Είναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς διαστημικούς σταθμούς χωρίς να έρθει αυτόματα στον νου του η σκηνή όπου ένα μικρό επιβατηγό σκάφος κατευθύνεται προς έναν γιγάντιο περιστρεφόμενο τροχό υπό τους ήχους του «Γαλάζιου Δούναβη» του Γιόχαν Στράους. Από την εμβληματική «Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ έχουν περάσει 54 χρόνια, όμως η σαγήνη του καλλιτεχνικού του οράματος παραμένει ανεξίτηλη. Ο πραγματικός Διεθνής Διαστημικός Σταθμός (ISS) μπορεί να μη διαθέτει την απέριττη ομορφιά του κινηματογραφικού ομολόγου του, λειτουργεί ωστόσο απρόσκοπτα εδώ και 24 χρόνια στο πνεύμα του συγγραφέα του «2001», Αρθουρ Κλαρκ, ως αποτέλεσμα διακρατικής συνεργασίας μεταξύ Ηνωμένων Πολιτειών, Ρωσίας, Ευρωπαϊκής Ενωσης, Καναδά και Ιαπωνίας. Εκπληρώνει κατά μία έννοια τις προσδοκίες του Κλαρκ για διεθνή συνεννόηση και συναίνεση στην εξερεύνηση όσων βρίσκονται πέρα από τα δεσμά της βαρύτητας. Δεν είναι όμως το μοναδικό μοντέλο που περιέγραψε η επιστημονική φαντασία. Στην κλασική συλλογή διηγημάτων του αμερικανού συγγραφέα Ρόμπερτ Χάινλαϊν «Οι πράσινοι λόφοι της Γης», για παράδειγμα, η εξερεύνηση και ο εποικισμός του Διαστήματος δεν αποτελούν αποτέλεσμα κυβερνητικών αποφάσεων, είναι συνέπεια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Κι αν τα πρώτα 60 χρόνια δικαίωσαν τις προβλέψεις του πρώτου, τίποτα δεν εμποδίζει το εκκρεμές του μέλλοντος να ταλαντωθεί προς τη φορά του δεύτερου. Καθώς ο ISS βαδίζει προς την ημερομηνία λήξης του, κάπου στα τέλη της δεκαετίας που διανύουμε, η NASA αποσαφήνισε το 2021 πως δεν σκοπεύει να συνεχίσει το ίδιο πρότυπο κατασκευής με δικά της κεφάλαια και τέσσερις εταιρείες – η Blue Origin, η Northrop Grumman, η Nanoracks και η Axiom Space – έσπευσαν να διακηρύξουν την πρόθεση εκτόξευσης δικών τους, εμπορικών διαστημικών σταθμών.
H παρακαταθήκη του ISS
Κοιτάζοντας από την απόσταση δυόμισι δεκαετιών στο μέλλον, ο Διαστημικός Σταθμός ήταν μια αδιαμφισβήτητη επιτυχία. Παρά το υπέρογκο συνολικό κόστος του (150 δισ. δολάρια), ο κληρονόμος του αμερικανικού Skylab και του σοβιετικού MIR αποδείχθηκε υπόδειγμα τεχνικής και αριστούργημα επιμελητείας. Για την ολοκλήρωσή του απαιτήθηκαν 13 χρόνια, 15 διαφορετικά τμήματα κατασκευασμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες, στον Καναδά, στη Ρωσία, στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία, 460 τόνοι υλικού, περίπου 40 αποστολές και περισσότερες από 1.000 ώρες δραστηριότητας εκτός σκάφους από τον Νοέμβριο του 1998 έως τον Ιούνιο του 2011. Στη διάρκεια του 2021 προστέθηκαν δύο επιπλέον τμήματα, ενώ μια συμφωνία της NASA με την εταιρεία Axiom Space προβλέπει τη σύνδεση ενός ακόμα το 2024. Επταμελές εναλλασσόμενο πλήρωμα στελεχώνει τον σταθμό επί 21 συναπτά έτη εκτελώντας γύρω στα 100 διαφορετικά πειράματα ανά περίοδο λειτουργίας: συνολικά η NASA καταγράφει στα αρχεία της 2.500 πειράματα έρευνας και ανάπτυξης και 2.100 δημοσιευμένα επιστημονικά άρθρα που προέκυψαν από τις μελέτες αυτές.
Το εγχείρημα όμως υπήρξε και πολιτική επιτυχία. Αλλωστε, η εξερεύνηση του Διαστήματος είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Ψυχρό Πόλεμο – πρώτα ως υποπροϊόν και έπειτα ως κληρονομιά του. Εκτός του ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ όμως, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος (ESA) και το πυραυλικό πρόγραμμα «Ariane», χάρη στο οποίο εκτοξεύθηκαν εκατοντάδες τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι, υπήρξαν ένα από τα πρώτα δείγματα ήπιας ισχύος της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ενώ η Κίνα ονειρεύεται να κεφαλαιοποιήσει την ανερχόμενη ισχύ της ως υπερδύναμη του 21ου αιώνα με έναν τροχιακό σταθμό παραγωγής ηλιακής ενέργειας έως το 2050. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Διαστημικός Σταθμός, εκτός από έκφραση διεθνούς επιστημονικής συνεργασίας, ήταν και συνειδητή πρωτοβουλία εξασφάλισης εργασίας για τους ρώσους επιστήμονες που άφηνε άνεργους η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης. Στους κύκλους εξουσίας των ΗΠΑ, ειδικά, όπου δεν είχε ξεθωριάσει η θεσμική μνήμη της συμβολής του γερμανικού δυναμικού μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ανάπτυξη της πυραυλικής τεχνολογίας η οποία οδήγησε στην προσσελήνωση, η λύση θεωρήθηκε επιβεβλημένη προκειμένου να μην υπάρξει διαρροή εγκεφάλων στις πυρηνικά ευαίσθητες Λιβύη, Νότια Κορέα και Ιράν.
Ποιος ο λόγος λοιπόν να επιδιορθώσει κανείς κάτι που δεν έχει χαλάσει; Ο χρόνος. Με τα δεδομένα του περιβάλλοντός του, ο ISS είναι τόσο ηλικιωμένος όσο τα παλαιότερα στοιχεία του και αυτό σημαίνει πως έπειτα από 24 χρόνια στο Διάστημα έχει ξεπεράσει προ πολλού την πρώτη νεότητα. Σύμφωνα με όσα έγραφε ο Τζέφρι Κλάγκερ στο «Time» της 9ης Μαΐου, στο στάδιο αυτό «εμφανίζονται μικρές διαρροές αέρα και η διαρκής ταλαιπωρία από μικρομετεωρίτες και τη συνεχή θερμική εναλλαγή κάθε 90λεπτης περιστροφής από τους 121 βαθμούς Κελσίου της φωτεινής πλευράς της Γης στους -157 της σκοτεινής προξενεί φθορά». Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε ότι η όλη δομή θα παρέμενε σε τροχιά έως το 2025 και στη συνέχεια θα εγκαταλειπόταν σε μια σταδιακή πτώση ώσπου να εισέλθει στην ατμόσφαιρα και να καεί. Ωστόσο, τον περασμένο Δεκέμβριο η κυβέρνηση Μπάιντεν ανακοίνωσε ότι θα συνεχίσει να χρηματοδοτεί τον Διαστημικό Σταθμό μέχρι το 2030 – εφόσον φθάσουν έως εκεί οι αντοχές του, εννοείται. Παράλληλα όμως η NASA ξεκαθάρισε ότι δεν προτίθεται να ετοιμάσει τον διάδοχό του, υπογράφοντας μια συμφωνία αξίας 416 εκατ. δολαρίων με την Blue Origin, τη Nanoracks και τη Northrop Grumman προκειμένου να κατασκευάσουν εκείνες σταθμούς όπου η ίδια θα έχει το δικαίωμα να ενοικιάζει χώρο για επιστημονικούς σκοπούς. Ο Ραμίν Σκίμπα διευκρίνιζε στο «Wired» του Δεκεμβρίου 2021 ότι η χρηματοδότηση της NASA καλύπτει λιγότερο από 40% του συνολικού προϋπολογισμού, με το υπόλοιπο να προκύπτει από ιδιωτικά κεφάλαια. Ενώ η αμερικανική υπηρεσία θα επιλέξει ένα από τα σχέδια και θα λειτουργήσει ως προνομιακός πελάτης, τίποτα δεν εμποδίζει τις άλλες εταιρείες να προχωρήσουν μονομερώς στην υλοποίηση των δικών τους προγραμμάτων. Σε αυτό το μοτίβο εντάσσεται και η προηγούμενη διευθέτηση με την Axiom που της επιτρέπει να προσθέσει στον ISS πριν από τον παροπλισμό του ως και τέσσερα εμπορικά τμήματα, τα οποία μελλοντικά θα αποκολληθούν και θα ενωθούν μεταξύ τους σχηματίζοντας τη δική τους συστοιχία.
Starlab, Gateway, Orbital Reef
Outsourcing στο Διάστημα; Πριν από μία εικοσαετία θα έμοιαζε καινοφανές – και κάπως ουτοπικό. Εκτοτε όμως η SpaceX του Ελον Μασκ έφτασε να παραδίδει φορτία και πληρώματα στον Διαστημικό Σταθμό, ο Ρίτσαρντ Μπράνσον και ο Τζεφ Μπέζος πραγματοποίησαν τις δικές τους υποτροχιακές πτήσεις και από τον Φεβρουάριο του 2022 η Virgin Galactic άρχισε να πουλάει εισιτήρια διαστημικού τουρισμού αντί 450.000 δολαρίων εν όψει τακτικών ταξιδιών από το 2023. Η ιδιωτικοποίηση του Διαστήματος, με άλλα λόγια, έχει ήδη ξεκινήσει. Οι υπολογισμοί δεν λείπουν – ούτε και οι προδιαγραφές. Ο Ματ Οντλερ, επικεφαλής του τεχνολογικού τμήματος της Axiom, έλεγε στο «Time» ότι εκτιμά πως «πρόκειται για μια αγορά της τάξης του 1 τρισ. δολαρίων». «Υπάρχει ενδιαφέρον για μια ιδιωτική αγορά αστροναυτικής», τόνιζε, «ιδιαίτερα από χώρες που δεν μπορούν αυτή τη στιγμή να κάνουν χρήση της, καθώς δεν είναι μέλη του ISS». Ο Μπρεντ Σέργουντ, πάλι, διευθυντής Προηγμένων Αναπτυξιακών Προγραμμάτων της Blue Origin, επεδείκνυε τα σχέδια του Orbital Reef, μιας τροχιακής εξέδρας μόλις τριών τμημάτων, η οποία όμως θα αντιστοιχεί στο 91% του κατοικήσιμου χώρου της τωρινής. Για τη Nanoracks το μέγεθος δεν μετράει: το δικό της Starlab θα έχει μόλις το μισό εμβαδό του Orbital Reef, προβλέπεται όμως να είναι ετοιμοπαράδοτο σε ένα τμήμα και μία πτήση («Δεν πάμε να χτίσουμε ένα διαστημικό Ταζ Μαχάλ» δήλωνε ο πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου της, Τζέφρι Μάνμπερ, «αποσκοπούμε σε κάτι βιώσιμο, λιτό, συναρπαστικό»). Η Northrop Grumman, από την πλευρά της, ένας κολοσσός της αμερικανικής αεροβιομηχανίας συνδεδεμένος με τη NASA από την ίδρυσή της, βρίσκεται ήδη πιο μπροστά από όλους. Συμμετέχοντας στο πρόγραμμα «Αρτεμις» που προβλέπει την επιστροφή των επανδρωμένων αποστολών στη Σελήνη το 2025, έχει ήδη αρχίσει την κατασκευή του HALO, βασικού τμήματος του μικρού σταθμού Gateway, ο οποίος θα τεθεί σε σεληνιακή τροχιά για να εξυπηρετεί την άνοδο και την κάθοδο αστροναυτών. Μια μεγαλύτερη εκδοχή του HALO συνιστά το θεμέλιο της δικής της πρότασης διαστημικού σταθμού.
Η επιλογή της NASA εγείρει εύλογα ερωτήματα. Προκύπτει προφανώς από τη διαιώνιση της εποχής των ισχνών αγελάδων: τα 23,2 δισ. δολάρια του προϋπολογισμού του 2021 αντιστοιχούν περίπου στο μισό των δαπανών της περιόδου 1966-1967, που σε σημερινές τιμές θα ανέρχονταν σε 45,7 δισ. ετησίως. Ο οργανισμός καλείται να πραγματοποιήσει το ανάλογο του σεληνιακού προγράμματος «Απόλλων» στο 50% της τότε χρηματοδότησης. Με δεδομένη την πρόθεση των ΗΠΑ να χρησιμοποιήσουν τις αποστολές «Αρτεμις» ως εφαλτήριο επανδρωμένων πτήσεων στον Αρη στα τέλη της δεκαετίας και το γεγονός ότι ο ISS απορροφά το ένα τρίτο των εξόδων για επανδρωμένες πτήσεις, δεν είναι παράδοξη η απόρριψη του ενός πολυδάπανου σχεδίου. Ωστόσο, έως σήμερα η τεχνογνωσία της εξερεύνησης του Διαστήματος ήταν σχεδόν αποκλειστικά κρατικό προνόμιο. Αναμφίβολα, ο ιδιωτικός τομέας έχει κατά καιρούς συνεισφέρει πλήθος εξειδικευμένων εξαρτημάτων – η πολύπειρη Grumman ήταν μάλιστα η κατασκευάστρια εταιρεία της σεληνακάτου. Τα concepts όμως ήταν μέχρι τώρα έργο NASA. Πλέον, πλην της παραγωγής, ευθύνη ιδιωτικών φορέων θα είναι και η ανάπτυξη. Σε αυτό το επίπεδο συνολικού σχεδιασμού η εμπειρία μιας ή δύο δεκαετιών στον χώρο, όπως συμβαίνει με τη Nanoracks ή την Blue Origin, δεν μπορεί να συναγωνιστεί τα 64 χρόνια της NASA. Κατά συνέπεια, οι όποιες εξαγγελίες τους αυτή τη στιγμή δεν είναι παρά σχέδια επί χάρτου: η Blue Origin, για παράδειγμα, στηρίζεται για την εκτόξευση του σταθμού Orbital Reef στον πύραυλο New Glenn – ο οποίος δεν βρίσκεται καν στο στάδιο των δοκιμών. Επιπλέον, η υποχώρηση της αμερικανικής υπηρεσίας από το προσκήνιο εδραιώνει την ιδέα του Διαστήματος ως αγοράς. Η αγορά όμως δεν λειτουργεί με κριτήριο τις ανάγκες της επιστημονικής έρευνας αλλά με τον νόμο του κέρδους. Οπως το έθετε εύσχημα ο Μπρεντ Σέργουντ στο «Time», «δεν μιλάμε απαραίτητα για μια αγορά μεγάλης ανάπτυξης. Ετσι, αν αρχίσεις να την υποδιαιρείς σε πολλούς προμηθευτές, μειώνεις τις επιχειρηματικές προοπτικές όλων». (Και αν αυτές οι προοπτικές αποδειχθούν ασύμφορες, θα συμπλήρωνε κανείς, ζητάς ευγενικά συγγνώμη και αποσύρεσαι.) Επιδεικτικά απόντες επίσης από όλα τα παραπάνω είναι οι διεθνείς συνεργάτες της NASA στον Διαστημικό Σταθμό. Το πώς και με ποιους όρους θα συμμετάσχουν οι υπόλοιποι νυν χρήστες του ISS στο μελλοντικό πρόγραμμα είναι άγνωστο ακόμη. Πιθανώς να το καθορίσουν και αυτό οι νέοι ρυθμιστές του Διαστήματος που επικαλούνταν ο Τζέφρι Κλάγκερ – «οι νόμοι της εμπορικής φυσικής επιλογής».
