«Με ακούτε καθαρά;». Το ερώτημα του ομιλητή, σταθερό και αμετάβλητο στον χώρο και στον χρόνο, σηματοδοτούσε την έναρξη της κάθε διάλεξης. Παρά το ότι εκφερόταν από μια ανέκφραστη, συνθετική φωνή χωρίς συναισθήματα, αρκούσε για να διεγείρει τη διάθεση του κοινού. Γιατί ο άνθρωπος που το διατύπωνε, ο Στίβεν Χόκινγκ, ήταν ο διασημότερος φυσικός από την εποχή του Αϊνστάιν, ο επιστήμονας που σύμφωνα με τα κραταιά τότε «Time» και «Newsweek» επεδίωκε να «διαβάσει το μυαλό του Θεού». Πάσχοντας από τα 21 του χρόνια από πλάγια μυατροφική σκλήρυνση (ALS), μια ανίατη νευροκινητική ασθένεια που προοδευτικά τον είχε καθηλώσει σε αναπηρικό αμαξίδιο αναγκάζοντάς τον να επικοινωνεί με τον εξωτερικό κόσμο μέσω ενός υπολογιστή που μετέτρεπε τα όσα ήθελε να πει σε λέξεις, είχε κατορθώσει να αναγνωριστεί ως πρωτοπόρος στον τομέα της Κοσμολογίας. Το «Χρονικό του χρόνου» (στα ελληνικά εκδ. Κάτοπτρο), το εκλαϊκευτικό του βιβλίο για τη δημιουργία και τη δομή του Σύμπαντος που εκδόθηκε το 1988, όχι μόνο υπήρξε αναπάντεχο μπεστ σέλερ (25 εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως), αλλά τροφοδότησε μια αγορά παρόμοιων έργων που παραμένει ανθηρή ως σήμερα. Κοσμικός άγιος ως τον θάνατό του σε ηλικία 76 ετών, το 2018, ο Στίβεν Χόκινγκ υπήρξε, παρ’ όλα αυτά, πιο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα από όσο παρουσιαζόταν στα μέσα ενημέρωσης. Στη βιογραφία του που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά με τίτλο «Ο πραγματικός Χόκινγκ. Κατασκευάζοντας έναν διάσημο επιστήμονα» (εκδ. Μεταίχμιο) ο αμερικανός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Τσαρλς Σάιφ προβάλλει τις τεταμένες σχέσεις με τον στενό περίγυρό του, την πολεμική με τους συναδέλφους του, τη μετάπτωσή του από πρόσωπο σε brand ως απαραίτητα στοιχεία για τη συμπλήρωση της αληθινής του εικόνας.
Ο Στίβεν Χόκινγκ διακρινόταν για τις λαμπρές διανοητικές του ικανότητες ήδη από τα προπτυχιακά του χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Αργόσχολος (υπολόγιζε ότι είχε αφιερώσει στη μελέτη μόνο 1.000 ώρες), επικεφαλής της κωπηλατικής ομάδας, θαμώνας πάρτι, βρέθηκε παρ’ όλα αυτά στις υψηλότερες θέσεις της τελικής βαθμολογίας, κάτι που του επέτρεψε να μεταβεί στο Κέιμπριτζ για μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοσμολογία. Στα 21 του χρόνια, το 1963, διαγνώστηκε με την ασθένεια με την οποία θα συμβίωνε για όλη την υπόλοιπη ζωή του. Αρχικά, οι γιατροί του είχαν δώσει μόλις δύο χρόνια, όμως η εξέλιξη υπήρξε ιδιαίτερα αργή – και η θέληση του ίδιου του Χόκινγκ αξεπέραστη. Ο γάμος του με την Τζέιν Γουάιλντ, φοιτήτρια ξένων γλωσσών, το 1965, η δημιουργία μιας οικογένειας με τρία παιδιά τα επόμενα χρόνια, η ανάδειξή του μεταξύ των κορυφαίων φυσικών της εποχής συνέβησαν όσο έχανε προοδευτικά τη δυνατότητα να κινείται και να μιλάει. Καθηλωμένος σε αναπηρικό αμαξίδιο, επικοινωνώντας με εκφράσεις του προσώπου, αναγκασμένος να χρησιμοποιεί έναν συνθετητή φωνής που μετέτρεπε τις κινήσεις του δαχτύλου του (και τελικά ενός μυός από το μάγουλό του) σε λέξεις, ο Χόκινγκ συνέβαλε στη θραύση διάφορων βεβαιοτήτων στην Κοσμολογία στις δεκαετίες του ’70 και του ’80. Οι προβλέψεις του για την έκλυση σωματιδίων από τις μαύρες τρύπες («ακτινοβολία Χόκινγκ») υπήρξαν αμφιλεγόμενες, η απόδειξη της ύπαρξής τους όμως τον καθιέρωσε. Οι προτάσεις του περί ενός «πληθωριστικού Σύμπαντος» (μιας σύντομης φάσης ραγδαίας ανάπτυξης μετά το Big Bang) από κοινού με έναν αστερισμό άλλων σημαντικών φυσικών προώθησαν αποφασιστικά την επικρατέστερη σήμερα θεωρία για τη διαδικασία της γέννησης του κόσμου.
Μια αντισυμβατική ζωή στο προσκήνιο
Ο Τσαρλς Σάιφ σημειώνει ότι από ένα σημείο και μετά ο Χόκινγκ απολάμβανε τη δημοσιότητα και την προβολή και είχε μάθει να τις εκμαιεύει. Παρά το καινοτόμο επιστημονικό έργο του, παγκοσμίως γνωστός έγινε ως εκλαϊκευτής με την αδιανόητη επιτυχία του «Χρονικού του χρόνου» στα τέλη των 80s. Εκτοτε, η αναγνωρισιμότητά του συναγωνιζόταν μόνο εκείνη που είχε βιώσει ο Αϊνστάιν. Οι διαλέξεις του γέμιζαν ασφυκτικά τις αίθουσες, εφημερίδες και περιοδικά παγκόσμιας εμβέλειας διαγκωνίζονταν για να τον απεικονίσουν στο εξώφυλλό τους και, όταν επισκέφθηκε την Ισπανία, τον Οκτώβριο του 1988, «βρέθηκε περιστοιχισμένος από μια λαοθάλασσα η οποία ξεσπούσε σε αυθόρμητα χειροκροτήματα καθώς περνούσε με το αναπηρικό του αμαξίδιο». Στο μέλλον θα εμφανιζόταν σε διαφημίσεις, τα μέσα ενημέρωσης θα ζητούσαν τη γνώμη του επί παντός του επιστητού, διασημότητες και πολιτικοί θα συνωστίζονταν γύρω του, χορηγοί θα αναλάμβαναν τις πολυέξοδες (λόγω του αριθμού των ανθρώπων που έπρεπε να τον συνοδεύουν) μετακινήσεις του ανά τον κόσμο. Ο ελληνικής καταγωγής τεξανός βαρόνος των πετρελαιοπηγών Τζορτζ Φειδίας Μίτσελ ήταν τεράστιος θαυμαστής του, ο δισεκατομμυριούχος Γιούρι Μίλνερ του είχε παραχωρήσει το τζετ του για ένα επείγον ταξίδι κόστους 500.000 δολαρίων, ο επιχειρηματίας και ιδρυτής του ιδρύματος X-Prize για τη χρηματοδότηση τεχνολογικών εξελίξεων Πίτερ Διαμαντής τον βοήθησε να κάνει πράξη το όνειρό του της πτήσης σε συνθήκες μηδενικής βαρύτητας το 2007. Ολοι οι παραπάνω δεν τον προσέγγιζαν απαραίτητα λόγω διασημότητας. Ο Στίβεν Χόκινγκ δεν επιζητούσε να γίνει συμπαθής εξαιτίας της διάνοιας ή της αναπηρίας του. Την πρώτη την απέκρυπτε από τους μη ειδικούς, τη δεύτερη πάντοτε την εξοβέλιζε από τη συζήτηση επισημαίνοντας ότι δεν ήταν επιλογή του. Παρά τις δυσχέρειες της συνομιλίας, ο λόγος του διακρινόταν από πηγαίο, σκωπτικό, αυτοσαρκαστικό χιούμορ. Η Τζέιν Φόντα διηγείται ότι τον είχε ρωτήσει κάποτε αν η αναπηρία τον είχε βοηθήσει να αναχθεί σε μια βαθύτερη κατανόηση του Σύμπαντος. «Με απελευθέρωσε…» άρχισε να γράφει ο Χόκινγκ. Αντί, ωστόσο, να συνεχίσει μνημονεύοντας τα δεσμά της ύλης ή κάτι ανάλογο, όπως εκείνη θα περίμενε, αυτός έγραψε: «Με απελευθέρωσε από τα διδακτικά μου καθήκοντα!».
Ο γοητευτικός Στίβεν ήταν η μία μόνο όψη του χαρακτήρα του. Φίλοι, φοιτητές και το στενό οικογενειακό του περιβάλλον συμφωνούν ότι ήταν αλαζόνας και απερίγραπτα ισχυρογνώμων – ο διακεκριμένος καναδός φυσικός Ρέι Λαφλάμ αφηγείται την ξεκαρδιστική ιστορία τού πώς ως επόπτης στο διδακτορικό του ο Χόκινγκ τον έστελνε επί μήνες να επανελέγχει αποτελέσματα που δεν συμφωνούσαν με τις απόψεις του έως ότου πειστεί τελικά μόνος του ότι η δική του θεωρία ήταν λανθασμένη. Προϊόντος του χρόνου εισέπραττε τα εύσημα για λύσεις που είχαν επινοήσει οι μεταπτυχιακοί φοιτητές του χωρίς να τους αναφέρει πάντοτε. Δεν δίσταζε να αναμειχθεί σε επιστημονικές διαμάχες – μάλιστα ως μεταπτυχιακός φοιτητής ο ίδιος είχε καταφέρει να βρεθεί στο επίκεντρο της προσοχής ακριβώς «μεθοδεύοντας μια δημόσια αντιπαράθεση με τον πιο εξέχοντα αστροφυσικό της εποχής», τον Φρεντ Χόιλ. Κατά καιρούς είχε προσβάλει συναδέλφους του, για να απολογηθεί στη συνέχεια. Ανταγωνιστικός μέχρι τελικής πτώσεως, δεν άφηνε τα παιδιά του να τον νικήσουν στο σκάκι. Στο Κέιμπριτζ συνήθιζε να εμβολίζει με το αμαξίδιό του όσα αυτοκίνητα δεν σέβονταν την πρόσβαση στις αναπηρικές ράμπες – αλλά και να πατάει με αυτό τα δάχτυλα των ποδιών όσων δεν συμπαθούσε. (Ως προς τον θρύλο που ήθελε τον νυν βασιλιά Κάρολο να έχει δοκιμάσει κάποτε αυτή τη μορφή δυσαρέσκειας, ο Χόκινγκ σχολίαζε το 2000: «Αυτή είναι μια κακόβουλη φήμη. Και θα πατήσω με το αμαξίδιό μου όποιον συνεχίσει να τη διαδίδει!».) Προς το τέλος της κοινής τους ζωής, όταν η μεταξύ τους σχέση είχε πια περιπλακεί και φθαρεί, η πρώτη του σύζυγος, η Τζέιν, τον περιέγραφε ως «άσπλαχνο και εγωιστικό τύραννο».
Η αντισυμβατική στάση του Χόκινγκ απέναντι στα πράγματα δεν περιοριζόταν στη Φυσική. Εκεί οι αιρετικές του ιδέες για τις μαύρες τρύπες και τις απαρχές του Σύμπαντος ήταν μέρος του κανόνα: τα επιστημονικά παραδείγματα δεν μεταρρυθμίζονται, ανατρέπονται επαναστατικά, σύμφωνα με τον φιλόσοφο της επιστήμης Τόμας Κουν. Ο Στίβεν όμως δεν δεσμευόταν από συμβάσεις ούτε στην καθημερινή του ζωή. Αρεσκόταν να συχνάζει σε στριπτιζάδικα και σεξ κλαμπ. Χαιρόταν το φαγητό σε εστιατόρια παρά τα αντικειμενικά προβλήματα – ο σκηνοθέτης Ερολ Μόρις περιέγραφε την έκφραση απόλαυσής του έπειτα από ένα γεύμα με αστακό παρά το «μπάχαλο» που επικρατούσε στο τραπέζι. Καθώς ο έρωτας με την Τζέιν έφθινε εξαιτίας της επιδείνωσης της ασθένειάς του που απαιτούσε την 24ωρη παρουσία νοσοκόμων στο σπίτι, της επένδυσης του χρόνου του στην επιστήμη και της αυξανόμενης δημοσιότητας, είχε δεχθεί από το 1978 τη συγκατοίκηση με τον διευθυντή της τοπικής εκκλησιαστικής χορωδίας, δάσκαλο και αργότερα καθηγητή μουσικής στο Μάγκνταλεν Κόλετζ του Κέιμπριτζ, Τζόναθαν Χέλιερ Τζόουνς: έχοντας εξοικειωθεί με το φάσμα του θανάτου, ο Χόκινγκ αναγνώριζε ορθολογικά ότι, όταν πέθαινε, η οικογένειά του θα είχε ανάγκη στήριξης. Δέκα χρόνια αργότερα ο ίδιος θα γοητευόταν από τη νοσοκόμα του Ιλέιν Μέισον και έπειτα από ένα χρονικό διάστημα αδέξιας συνύπαρξης ως τετράδα θα χώριζε από την Τζέιν το 1990. Ο δεύτερος αυτός γάμος, με έναν θυελλώδη χαρακτήρα, θα είχε αρκετές σκιές, ως και φήμες κακοποίησης του φυσικού την περίοδο 2000-2002, και θα έληγε άδοξα το 2007.
Ισως η πιο εντυπωσιακή περιγραφή του Σάιφ να είναι εκείνη της παρουσίας του Στίβεν Χόκινγκ στην τελετή έναρξης των Παραολυμπιακών Αγώνων του 2012. Προωθώντας επί δεκαετίες την κοινωνική συνειδητοποίηση για τα προβλήματα των ατόμων με αναπηρία, είχε αναμφίβολα κερδίσει το προνόμιο να εμφανιστεί στο Ολυμπιακό Στάδιο του Λονδίνου ενώπιον δεκάδων χιλιάδων θεατών μιλώντας για την προαιώνια ανάγκη του ανθρώπου να κατανοήσει το Σύμπαν. Ωστόσο, η εικόνα θυμίζει εκείνη του Χάρι Σέλντον, ήρωα της σειράς «Θεμέλιο» (εκδ. Anubis) του Ισαάκ Ασίμοφ, ο οποίος, έχοντας προβλέψει μαθηματικά το μέλλον, γίνεται για τις επόμενες γενιές η σεβάσμια μορφή ενός προφήτη που εμφανίζεται πάντοτε σε προχωρημένη ηλικία ως ολόγραμμα για να δώσει από το αναπηρικό του καροτσάκι στοιχεία για την επίλυση γαλαξιακών κρίσεων. Δανείζοντας το όνομά του σε βιβλία που αποτελούσαν συμπιλήματα παλαιότερων ομιλιών παρά κανονικά έργα, συμμετέχοντας μεταξύ άλλων σε διαφημίσεις για την British Telecom και την Jaguar, έχοντας γίνει έμπνευση για το «Keep Talking» των Pink Floyd, μιλώντας για το Brexit και την πολιτική, ήταν πια «εξίσου εμπορικό σήμα όσο και άνθρωπος». Ο Τσαρλς Σάιφ επισημαίνει ότι όλα αυτά ήταν συνειδητή επιλογή του: πέρα από «ενσάρκωση της επιστήμης», προσώπου που η ασθένειά του μετέτρεψε σε καθαρή, ανιδιοτελή διάνοια, ο βρετανός φυσικός αναζήτησε τη φήμη, το κέρδος, την αναγνώριση, τον έρωτα, τη φιλία, την οικογενειακή αγάπη. Ούτε άγιος ούτε αμαρτωλός, ο Στίβεν Χόκινγκ ήταν ένας χαρακτήρας με προτερήματα και ελαττώματα, με αρετές και αντιφάσεις – ένα ολοκληρωμένο ανθρώπινο ον.
