Στην Αργολίδα, όπου τον τελευταίο καιρό βρέθηκα λόγω καλοκαιριού, εντελώς τυχαία έμαθα ότι «μπλε πεταλούδες» αποκαλούνται οι άνδρες άνω των 60 ετών οι οποίοι συνηθίζουν να «πετούν» από «λουλουδάκι» σε «λουλουδάκι». Ο νοών νοείτω.
Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η ιστορία της αυθεντικής μπλε πεταλούδας, ενός από τα πιο σπάνιας ομορφιάς είδη εντόμων στον κόσμο, είναι πολύ πιο σύνθετη και μακράν πιο ενδιαφέρουσα.
Σύμφωνα με το Smithsonian Institution, μόνο στη Βόρεια Αμερική υπάρχουν περισσότερα από 750 είδη πεταλούδων (που ανήκουν στα Λεπιδόπτερα) από τα 17.500 που απαντώνται παγκοσμίως. Μεταξύ των πολυάριθμων αυτών τύπων πεταλούδων είναι και οι μπλε πεταλούδες.
Το μπλε χρώμα απαντάται κυρίως στις αρσενικές, ενώ οι θηλυκές του ίδιου είδους έχουν συνήθως καφετί αποχρώσεις στα φτερά τους, με μπλε πινελιές – κάτι σαν φυλετικός διμορφισμός. Τα ονόματα ορισμένων κοινών ειδών μπλε πεταλούδων είναι Northern Blue, Mission Blue, Pea Blue, Purple Mort Bleu, Purple Emperor, Giant Blue Morpho, Blue Pansy και η Ulysses Butterfly.
Από τις Βρετανικές Νήσους ως τον Χελμό
Γνωστή και ως απλώς «large», μία από τις μεγαλύτερες και πιο σπάνιες μπλε πεταλούδες έχει την επιστημονική ονομασία Phengaris arion και διακρίνεται από μια σειρά μαύρων κηλίδων ειδικά στο μπροστινό τμήμα των φτερών της.
Θεωρείται μία από τις πιο αινιγματικές πεταλούδες της φύσης, με σχετικά περιορισμένο κύκλο ζωής (μερικές εβδομάδες μάξιμουμ), η οποία αναπαράγεται σε θερμά, ξηρά, μη καλλιεργήσιμα λιβάδια – κυρίως παράκτια ή κοντά σε ασβεστολιθικά εδάφη. Οταν οι μεγάλες μπλε πεταλούδες ενηλικιώνονται, πετούν για πολύ σύντομο χρονικό διάστημα – συνήθως από τα μέσα Ιουνίου έως τα τέλη Ιουλίου.
Ανέκαθεν, η μεγάλη μπλε πεταλούδα θεωρούνταν σπάνιο είδος εντόμου στο Ηνωμένο Βασίλειο και κατά τον 20ό αιώνα η παρουσία της μειώθηκε δραματικά μέχρι που τελικά εξαφανίστηκε. Η συγκεκριμένη πεταλούδα καταγράφηκε για πρώτη φορά στις Βρετανικές Νήσους το 1795, αλλά λόγω της απώλειας κατάλληλων οικοτόπων εξαφανίστηκε το 1979 – τελευταία φορά εθεάθη στο Ντάρτμουρ του Ντέβον.
Ομως αυτό δεν ήταν το οριστικό τέλος του υπέροχου λεπιδόπτερου, γιατί έκτοτε, μέσω της αφοσίωσης πολλών οργανώσεων προστασίας της άγριας ζωής και της επίμονης προσπάθειες δεκάδων εθελοντών, κατάφερε να επανέλθει στη ζωή.
Συγκεκριμένα, μετά την εξαφάνισή του, το είδος έγινε το αντικείμενο μελέτης ενός εξαιρετικά οργανωμένου προγράμματος επανεισαγωγής, για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν πληθυσμοί πεταλούδων από τη Σουηδία.
Ετσι, στο πλαίσιο ενός μακροπρόθεσμου αλλά, όπως αποδείχθηκε, εξαιρετικά επιτυχημένου έργου διατήρησης ειδών προς εξαφάνιση, η μπλε πεταλούδα κάποια στιγμή εμφανίστηκε ξανά στην ηπειρωτική Ευρώπη. Συγκεκριμένα, ο εκτιμώμενος αριθμός ενηλίκων μεγάλων μπλε πεταλούδων στο Ηνωμένο Βασίλειο το 2006 ανερχόταν σε 10.000 σε έντεκα διαφορετικές τοποθεσίες. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο αριθμό που έχει παρατηρηθεί και καταγραφεί σε μια περίοδο έξι δεκαετιών.
Στις μέρες μας, μικροί πληθυσμοί από μεγάλες μπλε πεταλούδες εξακολουθούν να επιβιώνουν στη Νότια Αγγλία. Ενα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα σημειώθηκε στην περιοχή Ρόντμπορο Κόμον του Γκλόστερσιρ, όταν το 2019 εθεάθησαν περισσότερες από 750 πεταλούδες. Αυτό όμως συνέβη κατόπιν πενταετούς πρωτοβουλίας για την επανεισαγωγή τους στο φυσικό τους περιβάλλον.
Η επιστροφή της μεγάλης μπλε πεταλούδας γίνεται ακόμα πιο αξιοσημείωτη αν σκεφτεί κανείς τον εύθραυστο κύκλο ζωής αυτού του σπάνιου εντόμου. Σύμφωνα με τις έρευνες που έχουν διεξαχθεί, η προνύμφη είναι παρασιτική και τρέφεται με τις προνύμφες ενός κόκκινου μυρμηγκιού, του Myrmica sabuleti, από το οποίο, επί της ουσίας, εξαρτάται η ύπαρξή της.
Αν και η εξάρτηση των πεταλούδων από τα μυρμήγκια ήταν γνωστή στους ερευνητές εδώ και πολλά χρόνια, η εξάρτηση από ένα μεμονωμένο είδος προκειμένου να διατηρηθεί βιώσιμος ένας ολόκληρος πληθυσμός πεταλούδων αποτελεί πιο πρόσφατη ανακάλυψη.
Ειδικότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Τζέρεμι Τόμας ανακάλυψε τη συσχέτιση πεταλούδων – κόκκινων μυρμηγκιών, αλλά αυτό το συμπέρασμα ήρθε μάλλον αργά για να διασώσει εκείνη τη στιγμή τον λιγοστό πληθυσμό των μπλε πεταλούδων. Γι’ αυτό και σήμερα, μετά την επανεισαγωγή της μπλε πεταλούδας στη φύση, οι προσπάθειες διατήρησης του είδους είναι το ίδιο σημαντικές με εκείνες της σωτηρίας και μακροημέρευσης του πληθυσμού των κόκκινων μυρμηγκιών που αποτελούν το ενδιαίτημά της.
Στην Ελλάδα έχουν παρατηρηθεί περί τα 235 είδη πεταλούδων και ανάμεσά τους από τα πιο σπάνια είναι οι μπλε πεταλούδες Agrodiaetus iphigenia και Agrodiaetus coelestinus. Πρόκειται για ασιατικά είδη πεταλούδας που έχουν καταγραφεί στην ανώτερη ζώνη του Χελμού στην Πελοπόννησο και αποτελούν προστατευόμενο είδος. Ο Φορέας Διαχείρισης Χελμού-Βουραϊκού αποτελεί την ασπίδα προστασίας του Εθνικού Πάρκου, ένας φρουρός της σπάνιας πανίδας.
Δεν πρέπει, επίσης, να ξεχνάμε ότι σε περιοχές της Κρήτης όπως τα Χανιά, υπήρχαν περισσότερα από 40 είδη πεταλούδων, από τα οποία κατά τη διάρκεια των τελευταίων 200 χρόνων πολλά έχουν εξαφανιστεί λόγω της αδυναμίας διατήρησης και φροντίδας των οικοτόπων τους.
Αλληγορία και τέχνη
Τα στάδια του κύκλου της ζωής μιας πεταλούδας (αβγό, προνύμφη, χρυσαλλίδα, ενήλικη πεταλούδα) παραπέμπουν αλληγορικά στη γέννηση, στον θάνατο και στην ανάσταση. Τα αβγά και οι προνύμφες αντιπροσωπεύουν τη ζωή, το κουκούλι/χρυσαλλίδα είναι μια αντανάκλαση του θανάτου (ή μάλλον μιας περιόδου «μετάβασης») και, τέλος, η ενήλικη πεταλούδα που αναδύεται μπορεί να ταυτιστεί με την ανάσταση ή με μια «νέα ζωή». Αυτή η αλληγορία έχει φυσικά δώσει τροφή σε όλες τις μορφές τέχνης.
Για παράδειγμα, ο όρος «Το φαινόμενο της πεταλούδας» αποτελεί μια προέκταση της Θεωρίας του Χάους και σε γενικές γραμμές σημαίνει ότι μια μικρή αλλαγή μπορεί να προκαλέσει ένα τεράστιο «παλιρροϊκό κύμα», μια μεγαλύτερη και δραστική αλλαγή στο περιβάλλον, συμπεριλαμβανομένων των καιρικών συνθηκών – είναι γνωστή η έκφραση «αν μια πεταλούδα κινήσει τα φτερά της στον Αμαζόνιο, μπορεί να φέρει βροχή στην Κίνα».
«Το φαινόμενο της πεταλούδας»
Μία από τις πιο αξιοσημείωτες «σπουδές» επάνω στο φαινόμενο της πεταλούδας μέσα από το πρίσμα της μυθοπλασίας έχουμε στη δαιδαλώδη αλλά ενδιαφέρουσα ομώνυμη ταινία (The Butterfly Effect, 2004) όπου ο Αστον Κούτσερ πρωταγωνιστεί στον ρόλο ενός ανθρώπου με την ικανότητα να ταξιδεύει πίσω στον χρόνο και να αλλοιώνει γεγονότα από το παρελθόν του με απρόβλεπτες συνέπειες.
Επίσης, η πεταλούδα είναι ένα έντομο που συμβολίζει την ελευθερία, αυτή που αναζητούσε σε όλη του τη ζωή ο Ανρί Σαριέρ, ο πρώην κατάδικος συγγραφέας του «Πεταλούδα» (Le Papillon), όπου Πεταλούδας ήταν ο ίδιος, με το αντίστοιχο τατουάζ ζωγραφισμένο στο στήθος του. Το διάσημο μπεστ σέλερ έγινε ταινία από τον Φράνκλιν Σάφνερ το 1973 και ο πρωταγωνιστής της, Στιβ Μακ Κουίν, έδωσε εκεί μία από τις πιο αξιομνημόνευτες ερμηνείες της καριέρας του.
Το διάσημο μπεστ σέλερ έγινε ταινία από τον Φράνκλιν Σάφνερ το 1973 και ο πρωταγωνιστής της, Στιβ Μακ Κουίν
Η έννοια της ελευθερίας κυριαρχεί και στο διάσημο έργο του αμερικανού θεατρικού συγγραφέα Λέοναρντ Γκέρσι «Οι πεταλούδες είναι ελεύθερες» (Butterflies Are Free, 1969), που έχει ανεβεί με επιτυχία σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας, και έχει επίσης γίνει ταινία (να σημειωθεί ότι το έργο συνδέεται με τον «Ζοφερό Οίκο» του Καρόλου Ντίκενς).
Και όσο για το φαινόμενο των μπλε πεταλούδων της Αργολίδας, τους εξηντάρηδες που κυνηγούν «λουλουδάκια», ο Δημήτρης Νικολαΐδης τα είχε ήδη πει από τη δεκαετία του 1960 στην κλασική ελληνική κωμωδία «Η γυναίκα μου τρελάθηκε» (σε σενάριο Τσιφόρου – Βασιλειάδη), όπου ο μεταξοσκώληκας που γίνεται πεταλουδίτσα (όχι απαραιτήτως μπλε, βέβαια) δεν είναι άλλος από τον Λάμπρο Κωνσταντάρα, τον οποίο αποκαλεί έτσι η κινηματογραφική σύζυγός του, Μαίρη Αρώνη.
