Από τα πολύ παλιά χρόνια η μουσική συνδέθηκε με τις τελετουργίες της χριστιανικής θρησκείας. Οι συνθέτες εμπνεύστηκαν από τα ιερά κείμενα για να γράψουν έργα που σήμερα έχουν σημαίνουσα θέση στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης.
Αλλά και η Εκκλησία, σε διάφορες περιόδους της πορείας της, υπήρξε για τους συνθέτες χώρος στον οποίο βρήκαν φιλοξενία, οικονομική ενίσχυση και υποστήριξη για να δημιουργήσουν αριστουργήματα με θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.
Τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ που παρουσιάζει τη Μεγάλη Τρίτη, 30 Απριλίου, η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών είναι ένα μόνο από αυτά τα έργα. Η συγκλονιστική μελοποίηση των κεφαλαίων 26 και 27 (κυρίως αυτών) του Ευαγγελίου του Απόστολου Ματθαίου ακούστηκε για πρώτη φορά τη Μεγάλη Παρασκευή του 1727 στον Ναό του Αγίου Θωμά της Λειψίας, όπου ο κορυφαίος συνθέτης ήταν κάντορας.
Η εφετινή αθηναϊκή αναβίωση του ορατορίου έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς η σύνθεση παρουσιάζεται «σε ημισκηνοθετημένη εκδοχή, με το στοιχείο της κίνησης να προσθέτει μία ακόμα διάσταση στην πρόσληψη του έργου, καθιστώντας τα ανυπέρβλητα μουσικά του νοήματα πιο απτά, πιο δραματικά, ίσως και πιο επίκαιρα».
Σκηνοθετική επιμέλεια: Παναγής Παγουλάτος. Με τους: Ντέβιντ Φίσερ (τενόρο), Πάρικ Ρόουαν (μπασοβαρύτονο), Φανή Αντωνέλου (υψίφωνο), Χένριέτε Γκέντε (κοντράλντο), Βασίλη Καβάγια (τενόρο), Πέτρο Μαγουλά (βαθύφωνο). Μουσική διεύθυνση: Μιχάλης Ζέκε. Συμμετέχουν η Χορωδία Δήμου Αθηναίων και η Παιδική Χορωδία Rosarte.
Δεν είναι όμως, όπως ήδη είπαμε, τα «Κατά Ματθαίον Πάθη» το μοναδικό αριστούργημα της κλασικής μουσικής που αναφέρεται στη σχέση του ανθρώπου με τα Θεία. Υπάρχουν δεκάδες ακόμα έργα, αρκετά εκ των οποίων, όπως είναι εύλογο, κάθε χρόνο τέτοιες ημέρες παρουσιάζονται ξανά σε αίθουσες, σε ναούς, ακόμα και σε υπαίθριους χώρους.
Υπενθυμίζοντας στους πιστούς μέσα από το μεγαλείο συνθετών, όπως ο Μπαχ, ο Μπετόβεν, ο Περγκολέζι και τόσοι άλλοι, το μεγαλείο του Δημιουργού. Και «επενδύοντας» τις μεταφυσικές ανησυχίες, τους μεταφυσικούς προβληματισμούς του Πάσχα με υπερκόσμιες μελωδίες.
«Επαναστάτης» Μπαχ
Μια και ξεκινήσαμε από τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ και από τη νέα παρουσίαση των «Κατά Ματθαίον Παθών» στην Αθήνα, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε σε ένα ακόμα από τα σπουδαιότερα έργα του και από τα κορυφαία δείγματα εκκλησιαστικής μουσικής όλων των εποχών: Τα «Κατά Ιωάννη Πάθη» ακούστηκαν για πρώτη φορά πριν από 300 χρόνια, τη Μεγάλη Παρασκευή του 1724, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου της Λειψίας.
Εκείνη η συναυλία είχε προκαλέσει αντιδράσεις: ο συνθέτης κατηγορήθηκε ως βλάσφημος επειδή παρουσίασε σε μια εκκλησία, δηλαδή σε έναν χώρο ιερό, ένα έργο τόσο έντονα θεατρικό που έμοιαζε περισσότερο με όπερα παρά με ορατόριο.
Τον επόμενο χρόνο, την Κυριακή του Πάσχα του 1725, ο Μπαχ παρουσίασε, πάντα στη Λειψία, το «Ορατόριο του Πάσχα», το οποίο όμως δεν βασιζόταν σε βιβλικό κείμενο όπως συνηθιζόταν μέχρι τότε, προκαλώντας και πάλι αίσθηση (μαζί με αντιδράσεις).
Διαχρονικό «Αλληλούια»
Μερικά χρόνια μετά, το Πάσχα του 1742, παρουσιαζόταν για πρώτη φορά, στο Δουβλίνο, ο «Μεσσίας» του Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ. Το αριστουργηματικό ορατόριο συνετέθη μέσα σε μόλις 24 ημέρες. Αν και παραδοσιακά παίζεται τις ημέρες των Χριστουγέννων, αναφέρεται εκτενώς (στο δεύτερο από τα τρία μέρη του) και στα Πάθη, τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Ιησού.
Το χορωδιακό «Αλληλούια» που υμνεί την άνοδο του Θεανθρώπου στους ουρανούς και την παντοδυναμία του Θεού παραμένει ένα από τα διασημότερα και πιο λαοφιλή δείγματα κλασικής μουσικής που έχουν γραφτεί ποτέ.
To μεγαλείο του Μπετόβεν
O «τιτάνας της μουσικής», ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, παρουσίασε το ορατόριο «Ο Χριστός στο Ορος των Ελαιών» στις 5 Απριλίου 1803 στο Theater an der Wien, στη Βιέννη. Ακολούθως, μεταξύ 1819 και 1823, συνέθεσε την πανηγυρική λειτουργία «Missa Solemnis», η οποία επρόκειτο να παιχτεί για πρώτη φορά τα Χριστούγεννα, όμως τελικά παρουσιάστηκε πριν από 200 χρόνια, στις 7 Απριλίου 1824, στην Αγία Πετρούπολη.
Βαθιά θρησκευτικό έργο, «πλάθεται μέσα από αντιθέσεις, όπως η έμφυτη αμφιβολία και η αναζήτηση της εσωτερικής δύναμης, με τη βαθιά πίστη στον Θεό και την ελπίδα της τελικής λύτρωσης, που θα προκύψει τελικά όταν ενωθεί η δύναμη της ανθρώπινης θέλησης με την απαραίτητη θεϊκή βοήθεια».
Τη «Missa Solemnis» επέλεξε εφέτος για την πασχαλινή της συναυλία η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, τη Μεγάλη Δευτέρα, 29 Απριλίου. Μουσική διεύθυνση: Λέο Μακ Φαλ. Με τους: Μαριλένα Στριφτόμπολα (σοπράνο), Ναντέζντα Καριάζινα (μεσόφωνο), Ντάβιντε Τουσκάνο (τενόρο) και Γουίλιαμ Τόμας (βαθύφωνο). Συμμετέχει η Χορωδία της Φιλαρμονικής της Σόφιας.
«Requiem» και «Stabat Μater»
Τα «Ρέκβιεμ» που έχουν γράψει πολλοί συνθέτες, με διασημότερα εκείνα του Μότσαρτ και του Βέρντι, και με τους Κερουμπίνι, Μπρούκνερ, Φόρε, Πεντερέτσκι και άλλους να ακολουθούν, επανέρχονται ξανά και ξανά στο ρεπερτόριο των μεγάλων ορχηστρών, όχι μόνο τις ημέρες του Πάσχα αλλά καθ’ όλη τη χρονιά.
Το ίδιο και τα «Stabat Mater» του Σκαρλάτι, του Βιβάλντι, του Μποκερίνι, του Ροσίνι, του Ντβόρζακ, του Πουλένκ, του Σιμανόφσκι… Το δικό του και εξαιρετικά δημοφιλές και στις ημέρες μας «Stabat Μater» ο Τζοβάνι Μπατίστα Περγκολέζι το συνέθεσε άρρωστος με φυματίωση, σε ένα μοναστήρι στο Ποτσουόλι, και το ολοκλήρωσε λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή, τον Μάρτιο του 1736, σε ηλικία μόλις 26 ετών.
Η «Ιστορία της Ανάστασης του Ιησού» (1623), οι «Επτά λέξεις του Ιησού Χριστού στον σταυρό» (1645), τα «Κατά Λουκά Πάθη» (1665), τα «Κατά Ιωάννη Πάθη» (1666) και «Κατά Ματθαίον Πάθη» (1666) είναι μερικές μόνο από τις θρησκευτικού περιεχομένου συνθέσεις του Χάινριχ Σιτς. Οι «Επτά τελευταίοι λόγοι του Σωτήρα μας στον Σταυρό» του Γιόζεφ Χάιντν γράφτηκαν για την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής και παίχτηκαν στις 6 Απριλίου 1787 στο Κάντιθ της Ισπανίας.
Στο εν λόγω έργο βασίζεται τώρα η συναυλία «Δια-λογισµοί επί των επτά τελευταίων Λόγων του Ιησού επάνω στον Σταυρό» που παρουσιάστηκε στην Α’ Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία Αθηνών (λεωφόρος Βασιλίσσης Αµαλίας 50) την Κυριακή των Βαΐων, στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Δραµατουργική επιµέλεια: Φανή Βοβώνη. Αφηγητής θα είναι ο Χρήστος Θάνος, ο οποίος υπογράφει και την επιµέλεια του κειµένου.
Με τους: Φανή Βοβώνη (βιολί I), Φαίδωνα Μηλιάδη (βιολί II), Ντέιβιντ Μπόγκοραντ (βιόλα), Στην ίδια σειρά εκδηλώσεων θα ακουστούν και άλλα δείγµατα θρησκευτικής – λατρευτικής µουσικής (το αναλυτικό πρόγραµµα είναι αναρτηµένο στα nationalopera.gr και digitalculture.gov.gr).
Στο ορατόριο «Χριστός» (1862-1866) ο Φραντς Λιστ χρησιμοποιεί κείμενα της Βίβλου ακολουθώντας τη ζωή του Ιησού από τη Γέννηση έως τα Πάθη, τη Σταύρωση και την Ανάσταση. Και στην εποχή μας, συνθέτες όπως ο Βρετανός Τζον Τάβενερ, οι Λετονοί Πέτερις Βασκς και Ερικς Εσενβαλτς, ακόμα και ο «κύριος μιούζικαλ» Αντριου Λόιντ Γουέμπερ (με το δικό του «Ρέκβιεμ»), έγραψαν καθένας με το ιδίωμά του έργα εμπνευσμένα από τη θρησκεία.
Από τη σχέση του ανθρώπου με το Θείο και από τα θεϊκά αλλά και τα ανθρώπινα πάθη. Από τον Γολγοθά όχι μόνο Εκείνου, αλλά όλων των καθημερινών ανθρώπων που βλέπουν στο δράμα του Θεανθρώπου το δράμα του δικού τους περάσματος από αυτή τη ζωή. Και που πάντα αναζητούν την ελπίδα.
«Οταν κάποτε θα πρέπει να φύγω
τότε μη με αποχωριστείς,
όταν θα πρέπει να υποφέρω τον θάνατο
τότε εμφανίσου μπροστά μου!»
Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, «Τα κατά Ματθαίον Πάθη»
