«Ικέτιδες» του Αισχύλου. Ενα έργο βαθιά πολιτικό. Ενα έργο με πολλαπλές αναγνώσεις, που ξεκινούν από την τραγική μοίρα του πρόσφυγα και την ευθύνη και το χρέος της δημοκρατίας απέναντί του και φτάνουν μέχρι την προαιώνια πάλη των δύο φύλων, με πεδίο σύγκρουσης πάντα το γυναικείο σώμα, αυτό που πρέπει να κατακτηθεί, με την εξουσία να απαιτεί να περάσει από τον πατέρα στον σύζυγο.
Με τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου αποφάσισε να καταπιαστεί εφέτος η καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης, η σκηνοθέτρια Μαριάννα Κάλμπαρη. Η παράσταση, η οποία αποτελεί μια παραγωγή του Θεάτρου Τέχνης Καρόλου Κουν και του Θεάτρου του Νέου Κόσμου, έκανε ήδη πρεμιέρα στους Δελφούς και στις 23-24 Αυγούστου ανεβαίνει στην Επίδαυρο.
Ο μύθος
Πρόκειται για ένα κείμενο σημαντικό και δυστυχώς τραγικά επίκαιρο, το οποίο δεν έχει παρουσιαστεί στο κοινό πολλές φορές – μόλις τρεις στην Επίδαυρο –, ίσως γιατί ακριβώς ο μύθος των Δαναΐδων, μολονότι αφηγείται την ιστορία της επικράτησης του ελληνικού φύλου, δεν είναι τόσο «οικείος». Οι «Ικέτιδες», λοιπόν, που είναι το πρώτο και το μοναδικό έργο που έχει διασωθεί από την τετραλογία του Αισχύλου «Δαναΐδες», μιλούν για αυτές τις πενήντα έφηβες που έρχονται με τον πατέρα τους, τον Δαναό, από τη Λιβύη στο Αργος, ζητώντας άσυλο, προκειμένου να αποφύγουν τον γάμο με τους πενήντα εξαδέλφους τους, καθώς ο Αίγυπτος, ο δίδυμος αδελφός του Δαναού, απαιτούσε, εφόσον ο αδελφός του δεν είχε αρσενικούς απογόνους, να παντρευτούν οι κόρες του με τους δικούς του γιους προκειμένου να μείνει η περιουσία στην οικογένεια.
«Γιατί θελήσατε να ανεβάσετε τις «Ικέτιδες» του Αισχύλου;» είναι το πρώτο ερώτημα που θέτω στη Μαριάννα Κάλμπαρη όταν τη συναντώ. «Είναι ένα κείμενο που αγαπώ πολύ και είχα χρόνια στο μυαλό μου, ήδη από το 2017 που ανέβασα τη «Μήδεια»» απαντά.
Φωτ.: Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος (D-TALES CREATIVE AGENCY)
«Είναι ένα έργο βαθιά πολιτικό, που μιλά κατ’ αρχάς για το τι σημαίνει δημοκρατία. Οι πενήντα Δαναΐδες προσφεύγουν στον βασιλιά του Αργους Πελασγό ζητώντας άσυλο. Εκείνος ζητεί τη γνώμη όλων των πολιτών για την τύχη τους: να τις προστατεύσει ή να τις παραδώσει στους Αιγύπτιους που τις καταδιώκουν; Τι σημαίνει λοιπόν δικαιοσύνη; Τι σημαίνει αυτοδιάθεση και μη ανοχή στη βία; Τι σημαίνει άσυλο; Η πολιτεία τελικά αποφασίζει να τις σώσει, καθώς ήρθαν ικέτιδες σε τόπο δημοκρατικό, που σέβεται τον πρόσφυγα. Εάν ανέβαζα αυτό το έργο πριν από επτά, δέκα χρόνια, νομίζω ότι θα ήμουν προσανατολισμένη κυρίως στο προσφυγικό ζήτημα. Σήμερα, όμως, αντιλαμβάνομαι πιο έντονα ότι αυτό το κείμενο μιλάει πάνω απ’ όλα για την προαιώνια πάλη των φύλων: το πώς δηλαδή οι τρεις εξουσίες που εμφανίζονται στο έργο, η πολιτική, που εκπροσωπείται από τον Πελασγό, η πατρική, που εκπροσωπείται από τον Δαναό, και η συζυγική, εάν θέλετε, που εκπροσωπείται από τον Αιγύπτιο Κήρυκα, διεκδικούν το γυναικείο σώμα και προσπαθούν να ορίσουν τη θέση της γυναίκας αναλόγως με τα συμφέροντά τους».
«Γιατί όμως ο Αισχύλος, τον 5ο αιώνα, από τη στιγμή που η γυναίκα δεν έχει απολύτως κανένα δικαίωμα, επιλέγει να γράψει ένα τέτοιο κείμενο;» τη ρωτώ. «Φυσικά το έργο δεν είναι φεμινιστικό» διευκρινίζει. «Αυτές είναι οι δικές μας αναγνώσεις. Μάλιστα, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τη συνέχειά του για να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα, και αυτή τη συνέχεια με έναν τρόπο την αφηγούμαστε στην παράσταση. Δυστυχώς, πέρα από τις «Iκέτιδες», που έχουν διασωθεί ολόκληρες, από τα άλλα μέρη της τετραλογίας έχει διασωθεί μόνο ένα απόσπασμα της Αφροδίτης, το οποίο εικάζεται ότι ανήκει στο τρίτο μέρος και μιλάει για τη δύναμη του έρωτα.
»Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Το πρώτο μέρος της τετραλογίας, οι «Iκέτιδες» δηλαδή που παρουσιάζουμε, τελειώνει με την απειλή των Αιγυπτίων προς τους Πελασγούς ότι εάν δεν τους παραδώσουν τα κορίτσια, θα γίνει πόλεμος. Σύμφωνα με τον μύθο και τα στοιχεία που έχουμε, ο πόλεμος τελικά ξεσπά, οι Πελασγοί τον χάνουν και μάλιστα ο βασιλιάς τους σκοτώνεται. Ο Δαναός τώρα, που δεν είναι τόσο αθώος όσο φαίνεται, προκειμένου να πάρει την εξουσία υπόσχεται στον αδελφό του ότι θα παντρέψει τελικά τις κόρες του με τους ανιψιούς του. Τη νύχτα του γάμου, όμως, τους δίνει από ένα μαχαίρι και τις διατάζει να αποκεφαλίσουν τους πενήντα εξαδέλφους τους, καθώς είχε πάρει έναν χρησμό που λέει ότι θα χάσει την εξουσία και τη ζωή του από έναν ανιψιό του. Ολες οι κόρες του τον υπακούν, εκτός από μία, την Υπερμνήστρα, που από έρωτα σώζει τον δικό της εξάδελφο και σύζυγο, τον Λυγκέα.
»Και έτσι ο χρησμός τελικά θα εκπληρωθεί, γιατί ο Λυγκέας θα σκοτώσει τον Δαναό και από την ένωσή του με την Υπερμνήστρα θα προκύψει το γένος των Δαναών, δηλαδή οι Ελληνες. Στο τρίτο μέρος γνωρίζουμε ότι λαμβάνει χώρα μια δίκη. Είτε οι Αργίτες πηγαίνουν τις 49 κόρες σε δίκη επειδή σκότωσαν τους εξαδέλφους τους είτε, το πιο πιθανόν, ο Δαναός πηγαίνει σε δίκη την Υπερμνήστρα γιατί δεν υπάκουσε την εντολή του. Τότε εμφανίζεται η Αφροδίτη να δώσει τη λύση, λέγοντας ότι ο έρωτας είναι η κινητήριος δύναμη αυτού του κόσμου και δεν μπορεί κανείς να τον αγνοεί. Θεωρείται, λοιπόν, από τους μελετητές ότι αυτή η τετραλογία του Αισχύλου εστίαζε στο θέμα του γάμου και των σχέσεων των δύο φύλων και ότι ουσιαστικά σηματοδοτεί το πέρασμα της γυναίκας από την εξουσία του πατέρα σε εκείνη του συζύγου».
Η θέση της γυναίκας
Για τη Μαριάννα Κάλμπαρη έχει τρομερό ενδιαφέρον πώς αυτά τα ζητήματα που θίγονται από τον μύθο «ακουμπούν» σήμερα στη δική μας πραγματικότητα. «Ζούμε σε μια εποχή όπου μιλάμε για θέματα τα οποία δεν αγγίζαμε για αιώνες. Σε αυτό το έργο, πέρα από τις προθέσεις του Αισχύλου, περιγράφεται το πώς η θέση της γυναίκας καθορίζεται από τον πατέρα της, τον σύζυγό της, την πολιτεία. Ολοι τους θέλουν να τη χειριστούν και να τη χειραγωγήσουν και εκεί τελικά καταλαβαίνεις πώς κάποια πράγματα έχουν ριζωθεί τόσο βαθιά μέσα μας, εδώ και αιώνες, χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε.
«Δεν αρκεί να πεις ότι η γυναίκα έχει ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση, στην εργασία, πρέπει να αλλάξεις τον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα».
»Πιστεύω ότι από τους αρχαίους χρόνους όλος αυτός ο πόλεμος γύρω από τη γυναίκα έχει να κάνει με το γεγονός ότι εκείνη γεννάει και ότι ο άνδρας θέλει να είναι σίγουρος ότι το παιδί που γεννάει είναι δικό του. Τι σημαίνει αυτό; Πρέπει να ελέγχω το σώμα της, τη σεξουαλικότητά της, τη δράση της. Και ακόμα και σήμερα που έχουν γίνει βήματα προόδου, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, τα πράγματα παραμένουν πολύ εύθραυστα για τη γυναίκα. Ας πούμε ένα ανώδυνο. Πόσες γυναίκες έχουν σκηνοθετήσει στην Επίδαυρο από την αρχή αυτού του θεσμού; Δεν νομίζω ότι ξεπερνούν τις 20. Και, ναι, μπορεί να υπάρχουν πολλές γυναίκες πρωταγωνίστριες, αλλά πόσες γυναίκες γράφουν για το θέατρο; Πόσες βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης σε πολιτιστικούς οργανισμούς;
»Δεν αρκεί να πεις ότι η γυναίκα έχει ίσα δικαιώματα στην εκπαίδευση, στην εργασία, πρέπει να αλλάξεις τον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα. Και αν η κοινωνία χρειάζεται παιδιά, πρέπει να βοηθήσει τη γυναίκα να τα γεννάει και να τα μεγαλώνει χωρίς να καλείται να θυσιάσει τα όνειρά της ή να εξοντώνεται από την κούραση».
Η κεντρική σημασία του Χορού
Στις «Ικέτιδες» πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει ο Χορός, που είναι ουσιαστικά οι 50 κόρες του Δαναού. «Οι ρόλοι στην τραγωδία είναι ουσιαστικά τρεις, αλλά στην παράστασή μας έγιναν πέντε, καθώς μοίρασα όλο τον λόγο του Χορού σε δύο πρόσωπα: στην Υπερμνήστρα και στην Αμυμώνη, που είναι οι πιο γνωστές Δαναΐδες του μύθου, τις οποίες υποδύονται η Λένα Παπαληγούρα και η Λουκία Μιχαλοπούλου αντίστοιχα» αναφέρει η Μαριάννα Κάλμπαρη.
Με αυτή την επιλογή της όμως δεν σημαίνει ότι αποδυναμώνεται ο υπόλοιπος Χορός. Αντίθετα στην παράσταση παίζει πολύ δυναμικό ρόλο. Στην ορχήστρα, μάλιστα, της Επιδαύρου θα δούμε μια ιδιαίτερα καθηλωτική, εντυπωσιακή εικόνα: ολόκληρο τον Χορό και των 50 Δαναΐδων, ο οποίος αποτελείται από τις CHÓRES, την εξαιρετική αυτή χορωδία που έχει καλλιτεχνικό διευθυντή τον Χαράλαμπο Γωγιό και δημιουργήθηκε από τη Μαρίνα Σάττι, που μάλιστα θα συμμετέχει ως σολίστ, αλλά και σπουδάστριες από τη Δραματική Σχολή του Θεάτρου Τέχνης, μέλη του χορευτικού-ακροβατικού σχήματος «κι όμΩς κινείται» και χορεύτριες-μαθήτριες της χορογράφου της παράστασης Χριστίνας Σουγιουλτζή, η οποία ερμηνεύει επιπλέον τον βουβό ρόλο της Ιούς.
Πώς προέκυψε, όμως, η συνεργασία με τη Μαρίνα Σάττι; Την προβληματίζει σήμερα σε έναν μικρό βαθμό η τεράστια δημοσιότητα που απολαμβάνει μετά τη συμμετοχή της στη Ευrovision η εξαιρετική αυτή τραγουδίστρια και τραγουδοποιός; Η Μαριάννα Κάλμπαρη χαμογελά.
«Προσέγγισα τη Μαρίνα Σάττι πριν από ενάμιση χρόνο, πολύ πριν δηλαδή από τη Εurovision, με αφορμή την καταπληκτική δουλειά που κάνει με τις CHÓRES, που αποτελούν δικό της δημιούργημα και έχουν καλλιτεχνικό διευθυντή τον Χαράλαμπο Γωγιό, με τον οποίο έχουμε συνεργαστεί πολλές φορές στο παρελθόν και είναι και ο συνθέτης της μουσικής της παράστασής μας. Η ίδια η Μαρίνα, που αγαπά πολύ αυτό το έργο, έρχεται να στηρίξει τις CHÓRES τραγουδώντας ζωντανά στις παραστάσεις της Επιδαύρου. Η μεγάλη δημοσιότητα που απολαμβάνει τελευταία δεν ήταν, λοιπόν, κάτι που θα μπορούσε να με απασχολήσει. Πρόκειται για μια καλλιτέχνιδα που εκτιμούσα πριν γίνει γνωστή στο τόσο ευρύ κοινό. Αλλωστε, δεν είναι η πρώτη φορά που θα εμφανιστεί στην Επίδαυρο».
Την ίδια στιγμή ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η επιλογή της Λυδίας Κονιόρδου στον ρόλο του Πελασγού. «Χάρηκα πολύ που δέχθηκε να το κάνει. Εχει σημασία που παίζει έναν ανδρικό ρόλο, χωρίς να υποδύεται τον άνδρα, γιατί η εξουσία δεν έχει φύλο. Την ίδια στιγμή, όμως, έχει επίσης σημασία που βλέπουμε μια γυναίκα σε αυτόν τον ρόλο καθώς υπάρχει η θεωρία ότι το πελασγικό προελληνικό φύλο είχε μια μητριαρχική κοινωνική οργάνωση, που δεν σημαίνει ότι ήταν στον αντίποδα της πατριαρχικής, ήταν απλώς μια παλιότερη κοινωνία, ίσως πιο δίκαιη και για τα δύο φύλα και πιο φιλειρηνική. Δουλέψαμε πολύ και με τη Χριστίνα Κάλμπαρη, που υπογράφει το εξόχως σημαντικό για την παράσταση εικαστικό κομμάτι, προσπαθώντας να αναδείξουμε και σαν εικόνα αυτόν τον αρχέγονο, στιβαρό κόσμο του Πελασγού, που συναντιέται με τον πιο «εξωτικό», νέο κόσμο των Δαναών».
Η κριτική
Αλήθεια, όμως, την προβληματίζει η κάθοδος στην Επίδαυρο; Πόσο την ανησυχεί η ανταπόκριση του κοινού εκεί, καθώς τα τελευταία χρόνια το αργολικό θέατρο μοιάζει να έχει την «ικανότητα», ως χώρος εξαιρετικά φορτισμένος στο συλλογικό φαντασιακό, να οξύνει τα πάθη και να αποτελεί αρένα για έντονη κριτική και διαξιφισμούς στα social media μεταξύ όσων λάτρεψαν μια παράσταση και όσων θέλουν απερίφραστα να την καταδικάσουν;
«Αναρωτιέμαι εάν βλέπουμε μια παράσταση με τα δικά μας μάτια και την ψυχή μας ή αν όλα φιλτράρονται τελικά από την κάμερα του κινητού και από την εικόνα που έχουμε ήδη σχηματίσει για μια παράσταση».
«Είναι ωραίο να εμπλέκονται οι άνθρωποι συναισθηματικά, να τους ενδιαφέρει κάτι» απαντά. «Φυσικά κάθε σκηνοθέτης επιθυμεί να αγγίξει το κοινό. Από εκεί και πέρα γνωρίζεις ότι όταν εκτίθεσαι, ειδικά σε τόσο μεγάλη κλίμακα, πρέπει να περιμένεις κάθε είδους σχόλιο. Καμία φορά μόνο σκέφτομαι εάν αυτά που γράφει κανείς ως σχόλιο ή κριτική μετά από μια παράσταση έχουν να κάνουν με την προσωπική του άποψη ή απλώς προσπαθεί να δημιουργήσει ένα ρεύμα ή να ακολουθήσει κάποιο άλλο. Αναρωτιέμαι εάν βλέπουμε μια παράσταση με τα δικά μας μάτια και την ψυχή μας ή αν όλα φιλτράρονται τελικά από την κάμερα του κινητού και από την εικόνα που έχουμε ήδη σχηματίσει για μια παράσταση.
»Είναι φοβερό πόσο επιβεβλημένο έχει γίνει σήμερα να θέλει να αποτυπώσει κανείς αυτό που είδε μέσα από ένα post ή μια φωτογραφία. Oμως αυτή η ανάγκη να καταγράψουμε ό,τι ζήσαμε ίσως μας εμποδίζει από το να το ζήσουμε πραγματικά, να μας αφήσει ένα σημάδι. Εάν με ρωτάτε τώρα πάνω στο κομμάτι της σκηνοθεσίας, εν έτει 2024, δεν πιστεύω ότι υπάρχουν πράγματα που επιτρέπεται και πράγματα που δεν επιτρέπεται να κάνει ένας σκηνοθέτης στην Επίδαυρο. Καλό είναι να μην ξεχνά ότι απευθύνεται σε τεράστιο κοινό και ότι μιλάει για κάτι που τον ξεπερνάει.
»Κατά τα άλλα, όλοι ξεκινάμε πάντα με τις καλύτερες προθέσεις. Σημασία όμως εν τέλει έχει μόνο το αποτέλεσμα. Τα κείμενα αυτά, που είναι τόσο μεγάλα, ξέρετε, δεν κινδυνεύουν από εμάς. Τα κείμενα δεν θα πάθουν τίποτα, θα στέκονται πάντα εκεί. Εμείς που είμαστε περαστικοί κινδυνεύουμε απλώς να κάνουμε λάθος».
Τα πατριαρχικά πρότυπα ως τροχοπέδη
Ο Ακης Σακελλαρίου υποδύεται στην παράσταση τον Δαναό, τον πατέρα που προστρέχει στο Αργος με τις κόρες του ζητώντας προστασία. Οπως ομολογεί, δεν γοητεύθηκε αυτομάτως στην πρώτη του επαφή με τον ρόλο του. «Μου κέντρισε σταδιακά το ενδιαφέρον ο Δαναός» εξηγεί. «Αρχικά, σε ένα πρώτο επίπεδο, βλέπεις απλώς έναν πατέρα που θέλει να προστατεύσει τα κορίτσια του. Μελετώντας, όμως, το κείμενο και συζητώντας με τη Μαριάννα Κάλμπαρη, τελικά μου αποκαλύφθηκε ότι και ο ίδιος ο Δαναός αποτελεί μια ακραία πατριαρχική μορφή. Δεν κινείται από άδολη αγάπη. Οπως γνωρίζουμε, στα επόμενα μέρη της τετραλογίας, τα οποία βέβαια δεν έχουν σωθεί ως κείμενο, ο Πελασγός που πολεμάει για χάρη των Δαναΐδων χάνει τον πόλεμο από τους Αιγύπτιους και ο Δαναός γίνεται βασιλιάς στο Αργος. Προκειμένου, μάλιστα, να μη χάσει την εξουσία, συμφωνεί να παντρέψει τις κόρες του με τους ανιψιούς του, δίνοντάς τους όμως εντολή να τους σκοτώσουν το ίδιο βράδυ, ώστε να μην επαληθευθεί ο χρησμός που τον θέλει να χάνει τη ζωή του από έναν ανιψιό του. Αποκτά, λοιπόν, ο Δαναός στοιχεία γενάρχη και μάλιστα σκληρού, καθώς στο κείμενο σκιαγραφείται η μοίρα της γυναίκας που περνά από τον πατέρα στον σύζυγο».
Πόσο όμως έχει αλλάξει η θέση της γυναίκας στο σήμερα; «Σαφώς και στον δυτικό κόσμο έχει γίνει τεράστια πρόοδος. Αλλά την ίδια στιγμή θεωρώ ότι κάποιος θα είναι ψεύτης εάν δεν παραδεχτεί ότι, έστω και υποσυνείδητα, πολλές φορές επαναλαμβάνει και ο ίδιος πατριαρχικά πρότυπα, ενώ δεν το περιμένει καν από τον εαυτό του. Συνειδητοποιώ ότι οι άνδρες της γενιάς μου έχουμε γαλουχηθεί με πατριαρχικές εικόνες που ούτε καν μπορούσαμε ως παιδιά να αντιληφθούμε. Ο πατέρας έμπαινε στο σπίτι και το τραπέζι έπρεπε να είναι στρωμένο, το κρασί στη θέση του να τον περιμένει. Είναι αυτά τα μικρά πράγματα που μπορεί σήμερα, κοιτώντας τα, να φέρουν ακόμη και μια νοσταλγική ομορφιά, αλλά δεν παύουν να είναι μια απτή εκδήλωση μιας υποτακτικής κατάστασης της γυναίκας απέναντι στον άνδρα. Ευτυχώς βλέπω τους νεότερους, τουλάχιστον μια σημαντική μερίδα τους, να είναι πλέον πολύ ευαίσθητοι απέναντι σε τέτοια ζητήματα. Παράλληλα διακρίνω ότι είναι και πιο συνειδητοποιηµένοι απέναντι σε θέματα περιβάλλοντος, διατροφής, δικαιωμάτων των ζώων. Και όλο αυτό είναι μια ανάσα».
Φωτ.: Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος (D-TALES CREATIVE AGENCY)
Γιατί έγραψε όμως ο Αισχύλος αυτό το έργο; «Δεν ξέρω να σας απαντήσω. Αυτή είναι όμως και η ομορφιά αυτών των κειμένων, ότι μοιάζουν να έχουν γραφτεί για να μιλήσουν για το σήμερα σαν να εμπεριέχουν το σπέρμα της αιωνιότητας. Και ίσως τελικά το εμπεριέχουν γιατί ασχολούνται με βαθιά πυρηνικά θέματα, με το ίδιο το ανθρώπινο κύτταρο, που καλώς ή κακώς δεν αλλάζει και τόσο πολύ στην πάροδο των αιώνων».
Ο ίδιος έχει βρεθεί πολλές φορές πρωταγωνιστής στην ορχήστρα της Επιδαύρου. Είναι διαφορετικό για έναν ηθοποιό να πατά αυτή τη γη σε σχέση με άλλα αρχαία θέατρα; «Σίγουρα η Επίδαυρος φέρει μια αίγλη. Από την άλλη πλευρά, όμως, θα σας πω ότι υπάρχουν εξίσου συγκλονιστικά αρχαία θέατρα, πιο μικρά μεν, τα οποία όμως εκπέμπουν επίσης μια μαγική ενέργεια και τα οποία, και από το κράτος και δυστυχώς και από αρκετούς καλλιτέχνες, θεωρούνται υποδεέστερα. Πριν από τρία χρόνια, για παράδειγμα, είχα παίξει στις «Bάκχες» σε σκηνοθεσία Νικαίτης Κοντούρη. Θυμάμαι ακόμη την παράσταση που δώσαμε στο αρχαίο θέατρο Γιτάνων στην Ηγουμενίτσα. Ηταν ένας χώρος στον οποίο είχε να παιχτεί παράσταση εδώ και χιλιάδες χρόνια και σου έδινε μια αίσθηση τόσο ουσιαστική. Αυτές οι πέτρες κουβαλούσαν κάτι που σε καθιστούσε αυτομάτως σε εγρήγορση. Ενωνόσουν με έναν τρόπο μαγικό, σαν να έβρισκε το σωστό καλούπι η ανθρώπινη ύπαρξη.
«Αυτά τα κείμενα μοιάζουν να έχουν γραφτεί για να μιλήσουν για το σήμερα σαν να εμπεριέχουν το σπέρμα της αιωνιότητας. Και ίσως τελικά το εμπεριέχουν γιατί ασχολούνται με βαθιά πυρηνικά θέματα, με το ίδιο το ανθρώπινο κύτταρο, που καλώς ή κακώς δεν αλλάζει και τόσο πολύ στην πάροδο των αιώνων».
»Πριν από μερικές ημέρες πάλι παίξαμε τις «Iκέτιδες» στη Νικόπολη, σε ένα καταπληκτικό ρωμαϊκό ωδείο, το οποίο όμως δεν είχε ούτε τουαλέτες ούτε καμαρίνια – ούτε έναν κάδο απορριμμάτων. Πόσο κρίμα! Και αυτό λέει κάτι για το επίπεδο του πολιτισμού μας. Οπότε πράγματι τα φώτα της δημοσιότητας τα έχει τραβήξει η Επίδαυρος «εκτοπίζοντας» άλλους χώρους, οι οποίοι επίσης θα μπορούσαν να προσελκύουν το κοινό. Φυσικά άριστα πράττουμε και φροντίζουμε την Επίδαυρο, αλλά δεν μπορεί να συζητούμε μόνο για το τι ανεβαίνει εκεί».
Πόσο όμως τον αφορά η κριτική που πάντα ακολουθεί το ανέβασμα μιας παράστασης στην Επίδαυρο; «Δεν με αφορά γιατί εν γένει δεν με αφορούν οι κριτικές» απαντά. «Μάλιστα, θεωρώ προσωπικά την ανάγνωσή τους τρομερό λάθος. Και θα σας εξηγήσω το γιατί. Οταν παίζεις σε μια παράσταση, βρίσκεσαι σε μια κατάσταση τρομερής εγρήγορσης. Το να διαβάσεις λοιπόν μια κριτική, είτε θετική είτε αρνητική, θεωρώ ότι αυτόματα θα σε μετατοπίσει από τον στόχο που είσαι συγκεντρωμένος να επιτελέσεις».
Το να μη διαβάζει κριτικές, μάλιστα, είναι μια αρχή που είχε από τα πρώτα του χρόνια στο θέατρο. «Από το 1986 συγκεκριμένα, όταν έπαιξα στις «Bάκχες» του Θεόδωρου Τερζόπουλου» αναφέρει. «Ηταν τόσο κακόβουλες οι κριτικές που δεχθήκαμε τότε, και μάλιστα από γνωστούς κριτικούς, που θυμάμαι ότι είπα ότι δεν θα το κάνω αυτό στον εαυτό μου άλλη φορά. Δουλεύαμε επί έναν χρόνο επάνω στις «Bάκχες» για να φτάσει ο άλλος με τόση ευκολία να αφορίζει όλη την προσπάθεια. Εφέτος η «Oρέστεια» του Θεόδωρου αποθεώθηκε. Δεν αναφέρεται όμως πουθενά πώς ξεκίνησε όλη αυτή η προσπάθεια με τη σωματικότητα, τη «θυσία» του σώματος που γίνεται φορέας τελετουργίας. Αλίμονο εάν ο Τερζόπουλος είχε ακούσει τότε τους κριτικούς».
Ζήτημα ευθύνης
Ο Γιάννης Τσορτέκης την ίδια στιγμή στην παράσταση «Ικέτιδες» υποδύεται τον Αιγύπτιο Κήρυκα, εκείνον τον φορέα του μισογυνιστικού λόγου. Για τον ίδιο, πάντως, το κύριο θέμα της τραγωδίας είναι αυτό του προσφεύγοντος ανθρώπου. «Αυτό που σκέφτομαι είναι το εξής: ότι αυτή τη στιγμή εμείς παρακολουθούμε απαθείς, απαθέστατοι θα έλεγα, όλες αυτές τις τρομακτικές επεμβάσεις οι οποίες γίνονται από αλλόφρονες ανθρώπους στην Παλαιστίνη, στην Ουκρανία, την ίδια στιγμή που οι ΗΠΑ αισθάνονται παντοκράτορες.
»Την ώρα, λοιπόν, που εμείς σφυρίζουμε αδιάφοροι, υπάρχει μια τραγωδία, γραμμένη πριν από χιλιάδες χρόνια, για έναν βασιλιά Πελασγό που λέει ότι καμία γυναίκα δεν θα παραδοθεί σε κανέναν κερατά Αιγύπτιο παρά μόνο με τη θέλησή της. Τι σημαίνει αυτό; Οτι ο Πελασγός εκείνη τη στιγμή επιλέγει συνειδητά να πάρει την ευθύνη, με όποιες συνέπειες αυτή επιφέρει. Βλέπετε να συμβαίνει αυτό πουθενά στις σύγχρονες κοινωνίες; Να αναλαμβάνει κάποιος την ευθύνη; Ο Πελασγός είναι η αρχή ενός ανδρός που αποφασίζει σε σχέση με κάποιους ηθικούς νόμους το πώς θα τρέξει το σύστημα της κοινωνίας. Είναι η φωνή που αντιπροσωπεύει τη γνώμη της κοινωνίας που αποφασίζει κάτι. Σε αυτό το θέμα της αυτοδιάθεσης του ανθρώπου που εισηγείται ο Πελασγός, πόσοι όμως θα σταθούν;» σημειώνει.
Φωτ.: Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος (D-TALES CREATIVE AGENCY)
«Το θέμα όμως της πατριαρχίας δεν είναι εξίσου έντονο σε αυτή την τραγωδία;» τον ρωτώ. «Υπάρχουν πολύ μεγάλες γεωγραφικές περιοχές στις οποίες η μητριαρχία έφτανε να είναι το καθεστώς λόγω της ξενιτιάς. Κατάγομαι από την επαρχία Πωγωνίου, μια περιοχή άγονη. Οι άνδρες ξενιτεύονταν και αυτομάτως οι κοινωνίες γίνονταν μητριαρχικές. Ακόμα και μέσα στις «Iκέτιδες» υπάρχει από τη μια ο μισογυνιστικός λόγος του Αιγύπτιου Κήρυκα, που αντιπροσωπεύει μια κοινωνία που θεωρεί τη γυναίκα το λιγότερο κτήμα διαχειρίσιμο του ανδρός, και σε αντιδιαστολή έρχεται ο Πελασγός, ο οποίος αντιπροσωπεύει όλο το δημοκρατικό πνεύμα που θεωρεί ότι ο άνθρωπος πρέπει να τυγχάνει προστασίας ως άνθρωπος, ανεξαρτήτως του φύλου του.
»Ετσι, λοιπόν, και σήμερα υπάρχουν σημεία του πλανήτη, αποφεύγω συνειδητά τη λέξη «χώρες» με την έννοια ότι ο τρόπος που διαμοιράζονται οι πληθυσμοί μέσα στο πέρασμα των αιώνων είναι κάτι πολύ σχετικό, που εξελίσσονται διαφορετικά το ένα από το άλλο. Γιατί φυσικά υπάρχουν τόποι που αντιμετωπίζουν τη γυναίκα χειρότερα και από αντικείμενο την ίδια στιγμή που η Κάμαλα Χάρις μπορεί να είναι η επόμενη πρόεδρος των ΗΠΑ.
«Ανθρωποι πνίγηκαν στα ανοικτά της Πύλου, πνίγονται καθημερινά στο Αιγαίο, στις ακτές της Σικελίας, στον Εβρο και ένας ολόκληρος κρατικός μηχανισμός σου λέει «δεν τους προλάβαμε» όταν αρνείται να προσφέρει αυτό που πρόσφερε ο Πελασγός πριν από χιλιάδες χρόνια: άσυλο».
»Για εμένα το ζητούμενο, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι ούτε η μητριαρχία ούτε η πατριαρχία, αλλά η αξιοκρατία. Ενα πράγμα από το οποίο πάσχουν οι κοινωνίες. Και το να έχει τη δυνατότητα να εκλεγεί μια γυναίκα σε μια προεδρική θέση είναι δείγμα αξιοκρατίας και εξέλιξης της κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που αδίκησε τις γυναίκες σε θέσεις εξουσίας. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι όλοι είμαστε γρανάζια ενός καπιταλιστικού συστήματος που έχει σκοπό μόνο το χρήμα, οδηγώντας στην εξαθλίωση την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τα εργασιακά δικαιώματα. Ανθρωποι πνίγηκαν στα ανοικτά της Πύλου, πνίγονται καθημερινά στο Αιγαίο, στις ακτές της Σικελίας, στον Εβρο και ένας ολόκληρος κρατικός μηχανισμός σου λέει «δεν τους προλάβαμε» όταν αρνείται να προσφέρει αυτό που πρόσφερε ο Πελασγός πριν από χιλιάδες χρόνια: άσυλο. Πώς θα την ορίσουμε αυτή τη δολοφονία; Με ποιες λέξεις;».
Η παράσταση στην Επίδαυρο πλησιάζει. Τον ενδιαφέρει την επόμενη ημέρα εάν οι εφημερίδες γράψουν ότι ο Τσορτέκης ήταν καλός ή κακός; «Υπάρχει μια ευθύνη που με βαραίνει και την οποία όμως δεν μπορώ να αντιληφθώ στο μέτρο τού καλού ή του κακού, αλλά μπορώ να την αντιληφθώ στο μέτρο τού τα δίνω όλα ή κάνω οικονομία δυνάμεων. Το εάν είναι καλός ή κακός κάποιος είναι συζητήσιμο και υποκειμενικό, το εάν τα δίνει όλα ψυχή τε και σώματι και δεν κρατάει κάτι για εκείνον, πάλι, όχι. Το θέατρο είναι κάτι που συντελείται και επισφραγίζεται τη στιγμή που συμβαίνει, οπότε η επιλογή της οικονομίας δυνάμεων είναι επιζήμια τελικά και για τον καλλιτέχνη και για τον θεατή».
Ο ίδιος δεν έχει κάνει ποτέ οικονομία δυνάμεων στο θέατρο; «Ποτέ και πουθενά. Δεν υπάρχει στον σκληρό μου δίσκο καταγεγραμμένη μια τέτοια πληροφορία. Από την πρώτη ανάγνωση μέχρι την τελευταία παράσταση. Τα εργαλεία μου πρέπει να είναι ακονισμένα και ασκημένα στο παρόν». Και ο ανθρώπινος παράγοντας δεν παίζει ρόλο; Το να είναι κανείς κουρασμένος μια μέρα, να μην έχει διάθεση;
«Εάν συμβεί αυτό, πάλι δική μου ευθύνη θα είναι. Και πρέπει να προσέχω. Δεν μπορώ να γκαρίζω όλη την ημέρα και να θέλω να παίξω το βράδυ. Δεν μπορώ να ξενυχτάω και να είμαι κουρασμένος στη σκηνή. Και αυτό το οφείλω σε όλους αυτούς που προηγούνται πριν από εμένα για να είμαι εγώ στη σκηνή. Στον ηλεκτρολόγο, στον ηχολήπτη, στους τεχνικούς που δένουν αυτά τα σκηνικά μέσα στο λιοπύρι και τα ξεστήνουν μέσα στα άγρια μεσάνυχτα ξανά και ξανά ταξιδεύοντας από πόλη σε πόλη. Και είναι σημαντικότερη η ευθύνη προς αυτούς τους ανθρώπους να είσαι εκεί παρών με όλες σου τις δυνάμεις παρά η ευθύνη σου απέναντι στην Επίδαυρο».
INFO
Η παράσταση «Ικέτιδες» θα παιχθεί στις 23 και 24 Αυγούστου στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου.
Η φωτογράφιση πραγματοποιήθηκε στο Moxy Athens City (Σταδίου 65).
