Ο Nίκος Σταμπολίδης αποκαλύπτει για πρώτη φορά τα μυστικά της παλαιοχριστιανικής Ελεύθερνας

Το ημερολόγιο έγραφε 8 Σεπτεμβρίου του 1985 όταν ο Νίκος Σταμπολίδης ξεκίνησε την ανασκαφή του στην Ελεύθερνα. Μοιάζει λοιπόν σημαδιακό που λίγες ημέρες μετά τη συμπλήρωση σχεδόν 40 ετών από την έναρξη της ανασκαφικής του έρευνας, περπατώ μαζί του ακριβώς εδώ, σε αυτόν τον τόπο με τον οποίο συνέδεσε ανεξίτηλα το όνομά του, στην περήφανη Ελεύθερνα, που όπως θα μου επισημάνει, αλλά και η ίδια θα αισθανθώ, ο αρχαίος άνεμος ακόμη φυσάει.

Ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης είναι λοιπόν ο αρχαιολόγος που έφερε στο φως την αρχαία πόλη και τη νεκρόπολη της Ελεύθερνας, που δεν αρκέστηκε στην τεκμηρίωση και στη δημοσίευση, αλλά έσκυψε με επιμέλεια πάνω της και την ανέδειξε, δημιουργώντας το σπουδαίο αρχαιολογικό πάρκο αλλά και το μουσείο της.

Και αν στη δυτική πλευρά του λόφου ανέσκαψε την περίφημη «ομηρική» νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας, δείχνοντας τη συνέχεια της ιστορίας από την Εποχή του Χαλκού σε αυτή του Σιδήρου, στην ανατολική πλευρά ο ίδιος έμελλε να αποκρυπτογραφήσει την αυγή του χριστιανισμού στην Κρήτη, φέρνοντας πρώτα στο φως την παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Ειρήνης του 5ου αι. μ.Χ., με το εντυπωσιακό ψηφιδωτό χαλί με τη φυτική απεικόνιση, ενώ 20 μέτρα ψηλότερα αποκάλυψε μία δεύτερη, μικρότερη σε μέγεθος βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος, των αρχών 6ου αι. μ.Χ. Και έτσι ο ίδιος τα τελευταία χρόνια ιχνηλατεί το πέρασμα από τον παγανισμό στη νέα θρησκεία, καθώς η ανέγερση των δύο βασιλικών καλύπτει χρονικά την περίοδο από τα χρόνια του Θεοδοσίου έως εκείνα του Ιουστινιανού.

Η ανακάλυψη

«Η παλαιοχριστιανική ή εάν θέλετε η πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα βρίσκεται στο επίκεντρο της αρχαιολογικής μας έρευνας την τελευταία πενταετία (2019-2024) στη θέση Αγιος Μάρκος, όπου ανασκάπτουμε μια εξαιρετική βασιλική» αναφέρει καθώς με οδηγεί στο σημείο.

«Ωστόσο είχε προηγηθεί η έρευνά μου στη μεγάλη βασιλική της Αγίας Ειρήνης, της μεγαλύτερης έως σήμερα βασιλικής στην αρχαία πόλη, η οποία ξεκίνησε ήδη από το 2007, όταν ολοκλήρωσα την τοποθέτηση του στεγάστρου στη βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, του επισκόπου Ευφρατά, 100 μέτρα βορειότερα από αυτήν της Αγίας Ειρήνης».

Όπως εξηγεί, η ανακάλυψη της μεγάλης βασιλικής της Αγίας Ειρήνης ξεκίνησε από την παρατήρηση μικρού τμήματος ενός ισχυρού τοίχου που εξείχε και είχε φθορές και σκούρα πατίνα σε ένα άνδηρο (ταράτσα, πεζούλα) πολύ ψηλότερα από το σημείο ανακάλυψης του δαπέδου της ίδιας της βασιλικής.

Ανάγλυφος πεσσός και τμήμα του πεσμένου κίονα από τη βασιλική της Αγίας Ειρήνης. Photo Credits: Photosapiens

«Αποδείχθηκε τελικά ότι αυτός ο ισχυρός τοίχος ύψους πάνω από 6 μ. στο ψηλότερο σημείο του – δεν αποκλείεται να ανήκει στο τείχος της αρχαίας πόλης – είχε χρησιμοποιηθεί εν μέρει ως δυτικός τοίχος του νάρθηκα της βασιλικής της Αγίας Ειρήνης» επισημαίνει και συμπληρώνει:

«Θυμάμαι ακόμη με συγκίνηση τις πρώτες ψηφίδες που εντοπίσαμε στο ΒΔ τμήμα του νάρθηκα της Αγ. Ειρήνης, τα αποσπασματικά ψηφιδωτά στο δάπεδό του, έως ότου εντοπισθεί το «χαλί» του ψηφιδωτού στο βόρειο κλίτος σε μήκος πάνω από 16 μέτρα, ένα συγκλονιστικό ψηφιδωτό για την ερμηνεία του».

Πράγματι πλησιάζουμε το εξαιρετικά διατηρημένο αυτό ψηφιδωτό, όπου ξεχωρίζει μία παράσταση ενός κρατήρα από τον οποίο εξέρχεται ένας βλαστός. Μάλιστα στο κάτω μέρος του κρατήρα δεξιά απεικονίζεται ιχθύς, ενώ στο επάνω μέρος ένας αλέκτωρ (πετεινός) που πηγαίνει προς το μέρος του βλαστού.

«Ο κρατήρας είναι η πηγή της ζωής που δεν είναι άλλος από τον Ιησού Χριστό (το ψάρι είναι το σύμβολο του Χριστού, ΙΧΘΥΣ = Ιησούς Χριστός Θεού Yιός Σωτήρ). Από τον κρατήρα βλασταίνει η χριστιανική πίστη, την οποία αναγγέλλει το πτηνό που σηματοδοτεί την καινούργια ημέρα, δηλαδή ο πετεινός, που εδώ ουσιαστικά διαλαλεί τη νέα χριστιανική πίστη» αναφέρει καθώς ερμηνεύει το ψηφιδωτό.

Οπως ακόμα περιγράφει, κατά τη διάρκεια της απόσπασης του πλακόστρωτου του κεντρικού κλίτους για εξυγίανση, συντήρηση και επανατοποθέτηση, βρέθηκε πρώιμος ρωμαϊκός κλίβανος για ψήσιμο μεγάλων πήλινων πλακών που χρησίμευαν για χτίσιμο.

Εξάλλου στο ανασκαμμένο τμήμα κάτω από το δάπεδο του ιερού, που δεν έχει σήμερα σωθεί, καθώς και στη συνέχεια των εξωτερικών τοίχων του βόρεια, έχουν βρεθεί θεμέλια κτισμάτων της ρωμαϊκής περιόδου (2ος/3ος/4ος αιώνας μ.Χ.).

Πάνω σε αυτά φαίνεται ότι «πάτησε» το κτίριο της βασιλικής της Αγίας Ειρήνης. «Το όνομά της το γνωρίζουμε με βεβαιότητα από γκράφιτι σε μεγάλο τμήμα κολόνας και καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για την Αγία Ειρήνη του Θεού (όχι για την Αγία Ειρήνη τη Ρωμαία ή κάποια άλλη συνώνυμη Αγία)» επισημαίνει.

H θαυμαστή βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος

Η δεύτερη βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος, όπως πράγματι διαπιστώνω, βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τη βασιλική της Αγίας Ειρήνης. «Μόλις δύο άνδηρα ψηλότερα» εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης.

«Η μία «έβλεπε» την άλλη, κυρίως εάν σκεφτούμε τα μεγάλα ύψη που είχαν αυτά τα οικοδομήματα. Αυτή η βασιλική, σε αντίθεση με τη βασιλική της Αγίας Ειρήνης που είχε διαφορετικές φάσεις, έδινε από την αρχή μία πιο ξεκάθαρη εικόνα γιατί φαίνεται ότι όταν γκρεμίστηκε από σεισμό (ίσως τον 7ο αιώνα) εγκαταλείφθηκε.

Μόνο κάποια τμήματά της φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν σε ένα ελαιοτριβείο που λειτουργούσε με μετατροπές μέχρι και τις αρχές τουλάχιστον του 9ου μ.Χ. αιώνα στα νότια, καθώς και σε προκτίσματα στα βόρεια, όπου ανακαλύψαμε δεξαμενές νερού με εσωτερικό υδραυλικό κονίαμα (κουρασάνι)».

Οπως αναφέρει, πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με δύο στεγασμένους τουλάχιστον τμηματικά «παράδρομους» βόρεια και νότια που προσδίδουν την αίσθηση ότι πρόκειται για πεντάκλιτο κτίσμα.

Τμήμα πεσσόπλακας με άκανθα, σφαίρα και τμήμα σταυρού ανάμεσα στις πύλες του νότιου και κεντρικού κλίτους από τη βασιλική στη θέση Άγιος Μάρκος. Photo Credits: Photosapiens

Αντίστοιχα όπως και η προηγουμένη διατηρεί τους δυτικούς τοίχους του νάρθηκα και των κλιτών έως τα 2,5 μέτρα και στη συνέχεια από το μέσον της βασιλικής προς τα ανατολικά φθάνουν στο 1 μ. ή λίγo χαμηλότερα: «Η ανασκαφή στον νότιο προθάλαμο έχει αποκαλύψει ταφές κάτω από το πλακόστρωτο δάπεδό του, πεσσόπλακες που πάνω τους στηρίζονταν τόξα καθώς και στον δυτικό τοίχο κόγχη πολύ καλά επιμελημένη για την τοποθέτηση συμβόλων ή ακόμα και για λεκάνη αγιασμού ή αντικείμενα φωτισμού.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στον βόρειο παράδρομο, μόνο που εδώ δεν έχουμε ανασκάψει τις καλοδιατηρημένες πλάκες του δαπέδου του».

Τα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέλη αυτής της βασιλικής είναι πραγματικά μοναδικά. Φέρει πεσσούς, πεσσόκρανα, κιονοκράνα με μοναδικά επιθήματα με σχηματοποιημένα φύλλα άκανθας, με σταυρούς. Αντίστοιχα συναντάμε μόνο στη βασιλική του Αγίου Δημητρίου και της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα.

«Ο νάρθηκας έχει πεσσόπλακες διακοσμημένες με σταυρούς πάνω σε σφαίρες στον ανατολικό τοίχο, ενώ στον δυτικό οι πεσσόπλακες ήταν απλούστερες. Επάνω τους στηρίζονταν τόξα. Οι κίονες (αμφιημικίονες) έφεραν δίζωνα κιονόκρανα διακοσμημένα  με άκανθες και αετούς, ενώ κάποια έφεραν και ανάγλυφο κριό και βόδι. Τα επιθήματα επίσης έφεραν άκανθες και σταυρούς, κάποια ίσως και χριστόγραμμα.

Τοξοστοιχίες ένωναν τις αποστάσεις μεταξύ των κιόνων. Οι τοίχοι όλοι ήταν υπενδεδυμένοι με ορθομαρμάρωση, είτε με μάρμαρο κανονικά είτε με ασβεστόλιθο. Πλάκες ασβεστόλιθου κάλυπταν τα δάπεδα, πλην του διαδρόμου στο κεντρικό κλίτος που ήταν ολομάρμαρος έως τουλάχιστον το άνοιγμα του φράγματος του πρεσβυτερίου. Από εκεί έως την κόγχη υπήρχαν πολύχρωμα μάρμαρα σε σχήματα διαφορετικά (οpus sectile) για το δάπεδο γύρω από την τράπεζα.

Στην κόγχη του ιερού υπήρχε βάση, ίσως θρόνου, στο μέσον, ενώ γύρω στην κόγχη, λίθινα έδρανα. Το φράγμα του πρεσβυτερίου ήταν χαμηλό με πεσσίσκους και κίονες και θωράκια ανάμεσά τους. Κατά την ανασκαφή βρέθηκαν πάνω από 30 θωράκια με ανάγλυφο και αμφίγλυφο διάκοσμο.

Ο αριθμός τους δηλώνει ότι μάλλον υπήρχε και υπερώο (γυναικωνίτης). Το σωζόμενο μέγεθος, η ποικιλία των υλικών, ο πλούσιος εξαιρετικός γλυπτός διάκοσμος της βασιλικής στη θέση Αγιος Μάρκος την καθιστούν τελικά μοναδική, όπως επίσης και η χρονολογία της, πιθανότατα γύρω στα 530 μ.Χ., στα χρόνια του Ιουστινιανού» τονίζει.

Ενδιαφέρον ακόμα προκαλεί ότι στη ΒΑ γωνία της βασιλικής βρέθηκαν τρεις τάφοι: δύο μικρότεροι στα νότια και ένας μεγαλύτερος στα βόρεια, σκαμμένοι στο έδαφος και επενδεδυμένοι με πλάκες.

«Ο μεγάλος ορθογώνιος παραλληλεπίπεδος είναι εξαιρετικός. Στο δάπεδο σε σχήμα σταυρού έχουν ανοιχτεί οπές ώστε το λιώσιμο της σορού του νεκρού να μη μένει εντός του τάφου, αλλά να περνά κατευθείαν στη μάνα γη, «Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει…»» αναφέρει ο Νίκος Σταμπολίδης και ύστερα απαγγέλλει τους στίχους του Σεφέρη: «»Ο ύπνος σε τύλιξε/ με πράσινα φύλλα ανάσαινες/ σαν ένα δέντρο/ με πράσινα φύλλα ανάσαινες…»».

«Δηλαδή η ύλη μας επιστραμμένη στη γη τροφοδοτεί τη βλάστηση και εμείς ανασαίνουμε ξανά μέσα από τα πράσινα φύλλα…» σχολιάζει. Επειτα πάλι επανέρχεται στο θέμα των τάφων: «Οι δύο πολύ μικρότεροι θα μπορούσαν να είναι και οsuarria, oστεοθήκες. Ωστόσο στον έναν βρέθηκαν τα οστά ενός παιδιού. Σε κάθε περίπτωση, οι «ένοικοι» θα ήσαν πρόσωπα συνδεδεμένα, υποθέτω, με τους ιδρυτές, τους κτήτορες της βασιλικής ή με πρόσωπα του κλήρου ίσως».

Ο Νίκος Σταμπολίδης, όπως πάντα συνηθίζει, είναι πολύ προσεκτικός στις διατυπώσεις του. Ετσι παρατηρώ ότι δεν μιλάει ποτέ για τη βασιλική του Αγίου Μάρκου, αλλά για τη βασιλική στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος.

«Κοιτάξτε, υπάρχουν διαφοροποιήσεις στις ονομασίες που μάλλον οφείλονται σε υποθέσεις περιηγητών του 19ου αιώνα μ.Χ.» εξηγεί. «Θα μπορούσε δηλαδή η Αγία Ειρήνη, που βρίσκεται σε τόσο κοντινή, όπως είπαμε, απόσταση και υπήρχε ως ναός και στη διάρκεια του Μεσαίωνα, να είχε μετονομαστεί ως Αγιος Μάρκος λόγω της ενετικής κατάκτησης, ενώ η βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος, που δεν υπήρχε στον Μεσαίωνα, να έλαβε το όνομά της από παραδρομή. Για την Αγία Ειρήνη είπαμε ότι ταυτίστηκε από γκράφιτι σε κίονά της.

Για τη βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος θεωρούμε ότι μάλλον ήταν αφιερωμένη στους Κοσμά και Δαμιανό, τους Αγίους Αναργύρους, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι χαραγμένες επιγραφές σε αρχιτεκτονικά μέλη που έχουν βρεθεί στον ναό».

Η σύνδεση με το παρελθόν

Ενα στοιχείο που εντυπωσιάζει είναι ότι τόσο η βασιλική της Αγίας Ειρήνης όσο και η βασιλική στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος έχουν ενσωματωμένα αρχιτεκτονικά μέλη άλλων κτισμάτων: κιονόκρανα ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, επιστύλια με τρίγλυφα και μετόπες, αλλά και πλάκες με χαραγμένες επιγραφές – οι περισσότερες των αρχαϊκών χρόνων – με νόμους, με διατάξεις, με κανόνες. Από πού αντλήθηκε λοιπόν αυτό το αρχαίο υλικό που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή τους;

«Πράγματι και στις δύο βασιλικές έχουν χρησιμοποιηθεί ως οικοδομικό υλικό κίονες και αρχιτεκτονικά μέλη, επιστύλια με τρίγλυφα και μετόπες και δόμοι με αρχαϊκή ή κλασική επεξεργασία από οικοδομήματα κοσμικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα, ναούς ή στοές ή κάτι ανάλογο» επιβεβαιώνει.

Ο Νίκος Σταμπολίδης αγγίζει την ακέραιη πεσσόπλακα στον δυτικό τοίχο του νάρθηκα της βασιλικής στη θέση Άγιος Μάρκος. Photo Credits: Photosapiens

Ιδιαίτερα μάλιστα πυκνή είναι η χρήση τους στη βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος. «Τύχη αγαθή όμως ανάμεσα στα μέλη αυτά έχουμε συλλέξει μια τεράστια σειρά αποσπασματικών επιγραφών. Μία-δύο είναι λατινικές και έχουμε και λίγες ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, συγκρινόμενες με τον μεγάλο αριθμό των αρχαϊκών/κλασικών επιγραφών που έρχονται από δόμους και τοίχους κάποιου μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος πάνω στους οποίους ανέγραφαν νόμους και κανόνες» επισημαίνει και συμπληρώνει: «Αλλες πάλι μπορεί να μην ανήκαν σε κάποιο οικοδόμημα και να είχαν διαφορετικό χαρακτήρα και περιεχόμενο.

Το βέβαιο είναι ότι όταν τις μελετήσουμε και τις δημοσιεύσουμε θα δώσουν μοναδικά στοιχεία για την κρητική πολιτεία των αρχαϊκών/κλασικών χρόνων. Αρκεί να σας πω ότι είναι πολύ περισσότερες από τις δημοσιευμένες στο περίφημο «Inscriptiones Creticae» της Γκουαρντούτσι αλλά και από αυτές στο σχετικά πρόσφατο βιβλίο των Γκαγκάριν και Πέρλμαν «The Laws of Ancient Crete: c.650-400 BCE»».

Και το ερώτημα γεννάται: «Mπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι οι χριστιανοί ιδρυτές των δύο βασιλικών κατέστρεψαν ειδωλολατρικούς ναούς και μνημεία προκειμένου να τις χτίσουν;». «Δεν μπορούμε να απαντήσουμε με ακρίβεια» εξηγεί ο Νίκος Σταμπολίδης. «Θα μπορούσε να το υποθέσει κανείς αυτό σε ένα πρώιμο στάδιο της επιβολής της χριστιανικής θρησκείας, όπου το παγανιστικό αρχιτεκτονικό στοιχείο θα έπρεπε να εξαφανιστεί για προφανείς λόγους.

Δηλαδή θα το θεωρούσα πιθανό να συμβεί τον 4ο, ίσως και τον 5ο αιώνα μ.Χ., και πάλι με επιφύλαξη για το πώς κάθε περιοχή βίωνε την αλλαγή από την παλαιά στη νέα θρησκεία με μεγαλύτερες ή μικρότερες εντάσεις.

Για ένα πιο προχωρημένο στάδιο, όμως, θεωρώ ότι οι λόγοι θα ήταν οικονομικοί. Οι εργολάβοι που θα αναλάμβαναν το έργο των βασιλικών θα προμηθεύονταν το οικοδομικό υλικό σε δεύτερη ή και τρίτη χρήση από εγκαταλελειμμένα ή ερειπωμένα παγανιστικά ή άλλα οικοδομήματα που θα βρίσκονταν σε γειτνίαση με τον υπό ανέγερση ναό και σύμφωνα με τη χρησιμότητα και την ποιότητα του υλικού».

Είναι επίσης εντυπωσιακή η διαπίστωση ότι τελικά σε πολύ μικρή απόσταση μεταξύ τους, έχουμε συγκεντρωμένες τέσσερις βασιλικές: τη βασιλική της Αγίας Ειρήνης, που βρίσκεται, όπως προειπώθηκε, σε απόσταση αναπνοής από αυτή στην τοποθεσία Αγιος Μάρκος, αλλά και τη βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, ενώ ο βυζαντινός ναός του Σωτήρα Χριστού (στα θεμέλιά του υπάρχει και παλαιότερος) βρίσκεται μόλις 400 μέτρα πιο πέρα.

Πώς εξηγείται αυτή η χωροταξική συγκέντρωση; «Πολλές υποθέσεις μπορούν να γίνουν» απαντά. «Ας ξεκινήσουμε από τις πιο πρώιμες χρονολογικά. Στην περίπτωσή τους θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι εάν υπήρχαν ακόμη πλούσιοι παγανιστές, οι οποίοι θα έπρεπε να πληρώσουν μεγάλους φόρους, μπορεί να σκέφθηκαν να αλλάξουν θρησκεία και με τον πλούτο τους να ανέλθουν και σε ανώτερα θρησκευτικά κλιμάκια.

Ετσι, για να γλιτώσουν τους φόρους έχτιζαν εκκλησίες. Ακόμα και εάν δεν ίσχυε κάτι τέτοιο, οι επίσκοποι θα ήθελαν να μνημονεύεται το όνομά τους ως κτήτορες ναών και θα επιδίωκαν στη διάρκεια της αρχιεροσύνης τους να κτίσουν έναν ναό.

Αν φανταστούμε ότι οι βασιλικές αυτές, που χρονολογούνται στον 5ο και στο πρώτο μισό του 6ου αιώνα, είχαν έναν επίσκοπο ιδρυτή, μπορεί εύκολα να εξηγηθεί το φαινόμενο» αναφέρει και συμπληρώνει: «Ακόμη ονόματα επισκόπων που διαθέτουμε συνηγορούν και για τις δύο υποθέσεις: Αριστείδης, Ευφρατάς (αυτού το όνομα ως ιδρυτή υπάρχει στο επιδαπέδιο ψηφιδωτό της βασιλικής του Μιχαήλ Αρχαγγέλου).

Βεβαίως, η θέση του κάθε ναού μπορεί να οριζόταν και από τον τόπο, όπου κάποιο αρχαίο ιερό προϋπήρχε και θα έπρεπε να έρθει στην αφάνεια. Ετσι, κάτω και πλάι από τη βασιλική του Μιχαήλ Αρχαγγέλου βρίσκεται ο ναός του Ερμή, που ανέσκαψε το ’90 ο Πέτρος Θέμελης. Μη λησμονούμε ότι ο Ερμής ήταν και ψυχοπομπός, όπως και ο αρχάγγελος Μιχαήλ. Με διαφορετικό φυσικά πνευματικό περιεχόμενο, αλλά «ο νέος οίνος μπαίνει σε παλιά βαρέλια» για να προχωρήσει η νέα θρησκεία» κλείνει, λέγοντας χαμογελώντας.

Η εφετινή ανασκαφή

Η ανασκαφική έρευνα τα τελευταία χρόνια, όπως προειπώθηκε, έχει επικεντρωθεί στη βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος. «Εφέτος προχωρήσαμε πολύ πέραν του κτίσματος της βασιλικής, τόσο νότια όσον και βόρειά της» αναφέρει ο Νίκος Σταμπολίδης.

«Κυρίως οι τομές που ανασκάπτουμε έχουν να κάνουν με την αποκάλυψη των στρωμάτων για να μπορέσουν να τοποθετηθούν τα πέλματα των φερόντων στοιχείων του κελύφους προστασίας της βασιλικής και των προκτισμάτων της, τα οποία σκοπεύουμε να τοποθετήσουμε μετά και από την έγκριση των μελετών στο ΚΑΣ.

Πρόσθια όψη μαρμάρινου αμφιγλύφου από τα προσκτίσματα νοτιοδυτικά του νάρθηκα της βασιλικής στη θέση Άγιος Μάρκος. Photo Credits: Photosapiens

Στα νότια έχουμε πιο καθαρή εικόνα με κανάλια απορροής των ομβρίων υδάτων της βασιλικής αλλά και μεταγενέστερες ταφές. Επίσης υπήρχε άφθονη κεραμική των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων και τοίχοι οικοδομημάτων που φανερώνουν απομάκρυνση προγενέστερων κτισμάτων για να χτιστεί η βασιλική και ένα βιοτεχνικό εργαστήριο στα νοτιοδυτικά. Στα βόρεια σημαντική υπήρξε η αποκάλυψη ενός πλακόστρωτου δρόμου εν είδει μεγάλου καλντεριμιού με υπόγεια αποχέτευση. Ακόμη βρέθηκαν κίονες πεσμένοι στο πλακόστρωτο, μια εξαιρετική, λιτή στη διακόσμησή της ρωμαϊκή σαρκοφάγος.

Τώρα στα στρώματα πάνω από αυτά, ανάμεσα στη μεικτή κεραμική από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως και τα πρωτοβυζαντινά χρόνια, βρέθηκαν τμήματα επιγραφών και κυρίως αρκετά πήλινα δαιδαλικά ειδώλια γυναικείων θεοτήτων  (7ος αιώνας π.Χ.), γεγονός που μας κάνει να υποθέσουμε ότι εκεί ή λίγο ψηλότερα υπάρχει ένα δαιδαλικό ιερό που ελπίζουμε να μην το κατέστρεψαν ολοσχερώς οι υστερότερες παρεμβάσεις σε αυτόν τον χώρο».

Το μέλλον

Ποια θα είναι όμως η επόμενη ημέρα; Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) εφέτος ενέκρινε μελέτες αναστήλωσης και προστασίας για τη βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος.

«Με συγκίνησε η απόφαση έγκρισης των μελετών από το ΚΑΣ. Σπάνια οι εισηγητές, η Διευθύντρια Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων (ΔΒΜΑ), ο Διευθυντής Αναστήλωσης ΔΒΜΑ αλλά και ο πρόεδρος και όλα τα μέλη του Συμβουλίου, μεταξύ των οποίων και έγκριτοι βυζαντινολόγοι και επιστήμονες που έχουν ασχοληθεί με την εποχή, ψήφισαν μετ’ επαίνων τόσο την ανασκαφική δουλειά όσο και τις μελέτες, αρχιτεκτονική και στατική.

Εδώ θα πρέπει να δώσω τα εύσημα στους στενούς μου συνεργάτες στην ανασκαφή, κυρίως στον Σωτήρη Νταλαπέρα, μεταπτυχιακό φοιτητή, τον Θεμιστοκλή Λιανό, και τις φοιτήτριες Βικτώρια Κοντούρη και Αλκυόνη Χαμαλάκη και όλους τους φοιτητές και εργάτες αυτού του κοπιαστικού και δύσκολου έργου, καθώς και στους μελετητές Γ. Ορεστίδη και Βλ. Κουμούση. Οι σφραγισμένες μελέτες οριστικής εφαρμογής με τη γενναιόδωρη χορηγία της ΑΜΚΕ Αιγέας έχουν εγκριθεί και υπογραφεί και με τα τεύχη δημοπράτησης θα ξεκινήσει το έργο όταν βρεθούν οι οικονομικοί πόροι.

Για όλα τα παραπάνω έργα (ανασκαφικά, συντήρησης και πρώτης φάσης προστασίας) θα ήθελα να ευχαριστήσω το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Ιδρυμα Λεβέντη και ιδιαίτερα την ΑΜΚΕ Αιγέας, χωρίς τη στήριξη των οποίων δεν θα είχε προχωρήσει το έργο στο σύνολο και στις λεπτομέρειές του.

Υπολογίζουμε ότι με τη συνέχιση των χορηγιών, η πολιτεία και το υπουργείο Πολιτισμού θα βοηθήσουν γενναία ώστε η βασιλική στη θέση Αγιος Μάρκος να αναστηλωθεί και με τη συγκεκριμένη μελέτη του κελύφους προστασίας της να καταστεί μουσείο του εαυτού της, ξεχωριστό έργο που θα δημιουργήσει – εκτός από την ομηρική νεκρόπολη και το μουσείο του αρχαιολογικού χώρου – έναν ακόμη πόλο προσέλευσης θρησκευτικού τουρισμού στην Ελεύθερνα, καθιστώντας την ακόμη πιο ελκυστικό προορισμό στην Κρήτη, στη χώρα μας, στη Μεσόγειο».

Η επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα

Αφήνοντας πίσω την Ελεύθερνα, η συζήτηση δεν μπορεί να μην έρθει στο μείζον θέμα της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα. Ο διαπρεπής αρχαιολόγος με το διεθνές δίκτυο γνωριμιών, από τη θέση του Γενικού Διευθυντή του Μουσείου Ακρόπολης, είναι μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας του ΥΠΠΟ που παρίσταται κάθε χρόνο στη Σύνοδο της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO για την Επιστροφή των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσης.

Αλήθεια, έχει έρθει σε επαφή για το θέμα της επανένωσης των Γλυπτών με τον νέο Διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, Νίκολας Κάλιναν; «Οχι» απαντά. «Εχει πρόσφατα αναλάβει και αντιλαμβάνομαι τον φόρτο που σηκώνει στους ώμους του.

Γνωρίζω, από διαβάσματα για το έργο του και τις ικανότητές του. Κατ’ αρχάς τον συγχαίρω και από αυτή εδώ τη θέση για την ανάληψη των καθηκόντων του. Φυσικά και θα υπάρξει καιρός για επαφές και για το θέμα των Γλυπτών του Παρθενώνα και της επανένωσής τους στο Μουσείο της Ακρόπολης. Η ακεραιότητα ενός μνημείου-συμβόλου, όπως ο Παρθενώνας, προέχει και αυτό είναι κατανοητό από κάθε επιστήμονα που υπηρετεί τον πολιτισμό».

«Πάντως ο Κάλιναν, ερωτώμενος σε πρόσφατη συνέντευξή του στους «Τimes», επανέλαβε το επιχείρημα ότι ο σχετικός νόμος του 1963 δεν επιτρέπει στο Βρετανικό Μουσείο να παραχωρεί αντικείμενα των συλλογών του, ακόμη και αν το επιθυμούσε, τονίζοντας ότι αυτό το ζήτημα δεν εμπίπτει στην αρμοδιότητά του» παρατηρώ.

«Γνωρίζετε, νομίζω, την Απόφαση της UNESCO τον Σεπτέμβριο του 2021, με την οποία γίνεται σαφές ότι η επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα είναι ένα θέμα ορθό, νόμιμο, ηθικό, αλλά και διακυβερνητικό.

Επομένως, ως Διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου θα πρέπει να υπακούσει στον νόμο του κράτους του, εννοώ το Act του 1963, ακόμη και εάν ο ίδιος έχει διαφορετική γνώμη. Βεβαίως, θα μου πείτε, θα μπορούσε να εκφράσει τη γνώμη του για το ζήτημα, αλλά αυτό είναι προσωπικό του θέμα».

H συζήτηση λοιπόν στρέφεται τώρα στον πρωθυπουργό της Βρετανίας, Κιρ Στάρμερ. Ο ίδιος, προτού εκλεγεί, από τη θέση του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, δεν δήλωνε ξεκάθαρα ότι τάσσεται υπέρ του ελληνικού αιτήματος, αλλά δεν τοποθετούνταν και αρνητικά, «διαρρέοντας» ότι δεν θα δημιουργήσει προσκόμματα στην περίπτωση που υπάρξει συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Βρετανικού Μουσείου.

Ταυτοχρόνως, όμως, ξεκαθάριζε ότι δεν πρόκειται να προχωρήσει σε νομοθετική αλλαγή που να επιτρέπει στο Βρετανικό Μουσείο να εκχωρεί αντικείμενα της συλλογής του. «Θα έλεγε κανείς λοιπόν ότι βρισκόμαστε πάλι σε αδιέξοδο;» ρωτώ τον Νίκο Σταμπολίδη.

«Περιγράφετε την κατάσταση πολύ γλαφυρά. Για να απαντήσω όσο πιο απλά και κατανοητά γίνεται: το «μπαλάκι» που ρίπτει η εκάστοτε βρετανική κυβέρνηση στο Bρετανικό Mουσείο και τούμπαλιν δεν θα ήθελα να το χαρακτηρίσω.

Είναι, όμως, πασίδηλο σε κάθε νοήμονα άνθρωπο επί της γης ότι το ζήτημα είναι με την ευρύτερη έννοια πολιτικό. Και όσο περισσότερο επαναλαμβάνεται αυτό το «πήγαινε – έλα» μεταξύ τους, αυτό το «πινγκ πονγκ», βλάπτεται στα μάτια της παγκόσμιας κοινότητας και η εικόνα τους.

Ας ακολουθήσουν τη βρετανική και παγκόσμια κοινή γνώμη, τον βρετανικό και παγκόσμιο Τύπο, που είναι όλοι τους υπέρ της επανένωσης των Γλυπτών του Παρθενώνα, στον τόπο γέννησης και δημιουργίας τους. Είναι ό,τι πιο σοφό, ειλικρινές και ηθικό».

Μήπως η λύση μπορεί να προέλθει εάν ο Κιρ Στάρμερ αποφασίσει να ενεργοποιήσει την εφαρμογή του Νόμου περί Ευαγών Ιδρυμάτων που επιτρέπει τις επιστροφές αρχαιοτήτων βάσει «ηθικής υποχρέωσης»;

Σημειώνεται ότι την εφαρμογή του είχε αναστείλει ο Σούνακ. Την ίδια στιγμή, η νέα υπουργός Πολιτισμού του Ηνωμένου Βασιλείου, Λίσα Νάντι, προέβη πρόσφατα στην αποκάλυψη ότι έχει ανοίξει η συζήτηση για επαναπατρισμό πολύτιμων αντικειμένων από τα βρετανικά μουσεία και ήδη διεξάγουν συζητήσεις με ιδρύματα όπως το Βρετανικό Μουσείο, αφού την προσέγγισε ο πρόεδρός του, Τζορτζ Οσμπορν.

Η ίδια ακόμη παραδέχθηκε ότι υπάρχουν διαφορετικές απόψεις στον τομέα των μουσείων, αλλά δήλωσε ότι επιθυμεί η προσέγγιση της κυβέρνησης να είναι συνεπής. Τα τοπικά μουσεία μπορούν επί του παρόντος να λαμβάνουν τις δικές τους αποφάσεις, ενώ τα εθνικά ιδρύματα όχι.

«Οπως λένε οι και οι φίλοι μας οι Βρετανοί, «where there is a will there is a way», τουτέστιν «όπου υπάρχει θέληση υπάρχει και o τρόπος και η λύση»» σχολιάζει ο Νίκος Σταμπολίδης. «Δεν θα αναφερθώ σε όλες τις προσπάθειες που έχουν προηγηθεί, τα επιχειρήματα που έχουν γραφτεί και λεχθεί και συσσωρεύονται από το υπουργείο Πολιτισμού της χώρας μας, από συναδέλφους, επιστήμονες, συγγραφείς, πολιτικούς από την Ελλάδα και ολόκληρο τον κόσμο.

Μια περίληψη όλων αυτών μπορεί να βρει κανείς στο πρόσφατο μικρό βιβλίο μου «Ο Παρθενώνας και ο Βύρωνας» (Απρίλιος 2024) με αφορμή τα 200 χρονιά από τον θάνατο του σημαντικού φιλέλληνα».

Για τον ίδιο, πάντως, οι εντατικές προσπάθειες των τελευταίων χρόνων φανερώνουν και τα αποτελέσματα. «Υπάρχουν ολόκληρα απτά παραδείγματα επιστροφής και επανένωσης για πάντα των Γλυπτών του Παρθενώνα στο Μουσείο Ακρόπολης τα τελευταία τρία χρόνια: το παράδειγμα του θραύσματος Fagan από το Παλέρμο, το παράδειγμα των θραυσμάτων από το Βατικανό. Οι έξυπνοι παραδέχονται γρήγορα και απλά και βρίσκονται λύσεις» επισημαίνει.