Η επάνοδος της πυρηνικής απειλής – Ο «Περήφανος Προφήτης» και το μάθημα από το 1983

Μεταλλικά ορθογώνια, σφαίρες, τραπέζια, κύλινδροι, κύβοι, με πτερύγια ή όχι, με αλλόκοτα εξογκώματα, με κεραίες, καθρέφτες και παραρτήματα, οι τεχνητοί δορυφόροι μοιάζουν με άσκηση στα στερεά σχήματα της γεωμετρίας εκτοξευμένη σε τροχιά. Οι εκτιμήσεις για τον ακριβή αριθμό τους διαφέρουν, από κάπου 13.000 έως 28.000, αν συμπεριληφθούν και οι ανενεργοί.

Κανονικά, η προσθήκη ακόμη ενός, του ρωσικού Kosmos 2553, στις 5 Φεβρουαρίου 2022, θα ήταν ζήτημα ρουτίνας, μιας απλής καταγραφής στα ηλεκτρονικά κατάστιχα των διαστημικών υπηρεσιών. Η δική του όμως εμφάνιση χτύπησε ποικίλα καμπανάκια στο αμερικανικό υπουργείο Αμυνας.

Σε ύψος 1.930 χιλιομέτρων, η θέση του ήταν ψηλότερα από εκείνες της συντριπτικής πλειονότητας των ομολόγων του. Περιστρεφόταν γύρω από τη Γη ανά δύο ώρες σε μια «τροχιά νεκροταφείου»: μόνο άλλοι 10 δορυφόροι υπήρχαν σε αυτή, όλοι απενεργοποιημένοι πια. Ολόκληρη σχεδόν εντοπιζόταν μέσα στις λεγόμενες «ζώνες Βαν Αλεν», περιοχές του μαγνητικού πεδίου του πλανήτη με έντονη ακτινοβολία, οι οποίες αποφεύγονται λόγω της φθοράς που προξενούν στα συστήματα.

Η επίσημη εξήγηση των ρωσικών αρχών είναι ακριβώς ότι αποτελεί μέρος ενός προγράμματος δοκιμής προστατευτικών μεθόδων. Σύμφωνα όμως με όσα έγραφε o Γουίλιαμ Χένιγκαν στους «New York Times» στις 5 Δεκεμβρίου, η αμερικανική Διοίκηση Διαστήματος διαπίστωσε ότι ο Kosmos φέρει εκτός των άλλων μια εικονική πυρηνική κεφαλή.

Στην πραγματικότητα αποτελεί ένα δοκιμαστικό όπλο, μια δυνητική έκρηξη του οποίου θα κατέστρεφε έναν τεράστιο αριθμό δορυφόρων στη λεγόμενη «χαμηλή γήινη τροχιά», προξενώντας σοβαρές διαταραχές για εβδομάδες, μήνες ή χρόνια, ανάλογα με την ισχύ της, σε ένα πλήθος επίγειων δραστηριοτήτων, από την πλοήγηση μέσω GPS έως τις εφοδιαστικές αλυσίδες. Κατά τον Χένιγκαν, ωστόσο, το ανησυχητικό δεν είναι το περιστατικό αυτό καθαυτό. Είναι ότι αποτελεί μόνο ένα κλάσμα των σχεδίων που εκπονούνται σε Ηνωμένες Πολιτείες, Ρωσία και Κίνα για το ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου.

Από το απόλυτο απόγειο της κούρσας των εξοπλισμών, το 1986, όταν ΗΠΑ και Ρωσία διέθεταν περίπου 70.000 ενεργές πυρηνικές κεφαλές, έχουν περάσει σχεδόν 40 χρόνια. Εκτοτε, σειρά συμφωνιών μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας μείωσαν δραματικά το σύνολο αυτό στις 12.000 κεφαλές,

Οι υπόλοιπες πυρηνικές δυνάμεις (Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ινδία, Πακιστάν, Ισραήλ) ακολούθησαν το παράδειγμα των υπερδυνάμεων, διατηρώντας τα δικά τους αποθέματα, χωρίς να επιδιώκουν την αύξησή τους. Τον καιρό των ασύμμετρων απειλών, τα ατομικά όπλα έμοιαζαν ξαφνικά απαρχαιωμένα. Σε συγκρούσεις όπου ο αντίπαλος δεν ήταν κράτος είχαν τη χρησιμότητα πολυβόλων ενάντια σε κουνούπια. Αν στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο έχαναν τη λειτουργία του παράγοντα αποτροπής, αν οι διεθνείς σχέσεις έβαιναν προς μια μονιμότερη ρύθμιση, αν οι εντάσεις στις γνωστές θερμές ζώνες του πλανήτη δεν ξεπερνούσαν τα όρια, θα τους απέμενε μόνο το κύρος της ισχύος.

Γι’ αυτό η απόφαση του Κιμ Γιονγκ Ουν να αποκτήσει όπλα μαζικής καταστροφής το 2006 θεωρήθηκε εξίσου έκφραση προσωπικής ματαιοδοξίας όσο και απειλής προς τη Νότια Κορέα, ενώ το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, μείζονος παίκτη στη Μέση Ανατολή, αντιμετωπίστηκε με ιδιαίτερα προσεκτικές κινήσεις από τη Δύση. Ενδεικτικό του γενικότερου κλίματος αισιοδοξίας ήταν ότι το 2009, λίγο μετά την εκλογή του, ο Μπαράκ Ομπάμα πρότεινε δημόσια σε ομιλία του στην Πράγα τον σταδιακό, πλήρη, παγκόσμιο αφοπλισμό.

Ο Κιμ Γιονγκ Ουν επιβλέπει τη διαδικασία δοκιμαστικής εκτόξευσης του πυραύλου Hwasong-14 τον Ιούλιο του 2017. Πρόκειται για τον πρώτο πύραυλο της Βόρειας Κορέας που μπορεί να φέρει πυρηνικές κεφαλές. Photo AFP-Visualhellas

Κρατώντας το τζίνι στο μπουκάλι

Ο Γουίλιαμ Λανγκεβίσε επεσήμαινε στους «New York Times» της 8ης Δεκεμβρίου ότι σε αυτό το σημείο ο Ομπάμα έπεσε στην παγίδα σκληρών πολιτικών, γερακιών του Πενταγώνου και διαδρομιστών της εξουσίας, οι οποίοι ως αντάλλαγμα για τη Νέα START, την πιο πρόσφατη συνθήκη περιορισμού πυρηνικών όπλων με τη Ρωσία, η οποία συνήφθη το 2010, δέσμευσαν τον Λευκό Οίκο σε έναν μακρόχρονο εκσυγχρονισμό του αμερικανικού πυρηνικού δυναμικού ύψους 1,7 τρισεκατομμυρίων δολαρίων.

«Εκσυγχρονισμός», έγραφε ο Λανγκεβίσε, «είναι η κωδική λέξη για βελτιώσεις στην ανθεκτικότητα, στην ακρίβεια και στη φονικότητα του οπλοστασίου». Εκμεταλλευόμενες τις σύγχρονες τεχνολογίες, οι ΗΠΑ διαθέτουν σήμερα μικρότερες βόμβες με λιγότερη έκλυση ραδιενέργειας, έχοντας υιοθετήσει μια συνδυαστική στρατηγική που περιλαμβάνει έξυπνα όπλα, stealth δυνατότητες, κυβερνοεπιθέσεις. Ωστόσο, όπως παρατηρεί εύστοχα ο ίδιος, «η πυρηνική αντιπαράθεση είναι μια μορφή επικοινωνίας. […] Κάποιοι κυβερνητικοί παράγοντες τη βλέπουν ως ένα είδος γλώσσας».

Για την Κίνα η γλώσσα των ΗΠΑ δεν σήμαινε μια απλή ανανέωση πεπαλαιωμένου στρατιωτικού υλικού. Η αναδυόμενη υπερδύναμη του Σι Τζινπίνγκ αντιλήφθηκε την ενέργεια αυτή ως ένδειξη ότι σε μια δυνητική αναμέτρηση η βάση της πυρηνικής αποτροπής, το δόγμα της βέβαιης αμοιβαίας καταστροφής, δεν ίσχυε πλέον – το αμερικανικό προβάδισμα ήταν ευρύ.

Η απάντηση του Πεκίνου δόθηκε με ένα πρόγραμμα διπλασιασμού των πυρηνικών του κεφαλών από 500 σε 1.000. Από μόνη της η κίνηση μεταβάλλει την παγκόσμια ισορροπία συγκροτώντας για πρώτη φορά έναν τρίτο πόλο. Και καθώς οι κινεζικές προθέσεις δύσκολα αποκρυπτογραφούνται από τις δυτικές δυνάμεις, το ερώτημα αν η πρωτοβουλία έχει χαρακτήρα εξισορρόπησης ισχύος με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία ή προορίζεται να αποθαρρύνει τις ΗΠΑ να συμπαραταχθούν με την Ταϊβάν, σε περίπτωση που η Κίνα επιχειρήσει τη βίαιη ενσωμάτωσή της, παραμένει ανοικτό.

Ο μεγαλύτερος ελέφαντας στο δωμάτιο, ωστόσο, είναι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Η ρητορική του Πούτιν, οι ευθείες αναφορές στη χρήση πυρηνικών όπλων, η πρόσφατη αλλαγή του πυρηνικού δόγματος, είτε αποτελούν υπολογισμένες λεκτικές προκλήσεις προκειμένου να κάμψουν το ηθικό της Δύσης είτε παρεκκλίνουν συνειδητά από τη σοβιετική αντίληψη των πυρηνικών ως αποκλειστικά πολιτικού εργαλείου, αποτελούν επικίνδυνη κρημνοβασία.

Ηδη στις 28 Φεβρουαρίου 2022 η κυβέρνηση Μπάιντεν επέλεξε μια μικρή ομάδα ειδικών και τους ανέθεσε τη συγκρότηση ενός νέου πυρηνικού επιχειρησιακού εγχειριδίου με διπλωματικές και στρατιωτικές επιλογές, όπως και με σχέδια εκτάκτου ανάγκης. «Κρατήσαμε επιτυχώς το τζίνι στο μπουκάλι επί 30 χρόνια» έλεγε ανώνυμα τον περασμένο Μάρτιο στον Γουίλιαμ Χένιγκαν ένα μέλος της επιτροπής αυτής.

«Τώρα ο πυρηνικός κίνδυνος έχει έρθει στο προσκήνιο στο μέγιστο». Το τζίνι έχει διττό χαρακτήρα, διπλωματικό και στρατιωτικό. Και το διπλωματικό σκέλος έχει ατονήσει εδώ και πολλά χρόνια, με ευθύνη και των ΗΠΑ.

Επί προεδρίας Τραμπ, την περίοδο 2019-2020, η χώρα αποχώρησε από δύο διεθνείς συμφωνίες: τη συνθήκη INF που περιορίζει τους πυραύλους μεσαίου βεληνεκούς, την οποία είχαν υπογράψει τον Δεκέμβριο του 1987 οι Ρόναλντ Ρίγκαν και Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, υποστηρίζοντας αφενός ότι παραβιαζόταν από τη Ρωσία, αφετέρου ότι της έδενε τα χέρια απέναντι στην κινεζική συσσώρευση όπλων κατά της Ταϊβάν, και τη συνθήκη Open Skies που καθιέρωσε το 1992 την ελεύθερη αεροπορική κατόπτευση των στρατιωτικών δυνάμεων στην επικράτεια των συμβαλλομένων.

Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και Ρόναλντ Ρίγκαν υπογράφουν στον Λευκό Οίκο, στις 8 Δεκεμβρίου 1987, τη συνθήκη INF που περιορίζει τους πυραύλους μεσαίου βεληνεκούς. Photo Universal History Archive.

Η Ρωσία, από την πλευρά της, ανακοίνωσε τον Φεβρουάριο του 2023 ότι αναστέλλει την εφαρμογή της Νέας START, της τελευταίας συνθήκης ευρείας εμβέλειας για τα πυρηνικά όπλα που συμφωνήθηκε το 2010 και εκπνέει το 2026. Το τίμημα της απορρύθμισης του συστήματος συμφωνιών που ίσχυσε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο είναι η επιστροφή στην αδιαφάνεια.

Χωρίς τις συμφωνίες καταρρέει ο μηχανισμός ενημέρωσης της άλλης πλευράς· χωρίς τον μηχανισμό ενημέρωσης εκλείπουν τα σαφή στοιχεία· χωρίς σαφή στοιχεία η εμπιστοσύνη νομοτελειακά θα δώσει τη θέση της στην καχυποψία. Αδιαφάνεια και καχυποψία αποτελούν θανάσιμο συνδυασμό όταν εκτυλίσσεται ήδη μια περιφερειακή σύρραξη.

Για την παγκόσμια κοινή γνώμη, εφησυχασμένη μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η 23η Οκτωβρίου 2022, όταν ο Σεργκέι Σοϊγκού ενημέρωνε τους αξιωματούχους τεσσάρων κρατών του ΝΑΤΟ ότι η Ρωσία είχε πληροφορίες πως η Ουκρανία σχεδίαζε να πυροδοτήσει στη Μόσχα μια «βρώμικη βόμβα», αυτοσχέδιο όπλο τοπικής εμβέλειας, ήταν άλλο ένα επεισόδιο διπλωματικής προπαγάνδας από τα πολλά που ακολούθησαν την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου του ίδιου έτους.

Για τους αξιωματούχους της κυβέρνησης Μπάιντεν, όμως, η ανακοίνωση, ακριβώς 60 χρόνια μετά την έναρξη της κρίσης των πυραύλων της Κούβας, ήταν και η σοβαρότερη πυρηνική απειλή έκτοτε. Καθώς η μεγάλη αντεπίθεση των ουκρανικών δυνάμεων απειλούσε να διασπάσει το νότιο μέτωπο της Χερσώνας, μια περαιτέρω προέλαση θα έθετε σε κίνδυνο την προσαρτημένη χερσόνησο της Κριμαίας.

Διηπειρωτικός πύραυλος Yars στη Μόσχα, στη διάρκεια της στρατιωτικής παρέλασης για το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στις 9 Μαΐου 2024. Photo Alexander Nemenov-AFP-Visualhellas

Βάσει της εκπορευόμενης από τον Βλαντίμιρ Πούτιν ρητορικής, όλο το προηγούμενο διάστημα οι αμερικανοί αναλυτές είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι μπροστά σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο οι ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις ήταν έτοιμες να χρησιμοποιήσουν τακτικά πυρηνικά όπλα προκειμένου να εμποδίσουν την ανακατάληψη των κατεχόμενων εδαφών και αναζητούσαν το πρόσχημα σε ένα υποτιθέμενο πρώτο ουκρανικό χτύπημα. Ακολούθησε μία εβδομάδα έντονων παρασκηνιακών διαβουλεύσεων των ΗΠΑ με συμμάχους και αντιπάλους, με την ενεργοποίηση της Κίνας, της Ινδίας και της Τουρκίας, ώστε να υπάρξει αποκλιμάκωση αλλά και να γίνουν κατανοητές από τη ρωσική κυβέρνηση οι πιθανές συνέπειες μιας τέτοιας, δυνητικά καταστροφικής επιλογής.

Ακριβώς αυτή η τέχνη της αποκλιμάκωσης έχει ξεχαστεί στις μεταψυχροπολεμικές δεκαετίες και η απώλειά της είναι εμφανής, έγραφε ο Γουίλιαμ Λανγκεβίσε στους «New York Times». Την αντιπαράθεση μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ενωσης όρισε ο φόβος της αιφνιδιαστικής επίθεσης και των γιγαντιαίων όπλων που εγγυόνταν μαζική καταστροφή. Τώρα οι μεγάλες πυρηνικές δυνάμεις έχουν στη διάθεσή τους «το είδος ακριβώς των κεφαλών που καλλιεργούν τον πειρασμό της χρήσης σε συμβατικές μάχες».

Επιπλέον, σήμερα που η ιδέα του αιφνιδιασμού έχει εγκαταλειφθεί, άλλη θα πρέπει να είναι η ανησυχία μας: «Η κομβική πρόκληση είναι ο έλεγχος μιας κλιμάκωσης που συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας – για παράδειγμα, μια σύγκρουση με συμβατικά όπλα που παρεκκλίνει οδηγώντας σε πυρηνικές απειλές, έπειτα στη χρήση μικρών πυρηνικών πεδίου μάχης, στη συνέχεια σε παρόμοια αντίποινα της άλλης πλευράς».

Ο «Περήφανος Προφήτης» και το πυρηνικό ολοκαύτωμα

Στο άρθρο του ο Λανγκεβίσε αποκαλύπτει τις λεπτομέρειες μιας προσομοίωσης πολέμου στην Ευρώπη που το Πεντάγωνο διεξήγαγε τον Ιούνιο του 1983 με τη συμμετοχή εκατοντάδων αμερικανών αξιωματικών ανά τον κόσμο.

Η άσκηση «Proud Prophet» διέφερε από τις συνηθισμένες ως προς το ότι σε αυτήν επικεφαλής τέθηκαν ο υπουργός Αμυνας Κάσπαρ Γουαϊνμπέργκερ και ο επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου, στρατηγός Τζον Γουίλιαμ Βέσεϊ, και δεν υπήρξε περιορισμός ως προς τους σκοπούς – η αναμέτρηση αφέθηκε να εξελιχθεί ως το τέλος όπως μια πραγματική σύγκρουση.

Το σενάριο προέβλεπε ότι μια υποτιθέμενη τεράστια άσκηση του Συμφώνου της Βαρσοβίας σε Πολωνία, Ανατολική Γερμανία και Τσεχοσλοβακία αποδεικνυόταν προοίμιο εισβολής στη Δυτική Γερμανία. Οι «Σοβιετικοί» κατέφυγαν νωρίς στη χρήση χημικών όπλων. Οι «Δυτικοί» την πέμπτη ημέρα αναγκάστηκαν να χρησιμοποιήσουν 11 πυρηνικά βλήματα για να αποτρέψουν την κατάληψη του Αμβούργου και την υποχώρηση των βελγικών και ολλανδικών δυνάμεων.

Ακολούθησε μια εφιαλτική κλιμάκωση: πρώτα τακτικά πυρηνικά όπλα κατά στρατιωτικών στόχων και υποδομών, έπειτα τα λεγόμενα «όπλα μετώπου», τέλος η αποκαλούμενη «γενική πυρηνική απάντηση». Μέσα σε επτά ημέρες κάθε διάκριση μεταξύ στρατιωτικών και αστικών δομών είχε εκλείψει. Το Λονδίνο, το Παρίσι, το Αμστερνταμ, οι Βρυξέλλες, όλες οι μεγάλες γερμανικές και πολωνικές πόλεις είχαν καταστραφεί, η Σουηδία, η Λευκορωσία, οι Βαλτικές Χώρες, η Ιαπωνία, η Νότια Κορέα, οι Φιλιππίνες, η Σιγκαπούρη, η Χαβάη και η Αλάσκα είχαν πληγεί.

Το τρομακτικότερο στοιχείο ίσως είναι ότι σε όλη τη διάρκεια της αναμέτρησης η «κόκκινη γραμμή» μεταξύ των δύο αντιπάλων παρέμεινε ανοικτή: μηνύματα ανταλλάσσονταν, δικαιολογίες για τους στόχους διατυπώνονταν, η επικοινωνία εξακολουθούσε. Η αμοιβαία καχυποψία ακύρωνε τα πάντα. Η προσομοίωση έληξε με την πλήρη καταστροφή.

Το τελευταίο μήνυμα του Γουαϊνμπέργκερ προς την αντίπαλη πλευρά ήταν «να καείτε στην κόλαση όπως θα καείτε εδώ». Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Γέιλ Πολ Μπράκεν δήλωνε στους «New York Times» πως «η εξέλιξη προκάλεσε σοκ» στους κύκλους της Ουάσιγκτον, κυρίως στους Γουαϊνμπέργκερ και Βέσεϊ, οι οποίοι αντιλήφθηκαν αυτό που έγινε στη συνέχεια ο θεμέλιος λίθος της αμερικανικής στρατηγικής σκέψης: από τη στιγμή που θα εκραγεί, ένας πυρηνικός πόλεμος δεν ελέγχεται.

Ντόναλντ Τραμπ και Κιμ Γιονγκ Ουν κατά τη συνάντησή τους στη Σιγκαπούρη το 2018. Photo Jonathan Ernst-Reuters.

Είναι αντιληπτό αυτό από τις σημερινές ηγεσίες; Αμφίβολο. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν αρέσκεται σε πυραυλικές απειλές. Ο Ντόναλντ Τραμπ, έτοιμος για την επάνοδό του στον Λευκό Οίκο, είναι το αρχέτυπο του απρόβλεπτου, ο άνθρωπος πoυ σύμφωνα με το βιβλίο του βραβευμένου με Πούλιτζερ δημοσιογράφου Μάικλ Σμιντ «Donald Trump v. The United States. Inside the Struggle to Stop a President» (εκδ. Random House, 2020) εξέταζε το 2017 το ενδεχόμενο μιας προληπτικής πυρηνικής επίθεσης στη Βόρεια Κορέα την οποία θα απέδιδε σε άλλο κράτος, ενώ στην προεκλογική εκστρατεία του 2024 παρουσιαζόταν ως πεπεισμένος ειρηνιστής, πρόθυμος να τερματίσει ως διαμεσολαβητής τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Ο Σι Τζινπίνγκ, διά του αρμόδιου γενικού διευθυντή του κινεζικού υπουργείου Εξωτερικών Σουν Τζιαομπό, κάλεσε στις 26 Φεβρουαρίου τις ΗΠΑ και τις υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις σε διάλογο για μια συνθήκη που θα διασφάλιζε την αποχή όλων από το πρώτο πυρηνικό χτύπημα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες θεωρούν προσχηματική την πρόταση, δεδομένης της κινεζικής μυστικοπάθειας ως προς τους εξοπλισμούς της, απηύθυναν τις δικές τους άκαρπες προσκλήσεις.

Στο μεταξύ, ο πρόσφατα καθαιρεθείς, μετά την απόπειρα πραξικοπήματος, πρόεδρος της Νότιας Κορέας Γιουν Σουκ Γέολ έχει ταχθεί υπέρ της ανάπτυξης ατομικών όπλων ως αντίβαρο σε αυτά της Βόρειας Κορέας. Αν η Νότια Κορέα αναλάβει μια τέτοια πρωτοβουλία, πιστεύεται ότι η Ιαπωνία θα ακολουθήσει.

Στη Γερμανία έχει ανοίξει παρόμοιος διάλογος. Και ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι έχει δηλώσει ότι αν η Ουκρανία δεν γίνει μέλος του ΝΑΤΟ, θα χρειαστεί πυρηνικά όπλα για την προστασία της. Ενας τέτοιος πολυπολικός πυρηνικός κόσμος, χωρίς ενεργές συνθήκες, με έλλειμμα εμπιστοσύνης και περίσσευμα καχυποψίας, θα απέχει απειροελάχιστα από το χείλος του γκρεμού.