«Το να είσαι γυναίκα σημαίνει να είσαι ηθοποιός». Δεν ξέρω κατά πόσο η Σίντι Σέρμαν γνώριζε το κείμενο «Δύο μέτρα και δύο σταθμά για την ηλικία» της συμπατριώτισσάς της συγγραφέως και φιλοσόφου Σούζαν Σόνταγκ, από όπου προέρχεται το συγκεκριμένο απόφθεγμα (περιλαμβάνεται στη συλλογή κειμένων «Περί γυναικών» που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg).
Γράφτηκε στο κάτω-κάτω το 1972, όταν η Σέρμαν ήταν μόλις 18 ετών και ήδη με πλήρως διαμορφωμένη συνείδηση ότι «το να είσαι θηλυκή είναι ένα είδος θεάτρου, με τα κατάλληλα κοστούμια, διακόσμηση, φωτισμό και στυλιζαρισμένες χειρονομίες», όπως συνεχίζει το κείμενό της η Σόνταγκ. Τέτοιες σκέψεις αντηχούν στο μυαλό, καθώς βλέπει κανείς τα πρώιμα έργα στην πρώτη μουσειακή έκθεση της Σίντι Σέρμαν στην Ελλάδα, με τίτλο «Cindy Sherman at Cycladic: Πρώιμα έργα», την οποία διοργανώνει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στο Μέγαρο Σταθάτου, με κύριο χορηγό τη Rolex.
Η γνωστή κατασκευάστρια εταιρεία ελβετικών ρολογιών συνεργάζεται επί σειρά ετών με ορισμένους από τους πιο ταλαντούχους εκπροσώπους των γραμμάτων και των τεχνών ανά τον κόσμο, καθώς και με ανθρώπους που φτάνουν στο απόγειο των επιτευγμάτων τους στον αθλητισμό, την εξερεύνηση ή επινοούν λύσεις για την προστασία του πλανήτη, όπως και με κορυφαίους θεσμούς του πολιτισμού, για να τιμήσει την αριστεία την οποία επιδιώκει στα προϊόντα της: καθόλου τυχαία, η Σίντι Σέρμαν έχει υπηρετήσει ως σύμβουλος στο Rolex Mentoring Programme για την καλλιτεχνική καθοδήγηση.
Έργο από τη σειρά «Color Studies», Paris Tavitian © Museum of Cycladic Art
Μέσα από το εν λόγω πρόγραμμα και από το Rolex Perpetual Arts Initiative (Πρωτοβουλία «Αέναες Τέχνες»), που καλύπτει και τη μουσική, τον κινηματογράφο και την αρχιτεκτονική, η Rolex επιβεβαιώνει τη μακροπρόθεσμη δέσμευσή της στα παγκόσμια πολιτιστικά δρώμενα και στη μεταλαμπάδευση της γνώσης και της πολιτιστικής κληρονομιάς στις επόμενες γενιές.
Στην έκθεση παρουσιάζεται η σειρά φωτογραφιών «Untitled Film Stills» (1977-1980), και μάλιστα στην πληρότητά της, όπως και οι σειρές «Rear Screen Projections» (1980), «Centerfolds» (1981) και «Color Studies» (1981-1982) – παράλληλα, διοργανώνεται μια μικρή αρχαιολογική έκθεση με τίτλο «Οι πολλαπλοί ρόλοι της γυναίκας στην Aρχαιότητα. Μέσα από τις μόνιμες εκθέσεις του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης» στην πτέρυγα της Νεοφύτου Δούκα, προκειμένου να αναδειχθούν οι πολυδιάστατοι ρόλοι της γυναίκας στο μακρινό παρελθόν.
Σε καθεμία από αυτές η Σέρμαν αυτοσκηνοθετείται και ποζάρει σε απόλυτα ελεγχόμενα από την ίδια κάδρα, σκιαγραφώντας γυναικείους ρόλους «που έχουν αποκρυσταλλωθεί στη μορφή μιας μυθικής καρικατούρας, όπως η μοιραία γυναίκα, η αμαζόνα, η βαμπ και η μάγισσα» (μεταξύ άλλων), όπως σημειώνει η Σόνταγκ.
Σαφέστατα επηρεασμένη από τον κινηματογράφο και τον Αλφρεντ Χίτσκοκ, τις ερωτικές εικόνες στα ανδρικά περιοδικά αλλά και από το παιχνίδι μεταξύ πραγματικού και τεχνητού – «ακόμα και το «φυσικό» είναι μια μορφή θεάτρου, χρειάζεται πολλή τέχνη για να δείχνεις «φυσικός»» – η Σέρμαν έχει χαράξει τη δική της, ανεξάρτητη πορεία, δίχως να κρατάει την μπαντιέρα της φεμινίστριας ή να αυτοβιογραφείται. Για όλα αυτά μιλήσαμε με την Αφροδίτη Γκόνου, σύμβουλο Προγράμματος Σύγχρονης Τέχνης του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
Untitled Film Still #58 1980 από τη σειρά Untitled Film Stills (1977-1980)
Γιατί επιλέξατε να διοργανώσετε μια έκθεση για τη Σίντι Σέρμαν;
«Στόχος μας στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης είναι οι σύγχρονες εκθέσεις να συνδέονται με κάποιον τρόπο με το Μουσείο, με τις συλλογές μας. Είχαμε πολλά χρόνια την επιθυμία να κάνουμε μια έκθεση με θέμα τον ρόλο της γυναίκας, αφού η μόνιμη συλλογή Κυκλαδικής Τέχνης του Μουσείου αποτελείται από γυναικεία ειδώλια, χωρίς να γνωρίζουμε όμως ποια ήταν η θέση της γυναίκας τότε. Αλλά και στις υπόλοιπες συλλογές αρχαίας ελληνικής τέχνης που έχουμε, εντοπίζει κανείς πολλά στοιχεία για τον ρόλο της γυναίκας στην αρχαιότητα. Πριν από κάποια χρόνια συζητήθηκε πολύ στο Μουσείο η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας στην Ελλάδα υπό την πίεση των κοινωνικών αλλαγών και των ρόλων.
Η Σέρμαν είναι μία από τους πιο σημαντικούς καλλιτέχνες της εποχής μας. Τα πρώιμα έργα της θεωρούνται ορόσημο στην ιστορία της τέχνης, με κατεξοχήν έμφαση στην αποκωδικοποίηση των ρόλων των γυναικών όπως αυτοί αναπαράγονται μέσα από τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και τα περιοδικά και στο πώς τους αποδεχόμαστε συνειδητά ή υποσυνείδητα. Σήμερα, εκτός από τα παραδοσιακά μέσα μαζικής ενημέρωσης, αντιμετωπίζουμε την πρόσθετη πίεση των κοινωνικών δικτύων. Πιστεύουμε ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό να δούμε το έργο της σήμερα, ειδικά στην Ελλάδα, και ακόμα περισσότερο η νέα γενιά, που δέχεται και τις μεγαλύτερες πιέσεις».
Ποια είναι η σημασία της αυτοαναπαράστασης στη δουλειά της Σέρμαν;
«Η ίδια η Σέρμαν αναφέρει ότι ο λόγος που χρησιμοποιεί τον εαυτό της είναι γιατί είναι πιο εύκολο να εκφράσει αυτό που θέλει και τονίζει ότι το έργο της δεν έχει να κάνει με την ίδια, δεν εκφράζει δικά της συναισθήματα, η ίδια είναι απλώς το μέσο. Τα έργα της Σέρμαν δεν είναι self-portraits/αυτοπορτρέτα, είναι έργα που εκφράζουν θέματα κοινωνικά, όχι προσωπικά».
Untitled #76 (1980), από τη σειρά «Rear Screen Projections» (1980).
Ποιος ήταν ο ρόλος που διαδραμάτισε η σειρά «Untitled Film Stills» στην καλλιτεχνική της πορεία; Πώς επηρέασε το ευρύτερο πεδίο της σύγχρονης φωτογραφίας;
«Η Σέρμαν δεν είναι φωτογράφος, χρησιμοποιεί το μέσο της φωτογραφίας, αλλά με πολύ διαφορετικό τρόπο από έναν φωτογράφο όπως ο Man Ray, για παράδειγμα. Χρησιμοποιεί εμπορικούς εκτυπωτές, δεν την ενδιαφέρει η τεχνική ποιότητα αλλά το μήνυμα. Θα έλεγα λοιπόν ότι περισσότερο επηρέασε τη σύγχρονη τέχνη, όχι τη φωτογραφία. Είναι μία από τους καλλιτέχνες της ομάδας που αποκαλούμε «Pictures Generation», που από το 1970 εστίασαν στις εικόνες από τις οποίες βομβαρδιζόμαστε καθημερινά, σε σινεμά, περιοδικά, τηλεόραση, και στο πώς αυτό επιδρά στην κοινωνία και στον καθένα μας.
Τα θρυλικά «Untitled Film Stills» είναι εμπνευσμένα από τις εικόνες του σινεμά, του Χόλιγουντ, αλλά και από τα «b-movies». Αναφέρονται συγκεκριμένα στα film stills που χρησιμοποιούσαν για την προώθηση των κινηματογραφιών ταινιών, αποτυπώνοντας τις ηρωίδες των ταινιών με υπερβολικές δραματικές εκφράσεις γεμάτες ένταση ώστε να κινήσουν το ενδιαφέρον του θεατή. Με αυτόν τον τρόπο η Σέρμαν παρουσιάζει κλισέ γυναικείους ρόλους, τη νεαρή αθώα, τη femme fatale, τη σέξι ξανθιά, την υστερική, και με έναν πολύ ανάλαφρο τρόπο, με χιούμορ, αποκωδικοποιεί τα μηνύματα που περνάει ο κινηματογράφος, τους στερεοτυπικούς ρόλους των μονοδιάστατων γυναικών που είναι τόσο μακριά από την πραγματικότητα αλλά έγιναν ινδάλματα για μια ολόκληρη γενιά».
Με ποιους τρόπους αυτές οι τέσσερις σειρές έργων στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης συμβάλλουν στην κατανόηση της ταυτότητας και της απεικόνισης των γυναικών στα μέσα επικοινωνίας;
«Η Σέρμαν, ειδικά σε αυτά το πρώιμα έργα, αποκωδικοποιεί εικόνες που έχουν επιβληθεί μέσα από το σινεμά, την τηλεόραση, τις σαπουνόπερες, τα γυναικεία περιοδικά μόδας αλλά και τα ερεθιστικά ανδρικά περιοδικά. Με σκηνοθετική υπερβολή αποκαλύπτει κλισέ ρόλους. Δεν υπάρχουν αυτές οι γυναίκες. Είναι δημιουργήματα. Στα «Centerfolds» αντιμετωπίζουμε την εύθραυστη πλευρά των pin-ups, δεν είναι εκεί για να δελεάσουν, είναι εύθραυστες, είναι γεμάτες συγκρούσεις και συναισθήματα.
Προσωπικά, θυμάμαι ακόμη πόσο με συγκλόνισαν το έργα της όταν τα πρωτοείδα στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Από τότε και μετά άλλαξε ο τρόπος που βλέπω σινεμά, περιοδικά, μόδα, διαφημίσεις. Κάθε φορά που ντύνομαι για κάτι επαγγελματικό ή κοινωνικό, σκέφτομαι τον ρόλο που επιλέγω να παίξω: σοβαρή, δυναμική ή πιο προσιτή; Τι μήνυμα θέλω να περάσω, σε ποιον απευθύνομαι, θέλω να αλλάξω κάτι σε αυτή την εικόνα; Είναι δική μου ή κάποια εικόνα που μου επιβάλλεται;».
Cindy Sherman
Untitled #97, 1982 από τη σειρά «Color Studies» (1981-82).
Αυτή η οικειοποίηση έχει, πιστεύετε, την ίδια βαρύτητα ή την ίδια επιδραστικότητα σήμερα;
«Ζούμε σε μια εποχή που τα νέα παιδιά όχι μόνο βομβαρδίζονται από εικόνες και κλισέ ρόλους, όπως των εξωπραγματικά τέλειων pop idols, celebrities και influencers, αλλά καλούνται σε πολύ νεαρή ηλικία να δημιουργήσουν μια εικόνα δική τους για τις πλατφόρμες κοινωνικών δικτύων και να ανταγωνιστούν συνομηλίκους αλλά και εικόνες τελειότητας. Είναι πολύ σημαντικό αυτή τη χρονική στιγμή να δούμε τα έργα της Σίντι Σέρμαν και να δώσουμε εφόδια στους νέους για την αντιμετώπιση αυτών των συντριπτικών πιέσεων. Τα έργα αυτά μάς αποκαλύπτουν τη διαδικασία.
Τα μέσα μπορεί να αλλάζουν από περιοδικά σε Instagram, TikTok, αλλά η αποκωδικοποίηση παραμένει ίδια. Είναι πραγματικά ο ρόλος που θέλει να ενστερνιστεί ένα νέο κορίτσι αυτός της φιλενάδας του ράπερ που πρέπει να είναι τέλεια εμφανισιακά, πειθήνια (πολλές φορές να δέχεται κακή μεταχείριση) και να ζει με πολυτέλεια που της παρέχει ο σύντροφός της; Τι σημαίνει selfie, τι μήνυμα περνάς σε ποιον, ποιος σου το επιβάλλει;».
Ποιος είναι ο ρόλος της ειρωνείας και του χιούμορ στα έργα της Σέρμαν και πώς συμβάλλουν στη θεματική διερεύνηση των στερεοτύπων περί της γυναικείας ταυτότητας;
«Νομίζω ότι υπάρχει πολύ χιούμορ και αυτοσαρκασμός στο έργο της, δεν θα έλεγα ειρωνεία. Υπάρχει και πολλή τρυφερότητα στο έργο της, για το κορίτσι του Centerfold που δείχνει γεμάτο συναισθήματα και φόβους – δεν είναι εκεί να δελεάσει κανέναν· για τη γυναίκα που κλαίει στο Film Still. Αυτές οι γυναίκες δεν εκφράζουν προσωπικές πτυχές της Σέρμαν. Είναι οι γυναίκες-κλισέ που μας περιβάλλουν συνεχώς, αλλά αποκαλύπτονται πιο ξεκάθαρα μπροστά μας μέσα από το έργο της Σέρμαν».
Ποιες είναι οι διαφορές στην προσέγγιση και το περιεχόμενο μεταξύ των πρώιμων σειρών της και των πρόσφατων έργων της, όπως οι ταπισερί από εικόνες του Instagram; Πώς αντανακλούν την εξέλιξη της καλλιτεχνικής της πρακτικής και την προσαρμογή στις νέες τεχνολογίες;
«Η τελευταία δουλειά της κατά τη γνώμη μου αναφέρεται σε κάτι κοσμοϊστορικό που ζούμε τώρα, στην τεχνολογική επέμβαση στην εικόνα και ίσως και στο πώς είναι να γερνάμε σε μια κοινωνία που δεν επιτρέπει εικόνες φθοράς. Παρόλο που η τελευταία σειρά είναι εμπνευσμένη από το Instagram και ξεκίνησε με τον προσωπικό λογαριασμό της στο Instagram, έχει να κάνει πιο πολύ με το θέμα της αλλοίωσης της φωτογραφίας, της εικόνας που αποτελεί δημιούργημα, και λιγότερο με το θέμα στο οποίο θέλαμε εμείς να εστιάσουμε. Με τη συγκεκριμένη επιλογή των πρώιμων έργων εστιάζουμε ακριβώς στο θέμα που θέλαμε να αγγίξουμε: αυτό των ρόλων της γυναίκας και πώς αυτοί εκφράζονται μέσα από τις κοινωνικές πιέσεις».
INFO «Cindy Sherman at Cycladic: Πρώιμα έργα»: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Νεοφύτου Δούκα 4, Αθήνα), έως τις 4 Νοεμβρίου.
