Πάντα με διασκέδαζε λίγο το ότι ενώ η χώρα μας θεωρείται ένα είδος πατρίδας του πολιτισμού της Ευρώπης, η λέξη «πολιτισμός» στο λεξικό μας δεν υπήρχε τουλάχιστον μέχρι ο Αδαμάντιος Κοραής να μεταφράσει και να χρησιμοποιήσει στα γραπτά του την αγγλική λέξη «civilisation». Ο έλληνας διαφωτιστής ταύτισε τον όρο «πολιτισμός» με την καλλιέργεια (δηλαδή με έναν στόχο ατομικό, διότι δεν μορφώνεσαι αν δεν το θες), εξηγώντας πως χάρη σε αυτή προέκυψαν όλα τα θαυμαστά που έχουν να κάνουν με τις τέχνες, τη φιλοσοφία, τις επιστήμες κ.τ.λ. Η λέξη «πολιτισμός» έλειπε όχι μόνο από τα ελληνικά λεξικά, αλλά γενικά από τις ευρωπαϊκές γλώσσες μέχρι πριν από μερικούς αιώνες. Για να αποκτήσει ο όρος τη σημερινή του σημασία χρειάστηκε να διευρύνει τη χρήση του ο γάλλος ιστορικός και κριτικός τέχνης Lucien Paul Victor Febvre. Πριν πεθάνει, το μακρινό 1956, είχε κάνει κατανοητό ότι για να υπάρχει «πολιτισμός» δεν αρκούν μόνο καλλιτεχνικά έργα που λειτουργούν ως αποδείξεις έμπνευσης και καλλιέργειας, αλλά πρέπει εντός μιας κοινότητας (μιας πόλης, μιας χώρας κ.τ.λ.) έννοιες όπως η μόρφωση, η ανεκτικότητα στη γνώμη του άλλου, η φιλομάθεια, η ευγένεια κ.τ.λ. να θεωρούνται αρετές. Προφανώς και δεν ήταν πάντα έτσι: οι αιώνες που η ανθρωπότητα θεωρούσε χρησιμότερη από τη φιλομάθεια την πίστη, και σαφώς περισσότερο απαραίτητο τον θρησκευτικό φανατισμό από την ανοχή, είναι σαφώς περισσότεροι.
Εχει ενδιαφέρον πως η έννοια της λέξης «πολιτισμός» εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά πολυδιάστατη: νομίζω πως ανήκει στο είδος των λέξεων για τις οποίες θα έπρεπε να γραφτεί κάποιο ειδικό βιβλίο. Συνήθως όταν αναφέρεται κάποιος στην «ιστορία του πολιτισμού» παραθέτει έργα Τέχνης, βάζοντας σε δεύτερη μοίρα ότι στο όνομα π.χ. της διάδοσης του πολιτισμού έχουν γίνει πόλεμοι, ενώ δεν λείπουν στην Ιστορία και «μάρτυρες» του πολιτισμού, δηλαδή καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, επιστήμονες, διανοούμενοι κ.ά. που πλήρωσαν με τη ζωή τους την απόφασή τους να έχουν μια «πολιτισμένη συμπεριφορά», δηλαδή μια συμπεριφορά που επιδεικνύει όποιος αρνείται θρησκευτικούς φανατισμούς, όποιος δεν δέχεται αδιαμαρτύρητα τους περιορισμούς των ελευθεριών (καλλιτεχνικών και όχι μόνο) ή όποιος απλώς αντιδρά στη λογοκρισία ή στην επιβολή μιας και μόνο άποψης που πρέπει να γίνεται δεκτή ως η απόλυτη αλήθεια. Για παράδειγμα, οι πολυετείς, τεράστιοι και αιματηροί καβγάδες για το ποια πρέπει να είναι η επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους είναι απόδειξη πως μπορεί να μην υπάρχει «πολιτισμός» (δηλαδή μια πρέπουσα συμπεριφορά) ακόμα και στη συζήτηση θεμάτων που σχετίζονται με τον πολιτισμό.
Νομίζω ότι το πιο χρήσιμο συμπέρασμα που θα έπρεπε να υπάρξει μετά από κάθε γιορτή του πολιτισμού (κάτι τέτοιο αποτελεί και το τεύχος του ΒΗΜΑgazino που κρατάτε στα χέρια σας) είναι πως ο πολιτισμός είναι κυρίως συμπεριφορά: η πολιτισμένη συμπεριφορά είναι που έχει αρχίσει να λείπει στις μέρες μας. Κατά καιρούς διαβάζω διάφορα για το «Τέλος του Πολιτισμού»: πίσω από αυτόν τον βαρύγδουπο τίτλο υπάρχουν κυρίως παράπονα συνδικαλιστικού, ας πούμε, χαρακτήρα. Διάφοροι καταγγέλλουν υπουργεία, υπουργούς και κυβερνήσεις για έλλειψη προσοχής στον πολιτισμό, και ενώ αυτή η αγωνία είναι συνήθως κατανοητή, συχνά-πυκνά η έλλειψη προσοχής (που καταγγέλλεται) αφορά κυρίως δουλίτσες.
Είναι αλήθεια ότι είναι σαφώς βολικότερο να συνδέουμε τον πολιτισμό μόνο με την καλλιτεχνία και τη δημιουργία: σε αυτή την περίπτωση, είτε κρατάμε για τον εαυτό μας τον ρόλο του εστέτ, που κρίνει το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα δυσανασχετώντας ή καταθέτοντας τον θαυμασμό του, είτε λειτουργώντας ως κοινό (δηλαδή ως καταναλωτές της τέχνης) αφήνουμε στην πραγματικότητα τον εαυτό μας μακριά από την υποχρέωση να είμαστε πολιτισμένοι άνθρωποι, δηλαδή άνθρωποι που με τη στάση μας σεβόμαστε τον πολιτισμό και τις αρχές του για τις οποίες πονάμε ή ανησυχούμε. Ετσι μπορούμε εύκολα να νιώθουμε «άνθρωποι του πολιτισμού» (δηλαδή ανήσυχοι υποστηρικτές της ανάγκης του) και συγχρόνως εντελώς απολίτιστοι! Μπορούμε να έχουμε πίνακες ζωγραφικής και να ρυπαίνουμε το περιβάλλον. Μπορούμε να διαβάζουμε ή να δωρίζουμε βιβλία και να ταλαιπωρούμε κατοικίδια ζώα. Μπορούμε να ανησυχούμε για τα έργα στην Ακρόπολη ή για το τι θα κάνει η Λίνα Μενδώνη με τα δικαιώματα των συνθετών και την ίδια στιγμή να είμαστε άξεστοι στις κοινωνικές μας σχέσεις ή ανυπόφοροι στις παρέες που μας απέμειναν. Ο πολιτισμός είναι πιο δύσκολος όταν σε αφορά. Οταν δηλαδή είναι τρόπος ζωής καθημερινός.
Σε ένα πολύ ωραίο ντοκιμαντέρ που λέγεται «Το σινεμά γυμνό» (2010), και το οποίο υπάρχει στην on demand ταινιοθήκη της τηλεόρασης της Cosmote, ο μακαρίτης Τάκης Σπυριδάκης λέει ότι στην Ελλάδα δίνουμε ακόμα αρνητική χροιά στη λέξη «κουλτούρα» – τονίζει μάλιστα ότι ίσως είμαστε η μοναδική ευρωπαϊκή χώρα στην οποία αυτό συμβαίνει. Εχει απόλυτο δίκιο. Προχωρώντας λίγο πιο πολύ την παρατήρησή του, θα έλεγα πως ακριβώς επειδή ο πολιτισμός ως έννοια εμπεριέχει υποχρεώσεις, έχουμε πολλές λέξεις που χρησιμοποιούμε ως υποκατάστατο. Λέμε π.χ. πως κάποιος είναι «φιλότεχνος» ή «άνθρωπος με καλλιτεχνική κλίση» ή «κουλτουριάρης» ή «εραστής του ωραίου» ή «συλλέκτης έργων τέχνης» σαν να πρόκειται για κάτι παράξενο. Συχνά-πυκνά όλα αυτά εμφανίζονται στις διηγήσεις μας ως χαρακτηρισμοί που είναι απαραίτητοι για να καταδείξουν ότι ο άνθρωπος στον οποίο αναφερόμαστε σίγουρα δεν είναι ένας από εμάς! Πόσες φορές δεν σας έχει τύχει να ακούσετε ότι ένας γνωστός σας είναι άνθρωπος αινιγματικός γιατί έχει μια υπέροχη συλλογή έργων τέχνης; Και πόσες φορές δεν έχει χρησιμοποιηθεί σε διηγήσεις ο όρος «φιλότεχνος» για να κάνει απλώς πιο παράδοξη την ιστορία του ήρωα ο οποίος βρίσκεται προς συζήτηση; Και δεν σας έχει τύχει κάποιος να εκφράζει τη δυσπιστία του για την ικανότητα κάποιου στη διοίκηση π.χ. λέγοντας ότι πρόκειται για κάποιον που θεωρείται «διανοούμενος» και άρα εκ φύσεως μαλθακός; Εμένα μου έχει τύχει αρκετά συχνά.
Ας ανακεφαλαιώσουμε. Ο πολιτισμός είναι πρώτα από όλα στάση ζωής. Δεν έχει να κάνει μόνο με την τέχνη ή μόνο με την καλλιτεχνική έμπνευση. Δεν αφορά αποκλειστικά όσους χαίρονται με παραστάσεις, όσους εκτιμούν τη ζωγραφική ή αναζητούν νέες καλλιτεχνικές προτάσεις. Μολονότι έχουμε φτιάξει ένα υπουργείο για χάρη του (στο οποίο τον συστεγάζουμε με τον Αθλητισμό π.χ. που είναι κάτι άλλο), ο πολιτισμός δεν είναι συνδικαλιστική υποχρέωση, ούτε φυσικά υπόθεση κάποιων που αυτοπροσδιορίζονται ως διανοούμενοι. Ο πολιτισμός είναι ένας δύσκολος δρόμος. Και σε αυτόν βαδίζουν με συνέπεια ελάχιστοι.
