Η χρονιά που η Ελευσίνα φέρει τον τίτλο «Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης» πλησιάζει προς το τέλος της και λίγο προτού εκπνεύσει η διορία παρουσιάζεται το έργο του κολομβιανού εικαστικού Χουάν Σαντοβάλ «Μυστήριο 111 – Ο πήλινος στρατός της Ελευσίνας». Στο ανακαινισμένο πρώην εργοστάσιο χρωμάτων ΙΡΙΣ θα εκτίθεται από την Κυριακή 17 Δεκεμβρίου η εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας με τα χαρακτηριστικά εργοστασιακά κράνη από πηλό, µαζί µε ένα ηχητικό τοπίο του εικαστικού Γιώργου Μωραΐτη, αντληµένο από εργοστασιακούς χώρους, αφιερωµένα στους ανθρώπους που εργάστηκαν και εργάζονται στην Ελευσίνα και στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Αττικής.
Ο Σαντοβάλ παρουσίασε το πρότζεκτ σε εργάτες στα ναυπηγεία, στα διυλιστήρια, στην τσιμεντοβιομαχανία της πόλης για πρώτη φορά το 2019, αλλά το κενό ανάμεσα σε εκείνες τις πρώτες συναντήσεις και στη συγκέντρωση των στοιχείων που θα τον βοηθούσαν να προχωρήσει το έργο υπήρξε μεγάλο εξαιτίας όλων των αλλαγών στη διοίκηση της δημοτικής ανώνυμης εταιρείας «Ελευσίνα 2021 Πολιτιστική Πρωτεύουσα» και ακολούθως στην καλλιτεχνική διεύθυνση.
«Επιστρέψαμε το 2023 (σ.σ.: η ημερομηνία μετατέθηκε λόγω της πανδημίας) και συγκεντρώσαμε τα στοιχεία που χρειαζόμασταν, τις απαντήσεις τους σε ερωτήσεις που αφορούσαν το όνομά τους και το εργοστάσιο όπου δούλευαν, αλλά και το αγαπημένο τους χρώμα, χόμπι ή και τα ονόματα των πιο κοντινών τους ανθρώπων» θα πει στο BHMAgazino ο Σαντοβάλ. Ο αρχικός στόχος ήταν να δημιουργηθούν 3.000 πήλινα κράνη, όμως οι χρονικοί περιορισμοί δεν το επέτρεψαν.
«Μπορούσα δηλαδή να δω μπροστά στα μάτια μου πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός και ποιο θα ήταν ενδεχομένως το μέλλον για πολλούς εργάτες. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα για το πρότζεκτ».
Ετσι, στο πρώην εργοστάσιο ΙΡΙΣ θα παρουσιαστούν 2.000 τέτοια αντικείμενα, καθένα προσωποποιημένο ώστε να αντιστοιχεί σε έναν/μία εργάτη/τρια και να φέρει ορισμένα από τα στοιχεία τους. Σχεδόν 2.000 δηλαδή, μια και εκατό από αυτά θα φέρουν επάνω τους γραμμένες ορισμένες από τις εκατό λέξεις που συγκέντρωσε από τους ίδιους ανθρώπους ο Σαντοβάλ και ήταν η μονολεκτική απάντησή τους στην ερώτηση: «Τι είναι δουλειά για εσάς;».
Ο καθένας/καθεμία θα πάρουν το κράνος που τους αντιστοιχεί μετά το πέρας της έκθεσης, ενώ ο εικαστικός προσκαλεί όποιον το επιθυμεί να δώσει το «παρών» δύο εβδομάδες πριν από τη λήξη της, περίοδο δηλαδή κατά την οποία θα βρίσκεται και ο ίδιος στο ΙΡΙΣ, προκειμένου να διατεθούν στο κοινό και τα «ορφανά» κράνη. Οπως θα πει ο Σαντοβάλ: «Η εγκατάσταση είναι ένα είδος προσωρινού μνημείου, όχι εκείνου του είδους που θα συναντήσεις σε κάποια πλατεία, αλλά εκείνου που μπορεί να διαχυθεί, να μοιραστεί στα σπίτια των ανθρώπων.
Με απασχολεί πολύ η έννοια των μνημείων καθώς βρίσκονται στο επίκεντρο της επαναδιαπραγμάτευσης της Ιστορίας τα τελευταία χρόνια. Ηθελα να δείξω πώς μπορούν να τιμούν και να θυμίζουν πρόσωπα και γεγονότα του παρόντος και όχι μόνο του παρελθόντος. Ο ρόλος που διαδραματίζουν οι εργάτες στις διαδικασίες μετασχηματισμού της κοινωνίας είναι κομβικός και ως τέτοιος θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να τιμάται».
Η συμμετοχικότητα του πρότζεκτ επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει και τους υπόλοιπους κατοίκους της Ελευσίνας, καθώς στο πλαίσιο προετοιμασίας της έκθεσης πραγματοποιήθηκε πρόσφατα μια σειρά από εργαστήρια κεραμικής για τους κατοίκους της περιοχής. Μάλιστα, τα πήλινα αντικείμενα που δημιούργησαν επρόκειτο να ψηθούν σε αυτοσχέδιο καμίνι στο εργοστάσιο ΙΡΙΣ εχθές, όπως και σήµερα.
Τα δε κράνη της εγκατάστασης δημιουργήθηκαν στην Ιταλία, σε ένα μικρό εργαστήριο κεραμικών στο χωριό Μπριζιγκέλα κοντά στη Φαέντσα, καθότι ο Σαντοβάλ είναι μόνιμος κάτοικος Ιταλίας και συγκεκριμένα της Μπολόνια. Από αυτή τη γεωγραφική βάση δουλεύει σε όλον τον κόσμο, με κοινότητες στην Κολομβία και στη Λατινική Αμερική αλλά και στην Ευρώπη, προκειμένου να αναπτύξει συμμετοχικά πρότζεκτ που βρίσκονται σε διάλογο με το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργούνται, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς μέσα από την ιστοσελίδα του.
«Θέλω να φέρω λίγη από την «τροπική» συμπεριφορά στην Ευρώπη, πράγμα που σημαίνει να κάνεις τα πράγματα λίγο διαφορετικά και να έχεις ανοιχτό μυαλό» περιγράφει. Στην περίπτωση της Ελευσίνας, ο μετασχηματισμός της γεωργικής γης σε βιομηχανικό έδαφος πρόσφερε εξαρχής το επίκεντρο για την ανάπτυξη της ιδέας του. Το κράνος ως σύμβολο της βιομηχανικής δραστηριότητας και ο πηλός, ένα γήινο υλικό που παραπέμπει επιπλέον στα καθημερινά και τελετουργικά αντικείμενα τα οποία έχουν βρεθεί στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, έγιναν ο συνδετικός ιστός ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν της πόλης και της ιστορίας της.
«Ο ρόλος που διαδραματίζουν οι εργάτες στις διαδικασίες μετασχηματισμού της κοινωνίας είναι κομβικός και ως τέτοιος θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να τιμάται».
Η πρώτη φορά που βρέθηκε ο Σαντοβάλ στην Ελευσίνα ήταν το 2015 ως συνεργάτης του Fondazione Pistoletto, έναν χρόνο μετά τη διοργάνωση της έκθεσης του ιταλού εικαστικού-εκπροσώπου της Arte Povera Μικελάντζελο Πιστολέτο στο Παλαιό Ελαιουργείο της πόλης στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Αισχύλεια 2014».
Η γνωριμία με τον τότε καλλιτεχνικό διευθυντή της ετήσιας εικαστικής διοργάνωσης Γιώργο Σιάνη οδήγησε τον Σαντοβάλ να προτείνει ένα έργο, το ίδιο επί της ουσίας με το παρόν, αν και σε μικρότερη κλίμακα, προκειμένου να παρουσιαστεί στο πλαίσιο των «Αισχυλείων». Ακολούθως η συγκεκριμένη πρόταση εντάχθηκε στο πρόγραμμα της πρότασης της πόλης προκειμένου να διεκδικήσει την ανάληψη του ρόλου της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.
«Θυμάμαι μια φορά που τρώγαμε μαζί σε ένα εστιατόριο της πόλης και στο μοναδικό άλλο τραπέζι που υπήρχε κόσμος καθόταν μια ομάδα ανθρώπων από την Κίνα και την πρεσβεία της με παράγοντες της περιοχής. Προφανώς η συνεύρεση γινόταν στο πλαίσιο διαπραγματεύσεων για την ανάληψη διαχείρισης υποδομών της περιοχής. Μπορούσα δηλαδή να δω μπροστά στα μάτια μου πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός και ποιο θα ήταν ενδεχομένως το μέλλον για πολλούς εργάτες. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα για το πρότζεκτ».
INFO
«Μυστήριο 111 – Ο πήλινος στρατός της Ελευσίνας»: Πρώην εργοστάσιο ΙΡΙΣ, Ελευσίνα, μέχρι 11 Φεβρουαρίου 2024 (Τετάρτη έως Κυριακή).
