Ζουν στις θάλασσες του πλανήτη εδώ και περισσότερα από 430 εκατομμύρια χρόνια – είναι παλαιότεροι δηλαδή από τους δεινοσαύρους -, ενώ, σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι καρχαρίες στη μορφή που τους ξέρουμε σήμερα εμφανίστηκαν πριν από περίπου 100 εκατομμύρια χρόνια.

Οι κυνηγημένοι κυνηγοί των θαλασσών είναι ψάρια που ανήκουν στην ομοταξία των χονδριχθύων, παίρνοντας το όνομά τους από τον χόνδρο που αποτελεί τον σκελετό τους. Χαρακτηριστικό τους είναι το πολύ ανεπτυγμένο νευρικό τους σύστημα που τους επιτρέπει να αντιλαμβάνονται μέσω της όσφρησης αλλά και ενός εκτεταμένου δικτύου ηλεκτροϋποδοχέων (όργανο Lorenzini) την παρουσία θηραμάτων, ακόμα και όταν αυτά βρίσκονται εκατοντάδες μέτρα μακριά.

Τα είδη

Σήμερα συναντάμε περίπου 440 είδη καρχαρία, το μήκος των οποίων ποικίλλει, ξεκινώντας από τα 17 εκατοστά και ξεπερνώντας τα 12 μέτρα, με τον φαλαινοκαρχαρία (Rhincodon typus) να αποτελεί το μεγαλύτερο γνωστό είδος ψαριού.

Ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά είδη αναμφισβήτητα βρίσκεται ο λευκός καρχαρίας. Ο Carcharodon carcharias, όπως είναι η επιστημονική του ονομασία, συναντάται στα παράκτια νερά κοντά στην επιφάνεια σε όλους τους μεγάλους ωκεανούς, με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις του πληθυσμού του να βρίσκονται στις ΗΠΑ (στις βορειοανατολικές ακτές και στην Καλιφόρνια), στη Νότια Αφρική, στην Ιαπωνία, στην Ωκεανία, στη Χιλή και στη Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένης της Θάλασσας του Μαρμαρά και του Βοσπόρου. Το μέγεθός του προκαλεί δέος. Γιατί ένας θηλυκός λευκός καρχαρίας μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 6,1 μ. μήκος, ενώ το βάρος του να ξεπεράσει τους δύο τόνους. Την ίδια στιγμή, από όλα τα είδη καρχαρία ο λευκός είναι υπεύθυνος για τον μεγαλύτερο αριθμό καταγεγραμμένων επιθέσεων στον άνθρωπο.

Υπάρχει βεβαίως και ο καρχαρίας τίγρης, ο οποίος έρχεται δεύτερος στον κατάλογο μετά τον λευκό σε καταγεγραμμένες θανατηφόρες επιθέσεις σε ανθρώπους – σε κάθε περίπτωση πάντως αυτές οι επιθέσεις παραμένουν εξαιρετικά σπάνιες. Οι πληθυσμοί του συναντώνται σε πολλά τροπικά και εύκρατα ύδατα, ιδίως γύρω από τα νησιά του Κεντρικού Ειρηνικού. Παίρνει το όνομά του από τις σκούρες ραβδώσεις που φέρει στο σώμα του, οι οποίες προσομοιάζουν με τις ρίγες της τίγρης, που όμως εξασθενούν όσο ο καρχαρίας μεγαλώνει. Ο καρχαρίας τίγρης φθάνει συνήθως σε μήκος τα 3,25-4,25 μέτρα και ζυγίζει συχνά γύρω στα 175-635 κιλά. Τα ώριμα θηλυκά συχνά ξεπερνούν τα 3,7 μέτρα, ενώ τα ώριμα αρσενικά σπάνια γίνονται τόσο μεγάλα.

Γνωστά είδη επίσης είναι ο καρχαρίας ταύρος, ο καρχαρίας των Γκαλάπαγκος, ο καρχαρίας αλωνιστής και ο γαλάζιος καρχαρίας. Eνα ακόμα είδος είναι ο καρχαρίας τροφός. Το μέγιστο μήκος του ενήλικου καρχαρία τροφού φθάνει τα 3,08 μ., ενώ παλαιότερες αναφορές που έκαναν λόγο για 4,5 μ. και αντίστοιχα βάρη έως και 330 κιλά είναι πιθανότατα υπερβολικές. Ο καρχαρίας τροφός κατατάσσεται στην τέταρτη θέση σε καταγεγραμμένα δαγκώματα καρχαριών σε ανθρώπους και αυτό συμβαίνει πιθανότατα εξαιτίας της απρόσεκτης συμπεριφοράς των δυτών λόγω της γενικά ήρεμης φύσης αυτού του είδους καρχαρία. Αυτό ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της 30χρονης Κάρμεν Κανόβας Κερβέλο που τον προηγούμενο Απρίλιο δέχθηκε επίθεση από καρχαρία τροφό βάρους περίπου 100 κιλών. Τη στιγμή της επίθεσης, μάλιστα, κατέγραψε ο 37χρονος φίλος της, Ιμπραΐμ Σαφίγκ, ο οποίος ασχολείται με την υποβρύχια φωτογραφία και την ελεύθερη κατάδυση και είναι γνωστός στο TikTok ως «The Shark Guy». Οπως δήλωσαν λοιπόν, οι δυο τους γνώριζαν ότι στο σημείο όπου επέλεξαν να βουτήξουν ήταν πιθανό να υπάρχουν καρχαρίες. Ετσι βρέθηκαν ανάμεσα σε περίπου 10 καρχαρίες τροφούς και κολύμπησαν μάλιστα ανάμεσά τους για 45 λεπτά προτού συμβεί το τρομακτικό περιστατικό. Στο βίντεο που αναπαρήχθη κατά κόρον καταγράφηκε η στιγμή που η 30χρονη δέχεται δάγκωμα του καρχαρία στην πλάτη και στον ώμο. Πάντως επέλεξε όχι μόνο να μην πάει στο νοσοκομείο, αλλά αφού καθάρισε την πληγή της οι δυο τους συνέχισαν την κατάδυση στο ίδιο σημείο.

Στις ελληνικές θάλασσες

Υπάρχουν όμως καρχαρίες στις ελληνικές θάλασσες; Η απάντηση φυσικά είναι θετική. Μάλιστα στη Μεσόγειο απαντώνται 47 είδη καρχαριών, εκ των οποίων περίπου 35 ζουν και στα πελάγη μας. Οι καρχαρίες κινούνται κατά κύριο λόγο στις ανοιχτές θάλασσες, πολλοί από αυτούς όμως εισέρχονται συχνά και σε πιο κλειστούς κόλπους (π.χ. Κορινθιακός, Παγασητικός, Σαρωνικός), με σκοπό κυρίως την αναπαραγωγή. Ανάμεσα σε αυτά τα 35 είδη συγκαταλέγεται και ο λευκός καρχαρίας, με μέγεθος σαφώς μικρότερο από τους λευκούς καρχαρίες των ωκεανών.

Καρχαρίες τροφοί και υφαλοκαρχαρίες κολυμπούν στα κρυστάλλινα νερά σις Μπαχάμες.

Η μυθοπλασία

Σε κάθε περίπτωση, ο καρχαρίας αποτελεί ένα πλάσμα το οποίο η βιομηχανία του σινεμά έχει αδικήσει παρουσιάζοντάς το ως μια αδίστακτη φονική μηχανή που διψά για ανθρώπινο αίμα. Ας θυμηθούμε μόνο πόσες ταινίες βάδισαν στα χνάρια των περίφημων «Σαγονιών του καρχαρία» (παραγωγής 1975, σε σκηνοθεσία Στίβεν Σπίλμπεργκ), υπερθεματίζοντας την εικόνα του καρχαρία-δολοφόνου. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Στην πραγματικότητα υπάρχει μία στις 4.332.817 πιθανότητες να πεθάνει ένα άτομο από επίθεση καρχαρία στη διάρκεια της ζωής του σύμφωνα με το Ιnternational Shark Attack File (ISAF), τη μόνη επιστημονικά τεκμηριωμένη, ολοκληρωμένη βάση δεδομένων στον κόσμο για όλες τις γνωστές επιθέσεις καρχαριών, η οποία εδρεύει στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Φλόριδας.

Και για να μιλήσουμε με αριθμούς, το 2022 είχαμε 57 επιβεβαιωμένες απρόκλητες επιθέσεις από καρχαρίες (ορίζονται τα περιστατικά στα οποία η επίθεση συμβαίνει στο φυσικό περιβάλλον του καρχαρία χωρίς ανθρώπινη πρόκληση), αριθμός που είναι χαμηλότερος από τον μέσο όρο της πενταετίας 2017-2021 και αγγίζει τα 70 περιστατικά ετησίως. Το 2022 συγκεκριμένα σημειώθηκαν εννέα θάνατοι από επίθεση καρχαρία, εκ των οποίων οι πέντε χαρακτηρίζονται απρόκλητα περιστατικά (ένας θάνατος στις ΗΠΑ, δύο στη Νότια Αφρική και δύο στην Αίγυπτο).

Συμπερασματικά, οι βραχυπρόθεσμες τάσεις δείχνουν ότι τόσο οι θανατηφόρες όσο και οι μη θανατηφόρες επιθέσεις μειώνονται. Αλλωστε ο συνολικός αριθμός απρόκλητων επιθέσεων καρχαρία παγκοσμίως είναι εξαιρετικά χαμηλός, δεδομένου του αριθμού των ατόμων που συμμετέχουν πλέον σε υδάτινες δραστηριότητες κάθε είδους. Τα ποσοστά θνησιμότητας, μάλιστα, μειώνονται εδώ και δεκαετίες, αντανακλώντας την πρόοδο που έχει σημειωθεί στη λήψη μέτρων ασφαλείας στις ακτές, στην ποιότητα της ιατρικής περίθαλψης και στην ευαισθητοποίηση του κοινού.

Θα έλεγε κανείς ότι μάλλον οι καρχαρίες κινδυνεύουν από τον άνθρωπο παρά ο άνθρωπος από εκείνους. Οι κυρίαρχοι λόγοι λοιπόν που έχουν φέρει τους καρχαρίες στα όρια της επιβίωσης είναι οι χαμηλοί ρυθμοί αναπαραγωγής τους, η μείωση της διαθέσιμης τροφής τους λόγω υπεραλίευσης, η καταστροφή των ενδιαιτημάτων τους, οι κλιματική αλλαγή και η αλιεία για τα πτερύγιά τους (finning) καθώς και η μη ηθελημένη  (παρεμπίπτουσα) αλιεία.

Σύμφωνα μάλιστα με πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στις 17 Ιανουαρίου στο επιστημονικό περιοδικό «Nature Communications», τα περισσότερα από τα μισά από τα γνωστά είδη καρχαριών και σαλαχιών των κοραλλιογενών υφάλων απειλούνται με εξαφάνιση, με τη μελέτη να υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη για βελτιωμένη περιφερειακή διαχείριση της αλιείας και των θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών.

Συγκεκριμένα, η μελέτη προσδιόρισε ότι 79 από τα 134 είδη σαλαχιών και καρχαριών που σχετίζονται με κοραλλιογενείς υφάλους ανήκουν σε μία από τις κατηγορίες απειλούμενων ειδών του Κόκκινου Καταλόγου της Διεθνούς Ενωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN). Η υπεραλίευση φαίνεται να είναι η μεγαλύτερη αιτία για τη μείωση του πληθυσμού, ακολουθούμενη από την κλιματική αλλαγή, την απώλεια και υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων, την οικιστική και εμπορική ανάπτυξη αλλά και τη ρύπανση.

«Υπάρχουν λίγες πολιτικές που έχουν τεθεί σε εφαρμογή για τη διαχείριση των καρχαριών και των σαλαχιών των υφάλων» δήλωσε χαρακτηριστικά η επικεφαλής συγγραφέας της έρευνας, Σαμάνθα Σέρμαν, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Simon Fraser στον Καναδά. «Αυτά τα είδη είναι δύσκολο να τα διαχειριστούμε, καθώς απαντώνται κυρίως σε χώρες που εμφανίζουν πολύ υψηλό πληθυσμό στις ακτές, ο οποίος βασίζεται στους πόρους του ωκεανού για να τραφεί και να κερδίσει χρήματα για να συντηρήσει την οικογένειά του» πρόσθεσε.

Η μελέτη εντοπίζει τους κοραλλιογενείς υφάλους της Βόρειας Αυστραλίας και της Νοτιοανατολικής Ασίας ως τις περιοχές με τον πλουσιότερο πληθυσμό καρχαριών και σαλαχιών. Ειδικότερα, οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι οι καρχαρίες αντιμετωπίζουν τη μεγαλύτερη απειλή στον Δυτικό Ατλαντικό, ενώ τα σαλάχια είναι πιο ευάλωτα σε όλη την Ασία και τη Νοτιοανατολική Αφρική. Τοποθεσίες όπως τα νησιά του Ειρηνικού, όπου οι υφαλοκαρχαρίες και τα σαλάχια απαντώνται σε αφθονία, θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως καταφύγια για απειλούμενα, ευρέως διαδεδομένα είδη, καθιστώντας τα έτσι κλειδί για τις περιφερειακές και παγκόσμιες προσπάθειες διάσωσης των απειλούμενων ειδών, σύμφωνα με τη μελέτη.

Ο κίνδυνος εξαφάνισης μάλιστα είναι υψηλότερος για τα ευρέως διαδεδομένα μεγάλα είδη, όπως ο καρχαρίας ταύρος (Carcharhinus leucas). Ο κίνδυνος είναι επίσης ιδιαίτερα έντονος σε χώρες με υψηλότερη αλιευτική πίεση και ασθενέστερες κυβερνητικές πτωτοβουλίες, όπως η Βραζιλία, η Τανζανία και η Ινδονησία, σύμφωνα με τη μελέτη.

Οι υφαλοκαρχαρίες και τα σαλάχια αλιεύονται συνήθως για ανθρώπινη κατανάλωση και σε μικρότερο βαθμό για μέρη του σώματός τους τα οποία χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ενδυμάτων ή αξεσουάρ. Αλλοι λόγοι περιλαμβάνουν την προβολή τους σε ενυδρεία, τη διατροφή των κατοικιδίων ζώων και την παραδοσιακή Ιατρική.