«Δεν είµαστε ευπρόσδεκτοι σε πολλά μέρη και υπάρχει προκατάληψη εναντίον μας. Πιστεύω όμως ότι αν αναλάβουμε την ευθύνη για το μέλλον μας μπορούμε να αλλάξουμε πράγματα. Ενα εκπαιδευμένο κοινό έχει περισσότερη δύναμη να αντιταχθεί στις προκαταλήψεις και τον υπάρχοντα αντιτσιγγανισμό».
Η Μαλγκορζάτα Μίργκα-Τας µιλά εξ ονόµατος των ανθρώπων ροµικής καταγωγής και νιώθει όλο το βάρος αυτής της απόρριψης, κι ας µην την περιλαµβάνει πλέον όσο τους ανθρώπους της φυλής της.
Γιατί από όταν έδειξε τη δουλειά της στο πολωνικό περίπτερο στην 59η Μπιενάλε Βενετίας το 2022 αλλά και στην documenta 15 την ίδια χρονιά ως η πρώτη ροµά καλλιτέχνις που εκπροσωπεί οποιαδήποτε χώρα σε µια τέτοια διοργάνωση, ο κόσµος της τέχνης τής έχει ανοίξει την αγκαλιά του.
Kαι δικαίως, καθώς αφηγείται ιστορίες των ανθρώπων της µέσα από τις πολύχρωµες υφασµάτινες ταπισερί της που αναδεικνύουν την πολιτιστική κληρονοµιά και τη σύγχρονη ταυτότητα των Ροµά, τις οποίες γνωρίζει σε βάθος «εκ των έσω».
Συγκεκριµένα στη Βενετία είχε γεµίσει το περίπτερο απ’ άκρη σε άκρη µε την εγκατάσταση «Re-enchanting the World», φρίζες όπου εικονίζονταν σκηνές του ταξιδιού και της µετανάστευσης των Ροµά, οι καθηµερινές δραστηριότητες της κοινότητας και ο ρόλος των γυναικών Ροµά σε αυτή τη µικροκοινωνία, µε έµπνευση από τις τοιχογραφίες στην «Αίθουσα των Μηνών» στο Palazzo Schifanoia στη Φεράρα της Ιταλίας.
Η Μίργκα-Τας «µαγεύει» κάθε φορά εκ νέου τον κόσµο της τέχνης αλλά και όσους τη συναντούν, µια χαµογελαστή µικροκαµωµένη γυναίκα µε ευχάριστη, µειλίχια αλλά και δυναµική προσωπικότητα.
Το διαπίστωσα καθώς βρέθηκε στην Αθήνα µε την αφορµή της «Space of togetherness» του Οργανισµού Πολιτισµού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ σε επιµέλεια της διευθύντριάς του Ελίνας Κουντούρη, µιας έκθεσης που πραγµατοποιείται στον χώρο της Δραµατικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου | Σχολείον της Αθήνας – Ειρήνη Παπά (έως τις 20/10). Σε αυτή συµµετέχουν καλλιτέχνες που «αµφισβητούν και επανεξετάζουν τον τρόπο µε τον οποίο εξιστορούνται οι ιστορίες του παρελθόντος.
Τα έργα τους µας προτρέπουν να συνυπάρξουµε σε έναν κοινό τόπο, όπου αναλογιζόµαστε τις αδικίες της εποχής µας και µεριµνούµε για ένα πιο δίκαιο µέλλον» όπως σηµειώνει η Ελίνα Κουντούρη.
Η Μίργκα-Τας, µια σηµαντική φωνή η οποία προβάλλει την ιστορία, τον πολιτισµό και τις προκλήσεις που αντιµετωπίζει η κοινότητα των Ροµά, διεκδικώντας ορατότητα και αποδόµηση στερεοτύπων, είναι από τις πιο ταιριαστές συµµετέχουσες. Καθώς στέκεται µε φόντο τα πέντε έργα της µε τα οποία συµµετέχει στην έκθεση, µιλάει για τα πρόσωπα που εικονίζονται σε αυτά, συγκεκριµένα εκείνα που περιλαµβάνονται στη σειρά «Herstories».
Γυναίκες που δείχνουν τον δρόμο
Η Μίργκα-Τας αναφέρεται σε έργα όπως το τιτλοφορούμενο «Sofia Taikon» (2023), αφιερωμένο στην πολωνή επιζήσασα των στρατοπέδων του Αουσβιτς και του Ράβενσμπρικ: «Η Σοφία ταξίδεψε με τα περίφημα λευκά λεωφορεία, τα οχήματα που είχε στείλει η σουηδική κυβέρνηση για να επιστρέψουν στη χώρα οι εβραίοι επιζήσαντες.
Η Σοφία αψήφησε την εντολή που δεν επέτρεπε να επιβιβαστούν Ρομά, καθώς απαγορευόταν η είσοδός τους στη χώρα, έκρυψε την ταυτότητά της και πήγε στη Σουηδία. Μετά τον πόλεμο διεκδίκησε με επιτυχία αποζημιώσεις από το γερμανικό κράτος». Ή στη «Zinet Galushi» (2022) από το Κοσσυφοπέδιο, μια ενδυματολόγο η οποία «δούλευε πολύ σκληρά, έραβε και όλα τα νυφικά των γυναικών στην κοινότητά της.
Είχα γνωρίσει τον γιο της Εντις Γκαλούσι, έναν καλλιτέχνη και ακτιβιστή, έναν από τους ρομά συγγραφείς στο Κοσσυφοπέδιο που έχει συμβάλει ουσιαστικά στην κληρονομιά του πολιτισμού και της λογοτεχνίας των Ρομά μέσα από την ποίηση και το θέατρο.
Μου έλεγε πόσο έντονα ένιωθε η μητέρα του την ανάγκη να μορφωθούν τα παιδιά της. Βλέπεις ότι πολλές φορές είναι οι γυναίκες εκείνες που έχουν τον πρώτο λόγο. Γυναίκες θαρραλέες, τις οποίες είναι πολύ σημαντικό να αναδείξουμε».
Εχει φιλοτεχνήσει επίσης τη «Shpresa Agushi» (2019-2021), την εκτελεστική διευθύντρια του Δικτύου Οργανώσεων Ρομά, Ασκάλι και Αιγύπτιων Γυναικών του Κοσσυφοπεδίου (RROGRAEK), την πρώτη γυναίκα Ρομά υπεύθυνη διεθνούς οργανισμού που προσπαθεί να βοηθήσει τις γυναίκες και τα κορίτσια από αυτές τις τρεις ομάδες να γίνουν ακτιβίστριες και υπέρμαχοι της ευημερίας τους.
Τα επίμονα στερεότυπα
Η 46χρονη Μίργκα-Τας, μέλος της κοινότητας των Μπεργκίτκα, μιας κοινότητας Ρομά που έχει εγκατασταθεί εδώ και αιώνες στα νότια της Πολωνίας, κοντά στα Ορη Τάτρα, είναι βέβαια μία από αυτές τις θαρραλέες γυναίκες για τις οποίες μιλάει.
Δικό της όπλο είναι ο ακτιβισμός, όπως η ίδρυση της Jaw Dikh! το 2011, μιας πλατφόρμας στο πλαίσιο της οποίας φιλοξενεί κάθε καλοκαίρι, στο Τσάρνα Γκόρα της Νότιας Πολωνίας, όπου μεγάλωσε και ζει, residencies για καλλιτέχνες Ρομά (αλλά όχι μόνο) από όλη την Ευρώπη. Αλλά πρωτίστως είναι η τέχνη της η οποία φτάνει σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό και συμβάλλει, στο μέτρο που μπορεί, στην αποδόμηση στερεοτύπων, απηχώντας το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του ’60 που διακήρυττε ότι «το προσωπικό είναι και πολιτικό».
Οπως θα πει η ίδια: «Η αλλαγή δεν έρχεται σε μία μέρα. Τα στερεότυπα που αφορούν τους Ρομά δεν είναι μόνο αρνητικά αλλά και «θετικά». Δεν παύουν όμως να είναι στερεότυπα. Από τη μία οι βρώμικοι άνθρωποι που ζητιανεύουν στον δρόμο, από την άλλη οι όμορφες κοπέλες με τα μακριά φορέματα και τα μακριά μαλλιά που χορεύουν.
Η πρώτη αναπαράσταση Ρομά που έχουμε στη δυτική ζωγραφική χρονολογείται τον 15ο αιώνα και δεν έχει αλλάξει μέχρι σήμερα. Είναι οι άνθρωποι που μένουν στις σκηνές, πάντα κλέφτες, ενώ οι γυναίκες είναι γυμνόστηθες, υπερσεξουαλικοποιημένες, όπως η Εσμεράλδα στην «Παναγία των Παρισίων».
Εχει έρθει η ώρα να πάρουμε την ιστορία μας στα χέρια μας για να δείξουμε ότι δεν είμαστε μια ομοιογενής ομάδα, αλλά διαφορετικοί μεταξύ μας – ως κοινότητες σε κάθε χώρα αλλά και ως μονάδες σε κάθε κοινότητα. Εσείς που είστε Ελληνίδα δεν είστε ίδια με τη γυναίκα δίπλα σας, σας βλέπω ως δύο διαφορετικές οντότητες και προσωπικότητες. Προσωπικά, φοράω παντελόνια και έχω παντρευτεί έναν άνδρα που δεν είναι Ρομά, σε κάποιες κοινότητες δεν γίνονται τέτοιοι μεικτοί γάμοι, ενώ κάποιες γυναίκες δεν τελειώνουν το πανεπιστήμιο γιατί παντρεύονται και πρέπει να μείνουν στο σπίτι.
Υπαρχουν και οι Ρομά που ζουν σε πολύ άσχημες συνθήκες, σε απόλυτη φτώχεια, δίχως πρόσβαση σε εκπαίδευση και δουλειές. Συχνά θεωρούν τους Ρομά «περαστικούς» ή πρόσφυγες, όμως σε πολλές περιπτώσεις ζούμε στη χώρα μας πολύ περισσότερο καιρό από ό,τι άλλοι άνθρωποι που θεωρούνται αυτόχθονες.
Είμαστε μια μειονότητα, η μεγαλύτερη της Ευρώπης, έχουμε τη δική μας παράδοση, ιστορία και γλώσσα που χρήζουν αναγνώρισης και σεβασμού. H πλειονότητα του κόσμου δεν βλέπει τους Ρομά ως ανθρώπους που είναι και μορφωμένοι, ακτιβιστές, πολιτικοί, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί. Γνωρίζουν μόνο τη στερεοτυπική εικόνα που έχει επιβληθεί και την αναπαράγουν».
Δεύτερες ζωές
Στα υφασμάτινα κολάζ της η Μίργκα-Τας δημιουργεί πορτρέτα χρησιμοποιώντας συνήθως ρούχα και άλλα υλικά – σκουλαρίκια, ροζάρια, χαρτιά τράπουλας – από τις γκαρνταρόμπες των απεικονιζόμενων προσώπων, προσδίδοντας έτσι στα έργα της ένα αίσθημα οικειότητας και μια μορφή «επιβλεπόμενης μετενσάρκωσης», όπως το περιγράφει ο βρετανός ρομά συγγραφέας Ντέμιαν Λε Μπας.
Αυτό άλλωστε επιδιώκει με τα έργα της, μια σύνδεση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν: «Θέλω να μεταφέρω την ενέργεια, το πνεύμα, τα συναισθήματα μελών της οικογένειάς μου ή άλλων οικογενειών Ρομά.
Η χρήση των ρούχων συνιστά μια ευκαιρία να τους δώσω μια δεύτερη ζωή». Επιπλέον θα πει: «Αν χαρτογραφήσεις τη διαδρομή των υφασμάτων τους, συνήθως έχουν διανύσει ένα «νομαδικό» ταξίδι από την Ινδία ή την Κίνα στην Πολωνία, στην Ευρώπη και παντού».
Τους ανθρώπους των πορτρέτων της συχνά τους βρίσκει σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες και στη συνέχεια ζωγραφίζει τις μορφές τους με μολύβι σε χαρτί, μεγεθύνει το σχέδιο στις επιθυμητές διαστάσεις ώστε να κολλήσει μετά τα υφάσματα στην επιφάνειά του. Είναι μια μεικτή τεχνική στην οποία εστίασε όταν πρωτοέγινε μητέρα, αν και για την ίδια έχει πολύ μεγάλη συνάφεια με τη γλυπτική, το αντικείμενο στο οποίο είχε εντρυφήσει στη διάρκεια των σπουδών της στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Κρακοβίας, από όπου αποφοίτησε το 2004: «Οταν χρησιμοποιώ τα υφάσματα, θεωρώ ότι χτίζω κάτι, όπως έκανα με τη γλυπτική, δεν αισθάνομαι ότι κάνω κάτι διαφορετικό».
Η δουλειά της περιλάμβανε, όπως θα πει, σχέδια, πίνακες και γλυπτά από χαρτόνι και αργότερα από κερί, ενώ ήταν υπεύθυνη για το Romani Art Project, μέσω του οποίου προσκαλούσε Ρομά καλλιτέχνες να συνεργαστούν μεταξύ τους: «Δημιουργήσαμε μια ομάδα και παρουσιάζαμε τη δουλειά μας σε πολλά μέρη – όχι και τόσο συχνά σε γκαλερί και μουσεία. Εκδώσαμε και παιδικά βιβλία για την Ιστορία των Ρομά, εγώ έκανα τις εικονογραφήσεις».
Το όνομά της έγινε γνωστό στη χώρα της χάρη σε ένα γλυπτό – και τον ακόλουθο βανδαλισμό του. Το μνημείο που δημιούργησε το 2011 στη μνήμη των 29 Ρομά που δολοφονήθηκαν από τους Ναζί το 1942 στο χωριό Μπορζέτσιν, ανατολικά της Κρακοβίας, βανδαλίστηκε το 2016 προκαλώντας ευρεία κατακραυγή. Tελικά αποκαταστάθηκε χάρη στην έκκληση που απηύθυναν άνθρωποι των τεχνών και της επιστήμης στον Πρόεδρο της χώρας, Αντρέι Ντούντα.
Το ξεχασμένο Ολοκαύτωμα
Δεν ξέρω αν προκαλεί μεγαλύτερη εντύπωση ότι το έργο βανδαλίστηκε ή ότι εξαρχής ανεγέρθηκε. Μήπως έχει αρχίσει να αλλάζει κάτι στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι Ρομά, σε μια εποχή που δίνεται φωνή στους ανθρώπους οι οποίοι την είχαν στερηθεί; «Κάτι έχει αρχίσει να αλλάζει, γίνονται κάποια μικρά βήματα.
Το κυριότερο είναι ότι η γενιά μου έχει αρχίσει να μιλάει για όσα συμβαίνουν και όσα έχουν συμβεί. Αυτή είναι μια μεγάλη ειδοποιός διαφορά. Η ιστορία μας έχει σβηστεί, δεν είναι τυχαίο ότι ο αφανισμός των Ρομά από το ναζιστικό καθεστώς αποκαλείται το «σιωπηλό» ή το «ξεχασμένο» Ολοκαύτωμα.
Κανείς δεν το ανέφερε, ενώ αναγνωρίστηκε από την κυβέρνηση της Δυτικής Γερμανίας μόλις το 1981. Οι γονείς των γονιών μου δεν ήθελαν ποτέ να μιλούν για όσα συνέβησαν στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η δική μου γενιά όμως μιλάει, γράφει βιβλία, αναζητεί μαρτυρίες».
Aυτό το Ολακαύτωμα, το λεγόμενο «Porajmos» αφάνισε, σύμφωνα με τους ιστορικούς, 500.000 ανθρώπους, σχεδόν το 50% των πληθυσμών Ρομά και Σίντι (φυλή Ρομά της Κεντρικής Ευρώπης) στη Γηραιά Ηπειρο. Τι έχει αλλάξει λοιπόν σήμερα ώστε να επιδιώκεται ενεργά η άρση της αποσιώπησης και η αποκατάσταση της αδικίας; «Η δική μου γενιά είναι πιο μορφωμένη – οι παππούδες μου δεν μπορούσαν να διαβάσουν ή να γράψουν.
Η γιαγιά μου έπρεπε να επιβιώσει και δούλευε από τα έξι της, δεν είχε τη δυνατότητα να πάει σχολείο. Ηταν λοιπόν για αυτούς απόλυτη προτεραιότητα να μορφωθούν τα παιδιά τους. Δεν ήταν δύσκολο για εμένα να βρω τον δρόμο μου και ποτέ δεν με πίεσαν να γίνω κάτι άλλο από αυτό που ήθελα. Είμαστε πλέον πιο δυνατοί, τουλάχιστον ορισμένοι από εμάς, γιατί πολλοί τα παρατάνε επειδή δεν πιστεύουν στον εαυτό τους, νιώθουν ότι ο αγώνας είναι άσκοπος και προτιμούν να παραμένουν αόρατοι».
Η Μίργκα-Τας μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον έντονης οικογενειακής σύνδεσης, κάτι που συνεχίζει να χαρακτηρίζει τη ζωή της. Oταν βγήκε από το κουκούλι της οικογένειας στην επαγγελματική αρένα, τα πράγματα δεν ήταν καθόλου εύκολα.
Στάθηκε, όπως θα πει, «τυχερή» γιατί συνάντησε ανθρώπους, επιμελητές που τη στήριξαν: «Η δουλειά μου από μόνη της δεν είναι αρκετή, θα έπρεπε να έχουμε περισσότερους καλλιτέχνες που αναδεικνύουν τον πολιτισμό μας. Ζούμε σε μια εποχή που υψώνονται παντού τοίχοι, λαοί αλληλοσπαράσσονται και δεν σας κρύβω ότι νιώθω φόβο και ανασφάλεια για το μέλλον».
ΙΝFO
«Space of togetherness»: Δραµατική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου | Σχολείον της Αθήνας – Ειρήνη Παπά, Πειραιώς 52, Πειραιάς, έως τις 20 Οκτωβρίου.
