρρυθμίσεων που είχε κάνει ο πατέρας του. Αποκατέστησε τις Θήβες, το σημερινό Λούξορ, ως πρωτεύουσα του νέου βασιλείου, και επέβαλε ξανά μια πολυθεϊστική θρησκεία – ο Ακενατόν είχε αναδείξει ως κυρίαρχο θεό τον Ατεν. Πριν από την ανακάλυψη του τάφου του το όνομά του ήταν απλώς μια υποσημείωση στην ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου. Σήμερα θεωρείται ο πιο διάσημος από όλους τους αιγύπτιους βασιλείς, ξεπερνώντας σε δημοτικότητα τον Νεφερκάρε, τον μακροβιότερο ηγέτη του σημαντικού αρχαίου πολιτισμού, ο οποίος ενδεχομένως να βασίλευσε επί 94 χρόνια, ανεβαίνοντας στον θώκο στα 6 του έτη. Δεν θυμούνται επίσης όλοι ότι ήταν ο Χέωψ αυτός που ετάφη στη Μεγάλη Πυραμίδα της Γκίζας, ενώ ούτε καν ο Ραμσής Β΄, ο οποίος μάλλον υπήρξε απίστευτα ισχυρός, δεν απολαμβάνει σήμερα τον ίδιο βαθμό υστεροφημίας με τον Τουταγχαμών.
Το όνομα Τουταγχαμών συναρπάζει ακόμη ολόκληρο τον κόσμο. Στις 28 Οκτωβρίου ανοίγει τις πύλες της στη Νέα Υόρκη, στο Pier 36, η έκθεση «Beyond King Tut: The Immersive Experience», η οποία αναμένεται να κάνει πάταγο ζωντανεύοντας με διαδραστικό τρόπο και εντυπωσιακά εφέ τη συναρπαστική ιστορία του, τα χρόνια της βασιλείας του ως παιδί φαραώ, την οικογένειά του, την ανακάλυψη του τάφου του, το μυστήριο του θανάτου του, το πολυτελέστατο ταξίδι του στον άλλο κόσμο. Τον προσεχή Νοέμβριο αναμένεται να κάνει εγκαίνια στην Αίγυπτο και το μεγαλειώδες Grand Egyptian Museum (GEM) που θα είναι το μεγαλύτερο αρχαιολογικό μουσείο στον κόσμο, με έκταση 480.000 τετραγωνικών μέτρων και 18.000 εκθέματα. Το μεγαλύτερο σε μέγεθος από αυτά θα είναι ένα άγαλμα του Ραμσή B΄ από κόκκινο γρανίτη, ύψους 11 μ. και βάρους 82 τόνων, το οποίο και ήταν το πρώτο που τοποθετήθηκε στην τελική του θέση, στις αρχές του 2018, ώστε να κατασκευαστεί το αίθριο γύρω του. Φυσικά, η μεγάλη ατραξιόν του κτιρίου θα είναι οι αίθουσες όπου θα εκτεθούν πλήρως για πρώτη φορά όλα τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν στον τάφο του Τουταγχαμών
– μιλάμε για συνολικά 5.000 αντικείμενα.
Το αίνιγμα της Νεφερτίτης και η απειλή της κλιματικής αλλαγής
Η αρχαία Αίγυπτος μάς επιφυλάσσει ωστόσο πολλές ακόμη εκπλήξεις. Πριν από μερικές ημέρες ο φημισμένος αιγυπτιολόγος Ζάχι Χαβάς ανακοίνωσε πως πιστεύει ότι βρίσκεται πολύ κοντά στην ανακάλυψη του τάφου της βασίλισσας Νεφερτίτης – όποιος έχει δει την προτομή της στο Neues Museum στο Βερολίνο έχει μείνει σίγουρα άναυδος από την ομορφιά της. Ο Χαβάς θεωρεί ότι κάποια κτερίσματα που βρέθηκαν στην κοιλάδα του Λούξορ στα τέλη της προηγούμενης χρονιάς μοιάζουν πολύ με τα φυλαχτά που ανήκαν στον Τουταγχαμών. «Εχουμε ήδη DNA από μούμιες της 18ης δυναστείας, από τον Ακενατόν μέχρι τον Αμενχοτέπ Β΄ ή Γ΄ και υπάρχουν δύο μούμιες που δεν έχει εξακριβωθεί η ταυτότητά τους αλλά πιστεύουμε ότι μέσα στον Οκτώβριο θα μπορούμε να ανακοινώσουμε πως πρόκειται για την Ανκεζεναμούν, τη σύζυγο του Τουταγχαμών, και τη μητέρα της, τη Νεφερτίτη (μην μπερδεύεστε που η Νεφερτίτη ήταν ταυτόχρονα μητριά και πεθερά του Τουταγχαμών, διότι η αιμομιξία ήταν μια αποδεκτή πρακτική στην αρχαία Αιγυπτιακή κοινωνία και ιδιαιτέρως στις βασιλικές οικογένειες). Υπάρχει επίσης το μουμιοποιημένο σώμα ενός 10χρονου αγοριού. Αν αυτό το παιδί είναι ο αδελφός του Τουταγχαμών και γιος του Ακενατόν, τότε το αίνιγμα της Νεφερτίτης θα έχει λυθεί» δήλωσε σχετικά στο περιοδικό «Newsweek». Υπενθυμίζουμε πως η Νεφερτίτη υπήρξε σύζυγος του φαραώ Ακενατόν και ο ξαφνικός θάνατός της σε νεαρή ηλικία, το 1330 π.Χ., παραμένει άλυτο μυστήριο, ενώ αναπάντητο είναι και το ερώτημα σχετικά με το πού ετάφη.
Ο Χαβάς, ο οποίος μάλιστα ετοιμάζει (σε συνεργασία με άλλους διάσημους συναδέλφους του) επιστολή ζητώντας από το Βρετανικό Μουσείο να επιστρέψει στην Αίγυπτο την περίφημη στήλη της Ροζέτας, στις πρόσφατες δηλώσεις του κρούει τον κώδωνα του κινδύνου και σχετικά με το μέλλον των αρχαιοτήτων της Αιγύπτου, υπογραμμίζοντας ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν είναι αυτός της κλιματικής αλλαγής. «Το μεγάλο ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: πώς μπορούν να προστατευθούν οι τάφοι της Κοιλάδας των Βασιλέων; Αν αφήσουμε τα πράγματα να πάρουν τον δρόμο τους χωρίς να λάβουμε μέτρα, σε έναν αιώνα όλοι οι τάφοι θα έχουν εξαφανιστεί. Πρέπει να καταστρώσουμε σχέδιο δράσης. Κάθε χρόνο βγάζω μια φωτογραφία από τους τοίχους του ναού της Κομ Ομπο και βλέπω ότι υπάρχει μια σταθερή διάβρωση των ανάγλυφων παραστάσεων κατά 5% ετησίως. Πρέπει να δούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις από τις αλλαγές στη θερμοκρασία». Σύμφωνα με τον ίδιο, η μόνη λύση είναι να κλείνουν οι τάφοι ενίοτε για σωστή συντήρηση και να αλλάξει η διαδικασία επίσκεψής τους από τους τουρίστες. «Ο τουρισμός είναι εχθρός της αρχαιολογίας αλλά δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να βρούμε τη χρυσή τομή μεταξύ της οικονομικής ανάγκης για τουρισμό και της φροντίδας των μνημείων μας». Ενδιαφέροντα φυσικά όλα αυτά, διότι μας αφορούν άμεσα και εμάς.
