Καθαρίζοντας τον Σηκουάνα

Είναι Παρασκευή 26 Ιουλίου 2024 και έπειτα από 100 χρόνια οι Ολυμπιακοί Αγώνες επιστρέφουν στο Παρίσι. Οχι στο Σταντ ντε Φρανς ή σε κάποιο εντυπωσιακό νέο έργο όπως η «Φωλιά» του Πεκίνου: οι περισσότεροι από 10.000 αθλητές ακολουθούν μια διαδρομή 6 χιλιομέτρων με σκάφη στον Σηκουάνα περνώντας από όλα σχεδόν τα σημαντικά μνημεία της πόλης, ενώ κάπου 600.000 θεατές κατακλύζουν τις όχθες του ποταμού και το μίνι στάδιο στο Τροκαντερό, όπου ολοκληρώνεται η φαντασμαγορική τελετή έναρξης. Ως είθισται για κάθε τέτοιο αθλητικό γεγονός, το όραμα των οργανωτών της 33ης Ολυμπιάδας είναι φιλόδοξο και τα σχέδια που το συνοδεύουν μεγαλόπνοα. Από την εποχή της ανάπλασης της Βαρκελώνης το 1992, κάθε ολυμπιακή πρωτεύουσα επιδιώκει να συνδυάσει τη διοργάνωση με την ανακαίνιση του αστικού της ιστού. Οταν η υποψηφιότητα του Παρισιού αναδείχθηκε νικήτρια το 2017, η επιτυχία συνοδεύθηκε από μια υπέρ το δέον τολμηρή για τα δεδομένα μιας δυτικής μητρόπολης οικολογική πρόταση – τον καθαρισμό του Σηκουάνα. Δαπανηρό και δύσκολο στην εκτέλεσή του, το στοίχημα των γαλλικών αρχών να καταστήσουν έναν μείζονα ευρωπαϊκό ποταμό κατάλληλο για κολύμβηση έπειτα από 100 ολόκληρα χρόνια συνάντησε τη δυσπιστία, σήμερα όμως φαίνεται να κερδίζεται ανοίγοντας τον δρόμο σε αντίστοιχες δυνητικές παρεμβάσεις παγκοσμίως.

Από την απαγόρευση του 1923 στις πλαζ του 2025

Σύμβολο της πόλης και δίαυλος σύνδεσής της με την οικονομία ολόκληρης της Γηραιάς Ηπείρου, ο Σηκουάνας των ιμπρεσιονιστών, των bateaux mouches, των υπαίθριων παλαιοβιβλιοπωλείων υπήρξε διαχρονικά τόπος αναψυχής. Ο Πιερ Ογκίστ Ρενουάρ, ο Κλοντ Μονέ, ο Ζορζ Σερά σε σειρά πινάκων του 19ου αιώνα απεικονίζουν τους κατοίκους του Παρισιού να διασκεδάζουν μαζικά κωπηλατώντας, κολυμπώντας ή κάνοντας πικνίκ στις όχθες του ποταμού. Αρχή του τέλους της σχέσης αυτής ήταν ο εκσυγχρονισμός της πρωτεύουσας: από το 1854 έως το 1871 ο – επιφορτισμένος με την αποστολή αυτή από τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ’ – Ζορζ Εζέν Οσμάν προχώρησε στην κατεδάφιση εκατοντάδων κτιρίων, στην απάλειψη του μεσαιωνικού λαβυρίνθου των στενών οδών και στη διάνοιξη 80 χιλιομέτρων από τα μεγάλα βουλεβάρτα που χαρακτηρίζουν την πόλη έκτοτε. Καθιστώντας το Παρίσι θαυμαστό ρυμοτομικά, αλλά και δυσμενές για τις εξεγέρσεις, καθώς δεν άφηνε πλέον περιθώρια για τα οδοφράγματα που είχαν σημαδέψει την επαναστατική του παράδοση, ο βαρόνος Οσμάν φρόντισε επίσης να εξορθολογίσει το σύστημα απορροής του. Η λύση τού χθες, ωστόσο, εξελίχθηκε σε πρόβλημα του σήμερα. Αντίθετα με άλλες πόλεις, το αποστραγγιστικό δίκτυο και το δίκτυο λυμάτων του Παρισιού είναι ενιαίο, κάτι που σημαίνει ότι η υπερχείλιση σε περιπτώσεις έντονης βροχόπτωσης επιβαρύνει δυσανάλογα τον υδάτινο ορίζοντα. Σε συνδυασμό με την επιταχυνόμενη εκβιομηχάνιση, η ρύπανση ανήλθε σε τέτοια επίπεδα ώστε ήδη από το 1923 οι Αρχές να απαγορεύσουν την κολύμβηση στον Σηκουάνα. Σήμερα, σύμφωνα με όσα έγραφε η Βίβιεν Γουόλτ στις 17 Απριλίου στο «Time», κάθε χρόνο 1,9 εκατομμύρια κυβικά μέτρα μολυσμένου νερού χύνονται στο ποτάμι, ενώ από τον πυθμένα του ανασύρονται 360 τόνοι σκουπιδιών.

Η τωρινή απόπειρα ανάπλασης έχει την προϊστορία της. Αναζητώντας το 1990 θεαματικές εξαγγελίες που θα του έστρωναν τον δρόμο προς την πολυπόθητη προεδρία της Γαλλίας, ο πρώην πρωθυπουργός και τότε δήμαρχος του Παρισιού Ζαν Σιράκ υποσχόταν ένα ταχύρρυθμο πρόγραμμα καθαρισμού με άμεσα αποτελέσματα: σε τρία χρόνια, έλεγε, «θα κολυμπήσω στον Σηκουάνα ενώπιον μαρτύρων για να αποδείξω ότι ο Σηκουάνας είναι ένας καθαρός ποταμός». Τρία χρόνια αργότερα, ο Σιράκ ήταν πολύ απασχολημένος με το να ανησυχεί για τη δημοτικότητα του πρωθυπουργού Εντουάρ Μπαλαντίρ, ο οποίος απειλούσε να του αρπάξει την μπουκιά από το στόμα διαδεχόμενος τον Φρανσουά Μιτεράν ώστε να επιδοθεί σε κολυμβητικές επιδείξεις – και επιπλέον θα προτιμούσε να προφυλάξει την υγεία του, μια και οι μετρήσεις έδειχναν πως το ποτάμι είχε μια από τις υψηλότερες συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων παγκοσμίως. Σιωπηρά, το θέμα έκλεισε και δεν ανακινήθηκε παρά μόνο το 2016. Στο πλαίσιο της διεκδίκησης της υποψηφιότητας των Ολυμπιακών Αγώνων του 2024 προβλέφθηκε, όπως και σε εκείνους του 1900, η διεξαγωγή αγωνισμάτων στα νερά του ποταμού και η δήμαρχος Αν Ινταλγκό επανέφερε το αίτημα της απορρύπανσης εντάσσοντάς το οργανικά στο πλάνο: όχι μόνο ο Σηκουάνας θα γινόταν η ατραξιόν της τελετής έναρξης, αλλά θα αποκτούσε και 26 «παραλίες» που θα αποδίδονταν στη χρήση των κατοίκων έως το 2025.

Το μέγεθος του εγχειρήματος είναι ικανό να προξενήσει το δέος. Με κόστος 1,5 δισεκατομμύριο ευρώ, προβλέπει τη δημιουργία ενός νέου, τεράστιου δικτύου σωληνώσεων και αντλιών που αποσκοπούν στον περιορισμό της κυκλοφορίας μολυσμένων υδάτων. Τον περασμένο Μάιο η Κάθριν Πόρτερ περιέγραφε στους «New York Times» την κατασκευή κάτω από τον Σηκουάνα ενός τούνελ μήκους 700 μέτρων που απολήγει στον σιδηροδρομικό σταθμό Αουστερλιτς, σε μια γιγάντια δεξαμενή μήκους 50 μέτρων και βάθους 34, προορισμένη να συγκρατεί 45.000 κυβικά μέτρα νερού – το αντίστοιχο της χωρητικότητας 20 πισίνων ολυμπιακών διαστάσεων. Το έργο αυτό θα επιτελέσει κεντρικό ρόλο στη στρατηγική καθαρισμού του ποταμού. «Δεν απορρυπαίνουμε τον Σηκουάνα», διευκρίνιζε στην Πόρτερ ο Σαμουέλ Κολέν-Κανιβέζ, αρχιμηχανικός της δημοτικής αρχής επιφορτισμένος με την επίβλεψη των έργων, «η προσέγγισή μας είναι να αποτρέψουμε το ήδη μολυσμένο νερό από το να χυθεί στον Σηκουάνα». Το απαρχαιωμένο σύστημα, ιδιαίτερα στο ανατολικό Παρίσι, υπερχειλίζει κατά μέσο όρο 12 φορές τον χρόνο. Ο αντικειμενικός σκοπός είναι με την αναβάθμιση του δικτύου μέσω της κεντρικής δεξαμενής και άλλων παρεμβάσεων αυτή η συχνότητα να μειωθεί στις δύο. Επεται η ενίσχυση της επεξεργασίας των λυμάτων. Εντός του Ιουνίου αναμένεται να ξεκινήσει η λειτουργία ενός προγράμματος στο εργοστάσιο Seine-Valenton που διαχειρίζεται τα απόνερα 2,5 εκατομμυρίων κατοίκων: η προσθήκη υπερ-μυρμηκικού οξέος στη διαδικασία υπολογίζεται ότι θα μειώσει τα βακτήρια κατά 100 φορές. Το δυσκολότερο ίσως μέρος του σχεδίου έχει να κάνει με την κληρονομιά του 19ου αιώνα. Περίπου 20.000 κατοικίες σε έξι προαστιακές περιοχές είναι ακόμη συνδεδεμένες με αποχετευτικούς αγωγούς που εκβάλλουν στο σύστημα απορροής ομβρίων υδάτων, ενώ άλλοι καταλήγουν απευθείας στον Μάρνη, παραπόταμο του Σηκουάνα. Για να πειστούν οι ιδιοκτήτες τους να ενταχθούν στο πρόγραμμα αντικατάστασης του δικτύου έχει προβλεφθεί επιδότηση 6.000 ευρώ, η οποία καλύπτει τα έξοδα των εργασιών, όμως οι Αρχές δεν μπορούν να επιβάλουν τη συμμετοχή, με αποτέλεσμα η διαδικασία να έχει εξελιχθεί σε μια διαπραγμάτευση πόρτα-πόρτα.

Ευρωπαίοι και υπερατλαντικοί μιμητές

Για κάποιους το όραμα της αποκατάστασης παραπέμπει σε ένα νοσταλγικό παρελθόν και αυτό αρκεί: «Εμαθα να κολυμπώ ως παιδάκι στον Μάρνη», έλεγε στους «New York Times» o 70χρονος Ζαν-Λουί Μπουρζουά, κάτοικος της περιοχής Λε Περέ-σιρ-Μαρν, «θα χαιρόμουν πολύ να ξανακολυμπήσω εκεί». Για πολλούς άλλους, ούτε τα χρηματικά ούτε τα περιβαλλοντικά κίνητρα (πολύ περισσότερο οι Ολυμπιακοί Αγώνες) αποτελούν επαρκείς λόγους να μπουν σε φασαρίες – τον Μάρτιο μόλις 5.000 επανασυνδέσεις είχαν αποπερατωθεί.

Παρ’ όλα αυτά, τα δείγματα ως τώρα είναι θετικά – κυριολεκτικά. Εκτεταμένες μετρήσεις τους τρεις καλοκαιρινούς μήνες του 2022 βρίσκονταν εντός των αποδεκτών ορίων στο 50% των περιπτώσεων. Στην περιοχή του Σηκουάνα, μάλιστα, όπου θα διεξαχθούν τρία αγωνίσματα (Μαραθώνιος 10 χιλιομέτρων ανδρών – γυναικών και το κολυμβητικό σκέλος του τριάθλου), το ποσοστό ανέβαινε στο 90%. Ως εκ τούτου, το πείραμα παρακολουθούν με προσοχή διάφορες πόλεις ανά τον κόσμο, όχι μόνο η Ζυρίχη, το Μόναχο και η Κοπεγχάγη, οι οποίες έχουν ήδη «ανοίξει» τοποθεσίες κολύμβησης εντός του αστικού ιστού, αλλά και μεγάλες πρωτεύουσες όπως το Βερολίνο και το Αμστερνταμ, που φιλοδοξούν να προχωρήσουν σε παρόμοιες πρωτοβουλίες. Κυρίως, όμως, γράφει η Βίβιεν Γουόλτ, το εγχείρημα έχει απήχηση στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου η ομοσπονδιακή νομοθεσία έθεσε το 1972 ως προτεραιότητά της να καταστούν οι λίμνες και τα ποτάμια της χώρας καθαρά για κολύμβηση και αλιεία εντός δεκαετίας. Θύμα περικοπών, γραφειοκρατίας, πολιτικής εκμετάλλευσης και υπέρμετρης αρχικής φιλοδοξίας, η εφαρμογή του Clean Water Act μοιάζει με σισύφειο έργο. Ο Ρόμπερτ Τρέιβερ, καθηγητής Μηχανικής του Πανεπιστημίου Βιλανόβα στη Φιλαδέλφεια, η οποία έχει εξαγγείλει εδώ και δεκαετίες την πρόθεσή της για καθαρισμό του ποταμού Ντέλαγουερ, περιγράφει το όλο σχέδιο ως συνώνυμο της ταχύτητας του σαλιγκαριού: «Eχουμε ένα εικοσαετές πλάνο και στο τέλος των 20 ετών έρχεται άλλο ένα εικοσαετές πλάνο». Για τον ίδιο υπάρχει ένα σχεδόν αξεπέραστο πρόβλημα: οι μητροπόλεις του 21ου αιώνα δεν μπορούν να ανοικοδομηθούν εκ του μηδενός με το σύστημα υγιεινής που πραγματικά απαιτούν οι δομές και ο πληθυσμός τους, ενώ η εγκατάσταση ενός τέτοιου συστήματος υπό τις υφιστάμενες συνθήκες θα ήταν «ανυπολόγιστα ακριβή» – άρα, στη σφαίρα της φαντασίας. «Δεν υπάρχει κάτι πρωτοφανές στο εγχείρημα του Παρισιού. Το πρωτοφανές είναι ότι το κάνουν» συμπληρώνει. Το γεγονός ότι οι καλύτερες προθέσεις της γαλλικής πρωτεύουσας μοιάζουν να ευοδώνονται προσέλκυσε ήδη τους επόμενους στη σειρά: δημοτικοί αξιωματούχοι του Λος Αντζελες, το οποίο θα φιλοξενήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2028, παρακολουθούν επί τόπου την πρόοδο των εργασιών.

Βέβαια, το ερώτημα είναι αν, πέρα από την ολυμπιακή λάμψη, όλη αυτή η προσπάθεια θα πείσει τους Παριζιάνους ότι ο τωρινός Σηκουάνας προσφέρεται για θερινές βουτιές. Σύμφωνα με δημοσκόπηση του 2021, το 70% των Γάλλων περιέγραφε τον ποταμό ως «βρώμικο» και «μολυσμένο». Η πιθανότητα, επομένως, οι σχεδιαζόμενες «παραλίες» στις όχθες του να παραμείνουν άδειες είναι ένα σοβαρό ενδεχόμενο. Ωστόσο, κατά τον Εμανουέλ Γκρεγκουάρ, αντιδήμαρχο του Παρισιού, η πρωτοβουλία έχει αξία ακόμη και μόνο ως υπόδειγμα περιβαλλοντικής μέριμνας: «Στόχος μας είναι να σταματήσουμε τη ρύπανση, αυτό είναι το μείζον ζήτημα παγκοσμίως. Τι καλύτερο παράδειγμα να σκεφτείς από το να κάνουμε τον Σηκουάνα ένα ποτάμι όπου θα μπορεί να κολυμπήσει κανείς;».