Ενα ίδρυμα, δύο μουσεία με εικαστικούς θησαυρούς, μία ορχήστρα, μία χορωδία, μία βιβλιοθήκη και αρχείο τέχνης, ένα Ινστιτούτο Επιστημονικής Ερευνας. Ο Καλούστ Γκιουλμπενκιάν (1869-1955), ο αρμενικής καταγωγής κροίσος του πετρελαίου, γνωστός ως «Mr. Five Per Cent» (λόγω του μεριδίου του στα πετρέλαια της Μοσούλης) έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του – και την τσέπη του – και κατάφερε να διασφαλίσει μια εντυπωσιακή υστεροφημία.

Ετσι, η Λισαβόνα, η πόλη όπου επέλεξε να ζήσει από το 1942 έως και τον θάνατό του, έχει στη διάθεσή της ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα και έναν πολιτιστικό κόμβο-θεματοφύλακα μιας από τις πιο σημαντικές συλλογές τέχνης με τα 6.000 έργα και αντικείμενά της, από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Στον μεν Μουσείο Γκιουλμπενκιάν (Calouste Gulbenkian Museum) στεγάζεται η πλούσια προσωπική συλλογή του μεγιστάνα – έργα των ολλανδών Old Masters του 17ου αιώνα αλλά και ορισμένα αριστουργήματα του Ρέμπραντ ή του Ρούμπενς που φρόντισε να αποκτήσει εκμεταλλευόμενος τη σταλινική εκποίηση του Ερμιτάζ.

Οι πορτογάλοι αρχιτέκτονες Ρουί Zερβίς ντ’ Ατουγκία, Πέδρο Σιντ και Αλμπέρτο Πεσόα σχεδίασαν ένα κτίριο το οποίο εγκαινιάστηκε το 1969 ως ένα έξοχο δείγμα αρχιτεκτονικής του μπρουταλισμού. Το Κέντρο Μοντέρνας Τέχνης Γκιουλμπενκιάν (Centro de Arte Moderna Gulbenkian) ακολούθησε 14 χρόνια μετά, όταν υλοποιήθηκαν τα αρχιτεκτονικά σχέδια του εκ Μάντσεστερ Λέσλι Μάρτιν, ως ένα μπρουταλιστικό ξαδελφάκι του πρώτου, με στοιχεία δανεισμένα από το ιδιαίτερα δημοφιλές την εποχή εκείνη βρετανικό στυλ high-tech.

Αυτό το τελευταίο κτίριο-σπίτι για 11.400 έργα τέχνης από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα, με έμφαση στην εικαστική δημιουργία της Πορτογαλίας, δεν άντεξε και τόσο στη δοκιμασία του χρόνου. Ως εκ τούτου, προκηρύχθηκε διαγωνισμός για το φρεσκάρισμα και την επέκτασή του.

Το εσωτερικό της νέας προέκτασης που υπογράφει ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας. PHOTO ERIETA ATTALI

Ούτε μέσα ούτε έξω, κοινώς Engawa

«Αnd the winner was» ο γνωστός και στα καθ’ ημάς (βλ. Ελληνικό) ιάπωνας αρχιτέκτονας Κένγκο Κούμα, o οποίος ανέλαβε τον μερικό επανασχεδιασμό του, με στόχο να ενσωματώσει καλύτερα το κτίριο με τον Κήπο Γκιουλμπενκιάν και τη γύρω φύση, δημιουργώντας μια πιο αρμονική σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής και τοπίου. Σημειωτέον, ο Κήπος ή Πάρκο Γκιουλμπενκιάν είχε εγκαινιαστεί και αυτός το 1969, αφότου είχαν μεριμνήσει σχετικά οι αρχιτέκτονες τοπίου Γκονσάλο Ριμπέιρο Τέλις και Αντόνιο Φάκο Βιάνα Μπαρέτο. Τώρα η νέα, εντυπωσιακή προσθήκη στο προϋπάρχον κτίριο περιλαμβάνει μια στέγη με απαλές οργανικές γραμμές που λειτουργεί ως διαχωριστικός χώρος ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και τη φύση.

Η έμπνευση για τον σχεδιασμό της προέρχεται από την ιαπωνική τυπολογία «Engawa», έναν χώρο στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της χώρας του ανατέλλοντος ηλίου που βρίσκεται γύρω από το εξωτερικό του σπιτιού, συνήθως μπροστά από τα παράθυρα ή τις πόρτες. Λειτουργεί ως είδος διαδρόμου ή μονοπατιού που δεν είναι ακριβώς μέσα ή έξω, αλλά ένα ενδιάμεσο σημείο ανάμεσα στα ενδότερα και τους εξωτερικούς χώρους. Συχνά καλύπτεται από στέγη και επιτρέπει στους ενοίκους της εκάστοτε κατοικίας να απολαμβάνουν τον εξωτερικό χώρο, προστατευμένοι από τη βροχή ή τον ήλιο, ενώ παραμένουν σε άμεση επαφή με τoν φυσικό κόσμο.

Παράλληλα με την αρχιτεκτονική αναβάθμιση του κτιρίου, ο αρχιτέκτων τοπίου Βλαντίμιρ Τζούροβιτς επέκτεινε τον Κήπο Γκιουλμπενκιάν προς τα νότια, δημιουργώντας ένα «αστικό δάσος» με τοπικά φυτά, προσφέροντας ένα πιο φυσικό και βιώσιμο περιβάλλον γύρω από το μουσείο. Ο Τζούροβιτς ήθελε να δημιουργήσει ένα ανθεκτικό τοπίο με υψηλό επίπεδο βιοποικιλότητας ώστε να αισθάνονται οι επισκέπτες ότι βρίσκονται κοντά στη φύση.

Για την ιστορία, το Ιδρυμα Καλούστ Γκιουλμπενκιάν δημιουργήθηκε ως ιδιωτικός οργανισμός δημόσιας ωφέλειας με τη στήριξη ενός ειδικού νόμου της πορτογαλικής κυβέρνησης και έχει στόχο να λειτουργεί απρόσκοπτα ώστε να προάγει τη βελτίωση της ποιότητας ζωής μέσω της τέχνης, της κοινωνικής πρόνοιας, της επιστήμης και της εκπαίδευσης.

Οι δραστηριότητες του οργανισμού συντονίζονται από τα κεντρικά του γραφεία στη Λισαβόνα, ενώ διαθέτει και θυγατρικά ιδρύματα σε Λονδίνο και Παρίσι, και ο στόχος είναι να παρέχει βοήθεια σε χώρες πορτογαλικής επιρροής, σε πορτογαλόφωνα αφρικανικά κράτη (PALOP), στο Ανατολικό Τιμόρ, καθώς και σε κοινότητες Αρμενίων ανά τον κόσμο.

Εργα της Πάουλα Ρέγκο και της Αντριάνα Βαρεζάο στην έκθεση «Between your Teeth».

Διάλογος δύο σπουδαίων δημιουργών

Ανανεωμένο λοιπόν και σε επαφή με τον παλμό της εποχής, το Μουσείο CAM (Centro de Arte Moderna Gulbenkian) ετοιμάζεται να φιλοξενήσει τη μεγάλη εικαστική έκθεση με τίτλο «Between your Teeth» (Ανάμεσα στα δόντια σου), η οποία θα φέρει σε διάλογο το έργο δύο σπουδαίων δημιουργών. Από τη μία της Πάουλα Ρέγκο (1935-2022), γεννημένης στην Πορτογαλία αλλά πολιτογραφημένης Βρετανίδας, και από την άλλη της Βραζιλιάνας Αντριάνα Βαρεζάο (1964-). Δύο καλλιτέχνιδες από διαφορετικές γενιές και χώρες αλλά με κοινό τους την αποτύπωση της βίας εντός και εκτός της εστίας στις πατριαρχικές κοινωνίες.

Στο επίκεντρο βρίσκεται ο πίνακας «Η Πρώτη Λειτουργία στη Βραζιλία» (1993) της Ρέγκο, ένα έργο που εκτίθεται σπάνια, καθώς ανήκει σε ιδιωτική βρετανική συλλογή. Πρόκειται για μια αριστουργηματική δημιουργία – το συνήθιζε άλλωστε η ζωγράφος να φιλοτεχνεί πίνακες μεγάλης έντασης και συμπυκνωμένων νοημάτων. Σε πρώτο πλάνο βρίσκεται μια έγκυος γυναίκα η οποία, παρά το παιδί που κυοφορεί, έχει ένα βλέμμα βαθιά αγχωμένο, σχεδόν αγωνιώδες. Είναι ξαπλωμένη επάνω σε ένα κάλυμμα στο χρώμα του αίματος και έχει δίπλα της ένα ρούχο με ορισμένα ναυτικά σύμβολα που μοιάζουν και αυτά γραμμένα με αίμα.

Πίσω της βρίσκεται ένας πίνακας (ή ένα παράθυρο) όπου εκτυλίσσεται μια άλλη σκηνή, βασισμένη στον πίνακα του Βίκτορ Μεϊρέλες (1832-1903) που φέρει τον ίδιο τίτλο. Ο βραζιλιάνος καλλιτέχνης τον είχε ζωγραφίσει το 1861 και απεικονίζει την πρώτη συνάντηση των αποίκων Πορτογάλων με τους αυτόχθονες της Βραζιλίας το 1500, σε ένα κλίμα ειρήνης και αρμονίας. Η Ρέγκο μετατρέπει αυτή την ερμηνεία ως το σκηνικό που υφέρπει πίσω από το δράμα μιας γυναίκας, ανώνυμης και ενδεχομένως περιθωριοποιημένης. Με πόνο ψυχής και επίγνωση για το ψέμα στην εικόνα, στρέφει την πλάτη της σε ένα αιματηρό, πατριαρχικό και αποικιοκρατικό παρελθόν.

To Ιδρυμα Καλούστ Γκιουλμπενκιάν έχει στην κατοχή του 37 έργα της Ρέγκο, που συνιστούν δηλαδή τη μεγαλύτερη ιδιωτική συλλογή με πίνακες, σχέδια και χαρακτικά της στον κόσμο. Ανάμεσά τους είναι το έργο «The Angel», που θεωρείται μεγάλης σημασίας για την πορεία της, καθώς συνοψίζει το δημιουργικό της όραμα. Μάλιστα η ίδια η ζωγράφος είχε παραδεχθεί ότι αυτό είναι το έργο που θα ήθελε να πάρει μαζί της στο τελευταίο της «ταξίδι».

Αναπόφευκτα, θα βρίσκεται ανάμεσα στους πίνακες της έκθεσης «Between your Τeeth». To συγκεκριμένο είναι το τελευταίο έργο από τη σειρά πινάκων της που είναι εμπνευσμένοι από το μυθιστόρημα «Το έγκλημα του πάδρε Αμάρο» του Ζοζέ Μαρία Εσα ντε Κεϊρός. Αφηγείται την ιστορία ενός ιερέα που παρασύρει την κόρη της σπιτονοικοκυράς του σε μια απαγορευμένη σχέση, οδηγώντας σε σκοτεινές εξελίξεις, καθώς πασχίζει να διαφυλάξει τη φήμη του.

Αποικιοκρατικές πληγές και azulejos

Η γεννημένη στο Ρίο ντε Τζανέιρο Αντριάνα Βαρεζάο, από την άλλη, διερευνά μέσα από το έργο της την πολιτισμική πολυπλοκότητα της χώρας καταγωγής της. Τα έργα της είναι μεν συνήθως ζωγραφικά, αλλά φέρουν έντονα γλυπτικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, ενώ η εικαστικός δημιουργεί και πολυκάναλα βίντεο προκειμένου να αποκαλύψει την πολυδιάστατη φύση της μνήμης και της αναπαράστασης. Δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως, όμως η δουλειά της έχει μια υπόγεια σύνδεση με εκείνη της Ρέγκο.

Αφενός επειδή αποπνέει την αγάπη της για τις μπαρόκ τοιχογραφίες και τα θρησκευτικά κειμήλια (όπως των εκκλησιών του Ορο-Πρέτο, μιας πρώην αποικιακής πόλης που έχει χαρακτηριστεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO), αλλά και για τη λαϊκή τέχνη της Βραζιλίας. Oπως αυτή εκφράζεται, gια παράδειγμα, μέσα από τα azulejos, τα πορτογαλικά κεραμικά πλακίδια που έχουν ρίζες στην αραβική παράδοση.

Τα azulejos αποτέλεσαν το έναυσμα για τη σειρά «Azulejão» (Big Tile), όπου η Βαρεζάο δημιουργεί επιφάνειες από παχύ γύψο, ο οποίος, καθώς στεγνώνει, ραγίζει με φυσικό τρόπο, σχηματίζοντας ένα πλέγμα από ρωγμές. Αυτές θυμίζουν χάρτες, γεωλογικούς σχηματισμούς ή ακόμα και ανθρώπινο δέρμα. Μέσα από αυτή την τεχνική, η καλλιτέχνιδα εξετάζει την έννοια της πολιτισμικής μείξης, αναδεικνύοντας την αλληλεπίδραση διαφορετικών ιστορικών και αισθητικών επιρροών στη Βραζιλία.

INFO «Between your Teeth»: CAM (Centro de Arte Moderna Gulbenkian), Λισαβόνα, από τις 11 Απριλίου έως τις 15 Σεπτεµβρίου.