Ο θρήνος για τον χαμένο ναυτικό

Ο Δημοκλείδης ήταν νέος, σχεδόν έφηβος, όταν κλήθηκε να υπηρετήσει την πατρίδα επάνω σε μια πολεμική τριήρη. Πώς άραγε να έσβησε η ζωή του τόσο πρόωρα; Σε μια ένδοξη ναυμαχία ή σε μια άδοξη θαλασσοταραχή; Τώρα τον βλέπουμε να κάθεται συλλογισμένος στην κυρτή πλώρη του πλοίου, ατενίζοντας την απεραντοσύνη του υγρού τάφου του, με το κεφάλι ακουμπισμένο στοχαστικά στο δεξί του χέρι. Πλάι του έχει αποθέσει, αχρείαστα πια, τα όπλα του, ασπίδα και περικεφαλαία, που υποδηλώνουν την ιδιότητα του οπλίτη, η οποία τον ακολουθεί ακόμη και στον άλλον κόσμο. Τι είναι άραγε αυτό που κάνει τόσο ξεχωριστή, τόσο συνταρακτική και τόσο σύγχρονη αυτή την ταπεινή μικρή επιτύμβια στήλη των αρχών του 4ου αιώνα, ανάμεσα στα αριστουργήματα που την περιβάλλουν, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο; Ο αρχαίος γλύπτης είχε την τολμηρή έμπνευση να υποβάλει την ιδέα του άπειρου πόντου μικραίνοντας τη μορφή του ναυκλήρου, τοποθετώντας την ψηλά στον εικονιστικό χώρο και αφήνοντας ένα μεγάλο κενό να καταλάβει με τη σιωπή του τη μεγαλύτερη έκταση της στήλης. Αυτό το κενό είναι που συμπυκνώνει τη δραματικότητα της αφήγησης. Δεν μας μιλάει μόνο για την απεραντοσύνη του πελάγους, αλλά και για τη σιωπή, για τη μοναξιά, για τον πόνο του άγουρου θανάτου, για τον άταφο νεκρό, για την ανεπούλωτη πληγή των προσφιλών προσώπων που δεν μπόρεσαν να τον στολίσουν, να τον θρηνήσουν και να τον ενταφιάσουν όπως του άξιζε.

Ακόμη και αν αυτός ο κενός χώρος ήταν βαμμένος αρχικά γαλάζιος, συμβολίζοντας τη θάλασσα, όπως υποθέτουν οι αρχαιολόγοι, δεν παύει να αποτελεί μια πολύ τολμηρή επιλογή. Σήμερα θα ονομάζαμε αυτή τη σύνθεση «minimal», μια πολύ πρώιμη έκφραση της τέχνης του ελαχίστου. Μια σύνθεση με τόσο πυκνή δραματικότητα δεν θα ήταν νοητή στον κλασικό 5ο αιώνα, όταν ο πολίτης αισθανόταν ασφαλής μέσα στα προστατευτικά όρια της πόλης του. Μετά τη μακεδονική επέκταση και αργότερα μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την έκρηξη των ορίων τού τότε γνωστού κόσμου, ο πολίτης μεταμορφώνεται σε άτομο και η τέχνη εκφράζει πλέον τη μοναξιά, την αγωνία και την ανασφάλειά του. Δεν είναι τυχαίο ότι η στήλη του Δημοκλείδη ήταν ένα από τα ελάχιστα αρχαία έργα που επέλεξε ο διαπρεπής ιστορικός της τέχνης Ζαν Κλερ για να εικονογραφήσει το θέμα της «Μελαγχολίας» στην ομώνυμη μνημειώδη έκθεση που εγκαινιάστηκε στο Παρίσι το φθινόπωρο του 2005 (Grand Palais, Οκτώβριος 2005 – Ιανουάριος 2006).