Εουτζένιο Μπάρμπα στο ΒΗΜΑ: «Δεν ζούμε σε επαναστατικούς καιρούς»

Ετούτη την περίοδο ο Εουτζένιο Μπάρμπα βρίσκεται σε μια πολίχνη στη χερσόνησο της Γιουτλάνδης, στη δυτική Δανία. Βεβαίως, δεν είναι μόνος του εκεί, είναι «με όλη την ομάδα» του Odin Teatret.

Το θέατρο αυτό (με το οποίο έχει συνδεθεί άρρηκτα η καλλιτεχνική πορεία του ιδίου, κάτι παραπάνω από θέατρο δηλαδή, ένα πολύπλευρο, εξελισσόμενο αισθητικό σύμπαν και παράλληλα μια αντισυμβατική αντίληψη για την τέχνη εν γένει) είχε εξαρχής πάρει το όνομά του από τον σκανδιναβό θεό, που ξεδίπλωνε «τις σκοτεινές του δυνάμεις για να καταστρέψει ή για να δώσει ενόραση».

Στην περίπτωση του 88χρονου ιταλοδανού σκηνοθέτη και δασκάλου, από τις πλέον σημαντικές και επιδραστικές φυσιογνωμίες στο παγκόσμιο θέατρο κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, η δημιουργία υπήρξε ανέκαθεν ταυτόσημη με έναν διαφορετικό τρόπο ζωής.

«Μου αρέσει να δουλεύω στην περιφέρεια, όπου η πολιτιστική ζωή είναι παρούσα και συνεχής και θρέφεται από τους «αγνώστους», ομάδες και άτομα, διότι για εμένα αποτελούν όχι μόνο τη ραχοκοκαλιά της ποικιλομορφίας ενός έθνους μα και, αρκετά συχνά, της ανανέωσής του.

Είμαστε στο Ρίνγκεμπινγκ για την «Εστία Οντίν», ένα πλέγμα δραστηριοτήτων οι οποίες διαρκούν εννέα ημέρες, ξεκινάμε στις επτά το πρωί και τελειώνουμε στις δέκα το βράδυ. Είναι αποκλειστικά σαράντα οι άνθρωποι που συμμετέχουν.

Εξοικειώνονται ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί με την ιστορία, τις πρακτικές και τα μέλη της θεατρικής μας ομάδας, που είναι πλέον από τις παλαιότερες στον κόσμο.

Το πρόγραμμα συντονίζεται από εμένα και τους ηθοποιούς, με προεξάρχουσα τη συνοδοιπόρο Τζούλια Βάρλεϊ. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, διδασκαλίες, δραματουργίες, παραστάσεις, συζητήσεις και ευρύτερα, όπως προτιμώ να λέω, «πολιτισμικές ανταλλαγές».

Οταν ολοκληρώσουμε εδώ, θα γυρίσουμε στο Χόλστεμπρο, όπου το Odin Teatret έχει παραδοσιακά την έδρα του, και θα συνεχίσουμε πρόβες με το ανσάμπλ για τη νέα μας παράσταση, «Τα σύννεφα του Αμλετ», την οποία θα αρχίσουμε να παρουσιάζουμε το προσεχές φθινόπωρο, πρώτα στο Μεξικό και στην Κίνα και, κατόπιν, του χρόνου πια, στην Ευρώπη» δήλωνε τις προάλλες στο BHMAgazino o Εουτζένιο Μπάρμπα εν όψει και της επικείμενης επιστροφής του στην Αθήνα για το τετραήμερο (καλλιτεχνικό και εκπαιδευτικό) αφιέρωμα «60 χρόνια Eugenio Barba – Odin Teatret», που διοργανώνει η πολυδραστική ομάδα τέχνης Fabrica Athens μεταξύ 19 και 22 Σεπτεμβρίου 2024.

Η συζήτηση που ακολουθεί φωτίζει όψεις μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας με οικουμενικό ορίζοντα, καθώς, όπως πρόλαβε να σημειώσει ο μελετητής και κριτικός Φερντινάντο Ταβιάνι, ο Μπάρμπα «είναι ο μόνος που έχει δουλέψει με καινοτόμο τρόπο σε όλα τα πεδία της θεατρικής κουλτούρας», από τη θεωρητική σκέψη και τη μετάδοση τεχνικής και επαγγελματικής γνώσης μέχρι τη «χρήση του θεάτρου σε κοινωνικό πλαίσιο ως διαπολιτισμικό εργαλείο που να ενεργοποιεί σχέσεις και σημεία επαφής μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων και εθνικών ομάδων».

Κύριε Μπάρμπα, τι σημαίνει για εσάς η κίνηση, το ταξίδι;

Η συνθήκη της περιπλάνησης αφορά την ιστορία του επαγγελματικού θεάτρου σε όλες τις κουλτούρες. Για το Odin Teatret δε είναι μια αναγκαιότητα, καθώς έχουμε τη βάση μας σε μια μικρή πόλη περίπου 25.000 κατοίκων.

Αυτό σημαίνει ότι είμαστε υποχρεωμένοι να κινηθούμε για να βρούμε τους θεατές μας. Οι μετακινήσεις μας, οι επισκέψεις μας σε ποικίλα μέρη και οι συναντήσεις μας με ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων και χαρακτήρων, όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά. Ομως το πιο σημαντικό είναι να μη γίνουμε δούλοι αυτής της ατέρμονης κίνησης, της «επαγγελματικής γύρας», όπως έλεγαν οι ηθοποιοί στις περασμένες εποχές.

Είναι κρίσιμο πάντοτε να περιπλέκουμε τη διαδρομή μας, να την κάνουμε πιο σύνθετη και να τη μετασχηματίζουμε σε κάτι παράδοξο: ένα ταξίδι που αρχίζει να βγάζει και να απλώνει τις ρίζες του.

Το αγρόκτημα έξω από το Χόλστεμπρο, το οποίο έχουμε μεταμορφώσει σε «θεατρικό εργαστήρι» από το 1966, είναι δίχως αμφιβολία μία από τις ρίζες μας. Ωστόσο, η πλέον κεφαλαιώδης ρίζα είναι η ικανότητα της ομάδας να επιτυγχάνει την ισορροπία, να συνεργάζεται και να γεννά κάθε φορά αυτό που εγώ προσδιορίζω ως «όνειρο».

Κι αυτό το όνειρο, όπως το αντιλαμβάνεστε, τι είναι;

Το «όνειρο» αυτό δεν είναι ένας στόχος προς επίτευξη, ένα πρόγραμμα προς εφαρμογή, ούτε καν μια διακήρυξη προθέσεων. Είναι μάλλον ένα απροσδιόριστο και ασαφές και εσώτερο κίνητρο, θα έλεγα ένα συναισθηματικό νεφέλωμα, που παραπέμπει σε κάτι ακόμα πιο «ουσιαστικό».

Κι αυτό το «ουσιαστικό» διαφέρει για κάθε συστατικό παράγοντα της ομάδας, είναι κάτι που δεν μπορεί να αρθρωθεί απαραιτήτως, όμως μας υποστηρίζει και μας συντρέχει ώστε να μην τα παρατάμε.

Το «όνειρο» υφαίνει τους αδιόρατους δεσμούς μιας ομάδας που ριζώνει στην καθημερινή επιμέλεια ενός επαγγέλματος, σε ένα είδος προσωπικής συναίνεσης που μετατρέπεται σε συλλογική αυτοπειθαρχία και καθιστά τους πάντες ίσους μεταξύ μας.

Το θέατρο είναι ένας μικρόκοσμος καμωμένος από μερικούς άνδρες και μερικές γυναίκες, μπορεί όμως να μετεξελιχθεί και σε οχυρό όπου τα όνειρα ριζώνουν, συντηρούνται και γίνονται αληθινά.

Διαπιστώνω ότι επιμένετε στις ρίζες. Ποιες είναι οι ρίζες ενός μετανάστη, ενός καλλιτέχνη, όπως εσείς;

Γεννήθηκα στο Μπρίντιζι της Ιταλίας. Στο σχολείο, στην εφηβεία μου, έκανα πέντε χρόνια αρχαία ελληνικά και οκτώ χρόνια λατινικά. Μπορούσα να μεταφράζω κομμάτια από τραγωδίες του Σοφοκλή και ποιήματα του Αρχίλοχου.

Οταν έγινα 18 χρόνων, εγκατέλειψα τη χώρα μου και τη γλώσσα μου, μετανάστευσα στη Νορβηγία χωρίς να ξέρω ούτε μια λέξη από κάποια άλλη ξένη γλώσσα. Κι όμως εκείνοι οι αρχαϊκοί ήχοι, σε κείμενα και σε στίχους, με συντρόφεψαν στις περιπλανήσεις μου και έγιναν η δική μου πατρίδα. Μπορεί να είσαι μετανάστης, αλλά οφείλεις να έχεις τις ρίζες σου στον ουρανό.

Η αρχαία ελληνική ποίηση, φιλοσοφία και δραματουργία ανήκουν στις δικές μου ρίζες.

Ποιο θεωρείτε ότι είναι το επίτευγμα στην ιστορία του Odin Teatret;

Το θεμελιώδες είναι ότι έδειξε πως κάποια αγόρια και κορίτσια, που κάποτε τους αρνήθηκαν την είσοδο σε μια δραματική σχολή, κατάφεραν να κατακτήσουν όχι μόνο την επαγγελματική τους διαφορετικότητα, αλλά και τη γνώση μέσα από μια μακρά και απαιτητική διαδικασία αυτοδιδαχής και αυτοεκπαίδευσης.

Λοιπόν, αυτή η ανεξαρτησία έχει διαμορφώσει μια επίγνωση ότι το θέατρο δεν είναι μόνο ένα καλλιτεχνικό προϊόν, αλλά ότι μια ομάδα μπορεί να συνδημιουργεί σε μια πολύτιμη βάση σχέσεων και αξιών πολύ μακριά από εκείνες του υπόλοιπου θεάτρου.

Το Odin Teatret είναι στην πρωτοπορία του «Τρίτου Θεάτρου», όπως εγώ συνηθίζω να το αποκαλώ. Πρόκειται για μια ομάδα δομημένη από ανθρώπους που συσσωματώνονται για να πλάσουν μια παράσταση σύμφωνα με προδιαγραφές και τεχνικές έξω από τα παραδοσιακά πλαίσια είτε του «θεάτρου τέχνης» είτε του «πειραματικού θεάτρου». Το «Τρίτο Θέατρο» εφαρμόζει ένα σύστημα παραγωγής εντελώς διαφορετικό.

Ομως δεν είναι ένα κίνημα, ούτε μια συμμαχία που μοιράζεται κάποιο κοινό όραμα, μια αισθητική ή μια μέθοδο. Το μόνο που έχουν κοινό τα παρακλάδια του «Tρίτου Θεάτρου» είναι η προκατάληψη και η διάκριση που βιώνουν μες στην κοινωνία, καθώς οι επίσημοι κρατικοί πολιτιστικοί θεσμοί αδιαφορούν για αυτά.

Το θέατρο αποκαλύπτει κάτι ιδιαίτερο για την ανθρώπινη φύση;

Οι άνθρωποι, παντού και ανά τους αιώνες, ένιωθαν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να επιδίδονται σε συλλογικές τελετές που εξέφραζαν τις πραγματικότητες, τις ενέργειες της ζωής και τις πιο αινιγματικές όψεις της ύπαρξης.

Στην Αθήνα, πολύ παλιά, στα αρχαία χρόνια, άρχισαν να αποκαλούν «θέατρο» αυτού του είδους τις τελετές, χαρίζοντας στον κόσμο έναν όρο που πλέον δεν απηχεί μονάχα ένα μοντέλο, αλλά έναν μεγάλο καμβά πολυάριθμων τρόπων και τεχνικών αναπαράστασης και επιτέλεσης.

Το θέατρο σήμερα μπορεί να είναι και διασκέδαση και κοινοτοπία και μαχητική υπεράσπιση δικαιωμάτων και εξέγερση και υπαρξιακός στοχασμός και έκσταση και υπέρβαση του εαυτού.

Η ουτοπία και η αντίσταση είναι έννοιες που διαπερνούν το έργο σας. Τώρα φαίνεται ότι μάλλον η δυστοπία και η παραίτηση κυριαρχούν. Τι συμβαίνει; Εχει αλλάξει το θέατρο; Εχει αλλάξει η κοινωνία και το κοινό; Είναι πιο δύσκολο να ακουστούν οι καλλιτέχνες;

Μαθαίνουμε καθημερινά για γεγονότα που μπορούμε σίγουρα να τα χαρακτηρίσουμε δυστοπικά. Και ναι, εκπλησσόμαστε από την απάθεια, τη δική μας και των άλλων, μπροστά σε απίστευτες αδικίες και πλείστες μορφές απεχθούς ρητορικής και κατάχρησης της πολιτικής εξουσίας.

Δεν ζούμε σε επαναστατικούς καιρούς. Υπάρχουν όμως χιλιάδες πόλοι αντίστασης και ανθεκτικότητας. Υπάρχουν, λόγου χάριν, οι νεότεροι που μαζεύονται και αναζητούν έμπρακτες λύσεις απέναντι στην οικολογική καταστροφή του πλανήτη.

Αμέτρητες ανώνυμες θεατρικές ομάδες προσπαθούν να υπερασπιστούν την πολυφωνία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, υπερβαίνοντας φυλές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η Ιστορία δείχνει ότι τις εμφανώς παθητικές γενεές τις διαδέχονται κάποιες πιο ενεργητικές, που επιδιώκουν τη διατάραξη, τη σύγκρουση και την αλλαγή.

Ο δικός μου μικρός πόλος αντίστασης και ανθεκτικότητας είναι το ίδρυμα που έχουμε φτιάξει με την Τζούλια Βάρλεϊ στην Ιταλία. Το Fondazione Barba Varley είναι στο πλευρό όσων δεν έχουν όνομα και φωνή, στους ανθρώπους του θεάτρου, και αναλαμβάνει πολιτιστικές και κοινωνικές πρωτοβουλίες για όσους υφίστανται διακρίσεις ή απλώς τους έχουν ξεχάσει.

Τι είναι σήμερα το θέατρο και πώς μπορεί να παρέμβει;

Αν συνυπολογίσουμε την εντυπωσιακή γκάμα των νέων παραστάσεων που συμβαίνουν σε όλα τα μέρη του κόσμου (προστιθέμενες αυτές στα παραδοσιακά θεατρικά κτίρια, όπου καλλιτεχνικές, πατριωτικές ή εμπορικές παραστάσεις συμβαίνουν επίσης), διαπιστώνουμε ότι το θέατρο είναι χιλιάδες πράγματα, καθώς χιλιάδες πράγματα συμβαίνουν σε φυλακές και σε νοσοκομεία, σε σχολεία και δρόμους, σε γκαράζ και σπίτια υπό κατάληψη.

Σήμερα η λέξη θέατρο δεν σημαίνει τίποτα. Σήμερα υπάρχουν μόνο θέατρα, ένα φαινόμενο πληθυντικό, με ποικίλες τεχνικές, χώρους και θεατές. Παρατηρούμε όμως ακόμα ότι κάθε θεατρική πρακτική είναι πάντοτε προσαρμοσμένη όχι μόνο στο πολιτισμικό έθος της περιοχής της, αλλά και στη συγκυρία της, στην κατάσταση που επικρατεί σε κάθε μέρος του κόσμου. Το ίδιο το πλαίσιο, λοιπόν, αλλάζει με τρόπο ριζοσπαστικό το νόημα μιας ιστορίας.

Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή λέει για μια κοπέλα που αντιτίθεται στους νόμους της πόλης της και ακολουθεί τις επιταγές της συνείδησής της. Τώρα, αν είστε σκηνοθέτης και ανεβάσετε το έργο αυτό στην Αθήνα, το κοινό μάλλον θα σας χειροκροτήσει. Αν όμως πάτε και το κάνετε στη Μόσχα, ενδέχεται και να φυλακιστείτε.

Τι σας κάνει να συνεχίζετε, τώρα, κύριε Μπάρμπα;

Kάτι θα υπάρχει, αναμφίβολα. Δεν μπορώ να το εξηγήσω με απλά λόγια. Ο Σωκράτης θα έλεγε ότι ο «δαίμων» μου είναι που με σπρώχνει να συνεχίζω κόντρα στην ηλικία, στην κούραση και στον τρόμο γύρω μου. Συνεχίζω ίσως επειδή πρέπει να δώσω πίσω στους άλλους ό,τι εγώ έλαβα τόσο γενναιόδωρα, από νεκρούς και ζωντανούς.

ΙΝFO

Το πιο πρόσφατο βιβλίο του Εουτζένιο Μπάρμπα στα ελληνικά είναι «Οι ζωές μου στο Τρίτο Θέατρο: Διαφορά – τέχνη – εξέγερση» (μτφρ. Κώστας Βάντζος & Ευάγγελος Βάντζος, Κάπα Εκδοτική, 2023).