Leonardo Da Vinci : Τα μυστικά μιας ιδιοφυΐας

Νόθος, ομοφυλόφιλος, χορτοφάγος, αριστερόχειρας, επιρρεπής στους περισπασμούς και ενίοτε αιρετικός. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο Λεονάρντο ήταν επιπλέον και αυτοδίδακτος. Nα και ένα απολύτως επίκαιρο μάθημα: η Φλωρεντία ήκμασε τον δέκατο πέμπτο αιώνα ακριβώς επειδή ήταν ανεκτική. Αλλωστε ιστορικά υπήρξαν ελάχιστα μέρη που πρόσφεραν πιο ευνοϊκό και παρακινητικό περιβάλλον για την ανάπτυξη της δημιουργικότητας. Και δείτε τι συνέβη με τον Λεονάρντο. Μισή χιλιετία αφότου ολοκλήρωσε το σαρωτικό του πέρασμα από τη Γη εξακολουθεί να θεωρείται η μεγαλύτερη καλλιτεχνική ιδιοφυΐα όλων των εποχών. Οπως είδαμε πρόσφατα, ακόμη και χωρίς να είναι χίλια τοις εκατό διαπιστωμένη η αυθεντικότητα του πίνακα «Salvator Mundi», η κυβέρνηση των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, μιας χώρας που μπορεί να τιμωρήσει ακόμη και με θάνατο την ομοφυλοφιλία, διέθεσε 392 εκατ. ευρώ για να αποκτήσει την εικόνα του «Σωτήρα του Κόσμου». Δεν ξέρουμε αν είχαν διαβάσει τη βιογραφία του, αλλά η «Μόνα Λίζα» και ο «Μυστικός Δείπνος», δύο από τα πιο γνωστά έργα στην Ιστορία της τέχνης, και όχι μόνο, θα συνιστούν τα αιώνια διαπιστευτήρια του ζωγράφου, ο οποίος υπήρξε βέβαια και οραματιστής επιστήμονας αλλά και μηχανικός, σταθερά μπροστά από την εποχή του.

Καθώς λοιπόν τη χρονιά που μας έρχεται θα συμπληρωθούν 500 χρόνια από τον θάνατό του, ο κόσμος ετοιμάζεται να γνωρίσει εκ νέου πτυχές της ζωής και του έργου του. Στην Ελλάδα θα τιμηθεί δεόντως με την εκτενή οπτικοακουστική έκθεση «500 years of Genius» στο Αμαξοστάσιο του ΟΣΥ, όπου θα παρουσιαστεί υλικό από όλους τους τομείς των δραστηριοτήτων του. Επιπλέον, στις 22/11 αναμένεται να κυκλοφορήσει το «Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Η βιογραφία μιας μεγαλοφυΐας» από τις εκδόσεις Ψυχογιός (μτφ. Γιώργος Μπαρουξής) γραμμένο από τον Γουόλτερ Αϊζακσον, τον συγγραφέα που έχει ανασυνθέσει τις ζωές προσωπικοτήτων όπως ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, ο Στιβ Τζομπς και ο Αλβέρτος Αϊνστάιν.

Είναι πραγματικά εμβριθής η μελέτη του αμερικανού δημοσιογράφου, ιστορικού και συγγραφέα και έχει βασιστεί στις περισσότερες από 7.000 σελίδες από τα διάσημα σημειωματάρια του Λεονάρντο, «το σπουδαιότερο μνημείο ανθρώπινης περιέργειας όλων των εποχών» αλλά και σε βιογραφίες του από συγχρόνους του και μεταγενέστερους μελετητές και ιστορικούς τέχνης. Και μολονότι ακούγεται παρατραβηγμένο, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η ιδιοφυΐα του δεν ήταν κάτι το υπερφυσικό ή το ανεξήγητο, αλλά ότι βασιζόταν στην παρατηρητικότητα, στη ζωηρή φαντασία του αλλά και στην ανεξάντλητη περιέργεια. Για την ακρίβεια, «την πιο αδυσώπητη περιέργεια στην ιστορία» σύμφωνα με τον θρυλικό ιστορικό τέχνης Κένεθ Κλαρκ. Ο Λεονάρντο καταπιάστηκε με τα πάντα – μα τα πάντα – γύρω του. Με την ανατομία, τα πτηνά, τη γεωλογία, τα απολιθώματα, την οπτική, τη βοτανολογία, τις πτητικές μηχανές, τη ροή των υδάτων, τα στρατιωτικά όπλα. Αυτό ήταν το «μυστικό» της επιτυχίας του, σύμφωνα με τον Αϊζακσον, «η ικανότητά του να συνδυάζει την τέχνη, την επιστήμη, την τεχνολογία και τη φαντασία» και αποτελεί μια «διαχρονική συνταγή δημιουργικότητας». Ανάλογη δηλαδή με εκείνη που οραματίστηκαν και εφάρμοσαν όσοι βιογραφήθηκαν από τον Αϊζακσον. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Λεονάρντο ήταν το ίνδαλμα του Τζομπς, ακριβώς όπως συνεχίζει να είναι για τον Μπιλ Γκέιτς.

Πάντως, ο σπουδαιότερος καλλιτέχνης όλων των εποχών δεν έβλεπε τον εαυτό του ως ζωγράφο. Για παράδειγμα, όταν ήταν περίπου τριάντα ετών και επρόκειτο να φύγει από τη Φλωρεντία, όπου είχε γνωρίσει σχετική επιτυχία ως ζωγράφος, για να πάει στο Μιλάνο, είχε γράψει μια επιστολή στον ηγεμόνα της πόλης προκειμένου να του παραθέσει τους λόγους για τους οποίους θα όφειλε να τον προσλάβει. Σε αυτήν απαριθμούσε μέσα σε δέκα παραγράφους τις δεξιότητές του στη μηχανική, καθώς μπορούσε να σχεδιάζει θωρακισμένα οχήματα, γέφυρες, κανάλια και κτίρια. Μόνο σε μια υποσημείωση ανέφερε ότι «επίσης μπορώ να κατασκευάσω γλυπτά σε μάρμαρο, ορείχαλκο και πηλό. Ομοίως, στη ζωγραφική, μπορώ να κάνω ό,τι είναι δυνατόν εξίσου καλά με οποιονδήποτε, όποιος κι αν είναι αυτός».

Ο Λεονάρντο (σκέτο, δεδομένου ότι «da Vinci» σημαίνει «από το Βίντσι», το μέρος καταγωγής του, άσχετα αν το χρησιμοποιούσαν από τότε ενίοτε ως επώνυμο) γεννήθηκε σε αυτή τη μικρή πόλη έξω από τη Φλωρεντία το 1452. Ηταν ένα παιδί εκτός γάμου, όπως είχαν υπάρξει πριν από αυτόν ο λόγιος, ποιητής και ανθρωπιστής Πετράρχης αλλά και ο μαθητής του Βοκάκιος, ο Λορέντζο Γκιμπέρτι, δημιουργός των χάλκινων θυρών του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας ή των «Πυλών του Παραδείσου» σύμφωνα με τον Μιχαήλ Αγγελο, αλλά και ο ζωγράφος Φιλίπο Λίπι, μεταξύ άλλων. Η Αναγέννηση, εξάλλου, ήταν μια «χρυσή εποχή για εξώγαμα τέκνα», όπως ανακάλυψε μέσα από την έρευνά του ο Αϊζακσον.

Ο Λεονάρντο είχε πατέρα τον Πιέρο ντα Βίντσι, ο οποίος ανήκε σε μια ισχυρή οικογένεια συμβολαιογράφων και μητέρα ένα ορφανό και φτωχό δεκαεξάχρονο κορίτσι, όπως αποκαλύπτει ο Αϊζακσον, ονόματι Κατερίνα Λίπι. Μέχρι τα 12 χρόνια του μεγάλωσε με τους παππούδες του και με έναν θείο, καθώς και οι δύο του γονείς είχαν παντρευτεί και είχαν τις δικές τους οικογένειες. Ηταν μέλος της οικογένειας αλλά όχι και πλήρως ενταγμένος σε αυτήν, με αποτέλεσμα να ανατραφεί νιώθοντας ταυτόχρονα μέρος του κόσμου αλλά και αποκομμένος από αυτόν. Επειδή είχε γεννηθεί εκτός γάμου, δεν τον έστειλαν σε ένα από τα λατινικά σχολεία που δίδασκαν την κλασική γραμματεία, με αποτέλεσμα να διαβάζει λατινικά με δυσκολία. Η μόνη επίσημη εκπαίδευση που έλαβε ήταν σε προπαιδευτικό σχολείο, όπου έμαθε τις στοιχειώδεις μαθηματικές δεξιότητες. Κάποτε υπέγραψε ως «Λεονάρντο ντα Βίντσι, μαθητής της εμπειρίας».

Ο Λεονάρντο ήταν ένας άνδρας εξαιρετικής ομορφιάς και χάρης, όπως μπορεί να αντιληφθεί κανείς από την αυτοπροσωπογραφία του ως ο νεαρός στο δεξί άκρο της «Προσκύνησης των Μάγων», ή για μεγαλύτερη αντικειμενικότητα στο ορειχάλκινο άγαλμα «Δαβίδ» (1473-75) του Αντρέα ντελ Βερόκιο στο εργαστήριο του οποίου μαθήτευσε. Ηταν «εντυπωσιακός και ωραίος και η υπέροχη παρουσία του παρηγορούσε και την πιο ταραγμένη ψυχή» έγραφε γι’ αυτόν ο βιογράφος των καλλιτεχνών της Αναγέννησης, Τζόρτζο Βαζάρι.

Μία εβδομάδα πριν από τα εικοστά τέταρτα γενέθλιά του, το 1476, κατηγορήθηκε ότι σοδόμισε έναν εκδιδόμενο άνδρα. Σε ένα από τα tamburi, κουτιά σε σχήμα τυμπάνου ανηρτημένα σε πολλά σημεία της πόλης, όπου ρίχνονταν οι κατηγορίες για ηθικά παραπτώματα, κάποιος είχε γράψει – ανωνύμως – το όνομα του Λεονάρντο. Παρεμπιπτόντως, η ανδροφιλία, ή «l’ amore masculinο», όπως την αποκαλούσε ο Λεονάρντο, ήταν τόσο συνηθισμένη εκείνη την εποχή ώστε στη γερμανική αργκό η λέξη «Φλωρεντινός» («Florenzer») σήμαινε ομοφυλόφιλος, όπως μας πληροφορεί ο Αϊζακσον. Ο Λεονάρντο στα σχέδιά του έδειχνε πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τους άνδρες παρά για τις γυναίκες. Σε αντίθεση, όμως, με τον Μιχαήλ Αγγελο (ο οποίος ένιωθε άβολα με την ομοφυλοφιλία του), ο Λεονάρντο ήταν δεξιοτέχνης και στο να ζωγραφίζει γυναίκες. Το μαρτυρούν με τον πιο αδιάσειστο τρόπο πορτρέτα όπως η Τζινέβρα ντε Μπέντσι (π. 1474-1478) και βεβαίως η Μόνα Λίζα (π. 1503-1517). Ο άνδρας με τον οποίο συνδέθηκε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ήταν ο Τζαν Τζάκομο Καπρότι, γνωστός ως «Σαλάι», δηλαδή «διαβολάκος», ένας νεαρός που σε ηλικία δέκα χρόνων βρέθηκε στο εργαστήριό του και έμεινε κοντά του το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Αυτός ήταν ο βοηθός, ο σύντροφος και ο γραμματέας του και κάποια στιγμή, πιθανόν εραστής του.

Ο Λεονάρντο θεωρούνταν εκκεντρικός και εξαιτίας της ιδιαίτερης αδυναμίας που είχε στα ζώα. Ο ίδιος ήταν χορτοφάγος και «δεν σκότωνε ψύλλο για κανέναν απολύτως λόγο», ενώ προτιμούσε να ντύνεται με λινά για να μη φοράει κάτι νεκρό επάνω του. Πολλοί από τους πίνακές του, όπως «Η προσκύνηση των μάγων» ή «Ο άγιος Ιερώνυμος» παρέμειναν ανολοκλήρωτοι. Για την ακρίβεια, υπάρχουν μόλις δεκαπέντε πίνακες που αποδίδονται αποκλειστικά ή κατά το μεγαλύτερο μέρος τους στον Λεονάρντο. Ο Βαζάρι το απέδιδε στον περφεξιονισμό του, γιατί οι συλλήψεις του ήταν τόσο «εμπνευσμένες και εξαίσιες» που ήταν αδύνατο να εκτελεστούν άψογα. Σύμφωνα με έναν άλλο βιογράφο του, τον Τζαν Πάολο Λομάτσο, «δεν ολοκλήρωνε ποτέ κανένα από τα έργα που ξεκινούσε επειδή ήταν τόσο υψιπετής η ιδέα του για την τέχνη, οπότε έβρισκε ατέλειες ακόμη και στα πράγματα που για τους άλλους θύμιζαν θαύματα».

Ο Λεονάρντο πέθανε το 1519 κατά πάσα πιθανότητα από εγκεφαλικό. Ενταφιάστηκε στην εκκλησία του Κάστρου του Αμπουάζ καθώς ήδη από το 1516 κατοικούσε στη Γαλλία όπου τον είχε προσκαλέσει ο Βασιλιάς Φραγκίσκος Α’, δεινός συλλέκτης των έργων του, ο οποίος του είχε παραχωρήσει μια μικρή έπαυλη για να εργάζεται. Η τρέχουσα τοποθεσία του λειψάνου του αποτελεί μυστήριο. Το μόνο δεδομένο είναι αυτό που έγραφε ο Ντα Βίντσι τριάντα χρόνια νωρίτερα: «Οπως μια καλά ξοδεμένη ημέρα φέρνει έναν ευχάριστο ύπνο, έτσι και μια καλά αξιοποιημένη ζωή φέρνει έναν ευχάριστο θάνατο».

Στην Ελλάδα διοργανώνεται η οπτικοακουστική έκθεση «500 years of Genius» από την εταιρεία Grande Exhibitions, η οποία εξειδικεύεται σε εντυπωσιακά θεάματα, όπως για παράδειγμα το περυσινό «Van Gogh Alive» που είδαμε στο Μέγαρο Μουσικής χάρη στην εταιρεία παραγωγής Λάβρυς. Εφέτος, η διοργάνωση μεταφέρεται στο Αμαξοστάσιο ΟΣΥ στο Γκάζι (Πειραιώς και Ερμού, από τις 30/11), το οποίο διαμορφώνεται για να φιλοξενήσει όχι μόνο μία αλλά τρεις  ενότητες αφιερωμένες στη ζωή και στο έργο του Λεονάρντο. Σημειωτέον, παρουσιάζονται για πρώτη φορά όλες μαζί. Στην πρώτη, ονόματι «Μηχανικές εφευρέσεις», το κοινό θα δει ένα σύνολο 200 εκθεμάτων από το Μουσείο Leonardo da Vinci της Ρώμης. Αντίγραφα από κώδικές του, ανατομικά σχέδια αλλά και 75 αντίγραφα εφευρέσεων που παρουσιάζονται σε φυσικό μέγεθος (για παράδειγμα ένα αερόστατο, πτητικές μηχανές, μουσικά όργανα), ενώ ορισμένα αντιπαραβάλλονται με σύγχρονες τεχνολογίες. Η δεύτερη είναι η οπτικοακουστική εμπειρία «Da Vinci Alive – The Εxperience», αφιερωμένη στη ζωή και στο έργο του, με προβολές μέσα από βίντεο υψηλής πιστότητας μέσω του συστήματος τεχνολογίας SENSORY4™. Η τρίτη, «Τα μυστικά της Μόνα Λίζα», του πιο διάσημου έργου στον κόσμο, αναφέρεται στην τεχνοτροπία και στις λεπτομέρειες του πίνακα, καθώς και στις προσθήκες και στην τελική διαμόρφωσή του μέσα από την έρευνα του αρχαιολόγου και κινηματογραφιστή Πασκάλ Κoτ του Ινστιτούτου Lumiere Technology.

Πάντως, η επέτειος των 500 χρόνων από τον θάνατο του Λεονάρντο αναμένεται να εορταστεί δεόντως σε όλη την Ευρώπη. Πρώτη θα σύρει τον χορό η Ολλανδία και όχι η Ιταλία, όπως θα ανέμενε κανείς. Ετσι, το Μουσείο Teylers στην πόλη Χάαρλεμ διοργανώνει την έκθεση «Da Vinci’s original drawings» (έως τις 6/1/19) με τριάντα σχέδια του Λεονάρντο, προερχόμενα από συλλογές από όλον τον κόσμο, αν και τα περισσότερα εξ αυτών ταξίδεψαν στην Ολλανδία από τις Βασιλικές Συλλογές του οίκου των Ουίνδσορ.

Η ιδιαιτερότητά τους; Οτι απεικονίζουν πρόσωπα πραγματικών ανθρώπων από τον περίγυρο του μεγάλου δημιουργού. Γιατί βέβαια ο Λεονάρντο ήταν ο πρώτος που ανέτρεξε στην καθημερινότητα για να αντλήσει υλικό προκειμένου να το χρησιμοποιήσει στις βιβλικές σκηνές που φιλοτεχνούσε. Εκείνο που αναζητούσε ήταν τα πραγματικά, πηγαία συναισθήματα που έβρισκαν διέξοδο στα πρόσωπα των ανθρώπων. Οταν δεν τα έβρισκε στους κοντινούς του, πήγαινε στις παρυφές της πόλης για να παρατηρήσει πρόσωπα άγνωστα σε αυτόν, αλήτες και ταξιδιώτες ή περαστικούς που θα εμπλούτιζαν την γκάμα χαρακτήρων στους πίνακές τους. Ορισμένους τους καλούσε σε δείπνο και τους διηγούνταν τις πιο τρελές και κωμικές ιστορίες για να τους κάνει να βροντογελάσουν και να παρατηρήσει τις χειρονομίες τους. Πολλούς από αυτούς τους ζωγράφιζε με γαμψές μύτες και σουβλερά πιγούνια σαν να επρόκειτο για καρικατούρες. Αυτά είναι τα περίφημα «visi mostruosi» (τερατώδη πρόσωπα), τα οποία τώρα αποκαλούνται τα «γκροτέσκα» του και τα είχε δημιουργήσει για την ψυχαγωγία της αυλής του Λουντοβίκο Σφόρτσα στο Μιλάνο. «Θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε «εφευρέτη της καρικατούρας», αλλά δυστυχώς δεν μπορούμε να συνδέσουμε τα σκίτσα του με διάσημα ονόματα και ανθρώπους», έχει σχολιάσει ο επιμελητής της έκθεσης στο Χάαρλεμ, Μάικλ Κουακελστάιν. Σύμφωνα με τον ίδιο, η καθόλου κολακευτική απεικόνιση αυτών των προσώπων ήταν και ένας τρόπος του καλλιτέχνη να χρησιμοποιήσει τα καλύτερα όπλα που διέθετε για να εκδικηθεί όσους τον μέμφονταν και τον κορόιδευαν. Γιατί μπορεί η Φλωρεντία να είχε αποδεχθεί τις ιδιαιτερότητές του, αλλά ακόμη και σε αυτήν την ανοιχτή κοινωνία δεν ήταν όλοι οι κάτοικοι το ίδιο ανεκτικοί απέναντι στον σεξουαλικό προσανατολισμό του ή στην ελλιπή μόρφωσή του. Στο κάτω-κάτω, κάπου έπρεπε να διοχετεύσουν τη μοχθηρία τους για τη «διαφορετικότητα» του εξωφρενικά ταλαντούχου Λεονάρντο.

INFO

* «Leonardo da Vinci. 500 years of Genius»: Αμαξοστάσιο ΟΣΥ, Πειραιώς και Ερμού, Γκάζι,
από τις 30 Νοεμβρίου.

* «Da Vinci’s original drawings»: Μουσείο Teylers, Χάαρλεμ, Ολλανδία, έως τις 6 Ιανουαρίου 2019.

* «Η βιογραφία μιας μεγαλοφυΐας» του Γουόλτερ Αϊζακσον θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ψυχογιός στις 22/11.