Aν και το αμερικανικής παραγωγής 2014 βραβευμένο ντοκιμαντέρ «Return of the River» (Επιστροφή του ποταμού) στη χώρα μας ενδεχομένως να είναι γνωστό κυρίως στους υπέρμαχους της προστασίας της φύσης, η σημασία του είναι τεράστια.

Εξερευνώντας την επίπονη προσπάθεια των κατοίκων μιας κοινότητας που ζει στις όχθες του ποταμού Elwha στην Πολιτεία της Ουάσιγκτον, στο βορειοδυτικό άκρο των ΗΠΑ, να απελευθερωθεί το νερό του ποταμού από τα φράγματα που τον είχαν… φιμώσει για περίπου έναν αιώνα, η ταινία, πέρα από το ότι καταγράφει βήμα-βήμα αυτή τη διαδικασία, αποκτά την εικόνα ενός περιβαλλοντικού θριάμβου και αποκατάστασης της δικαιοσύνης και της φυσικής ισορροπίας.

Στο ντοκιμαντέρ, το οποίο συν-σκηνοθέτησαν οι Τζον Γκάσμαν και Τζέσικα Πλαμ (γνωστοί στον χώρο των οικολογικού περιεχομένου ταινιών τεκμηρίωσης), παρακολουθούμε τις ενέργειες των κατοίκων στην περιοχή του Elwha, όπως και αφοσιωμένων ακτιβιστών οι οποίοι βρίσκονται στο πλευρό τους, την ώρα που επιχειρούν κάτι το οποίο φαινομενικά, επί δεκαετίες, φάνταζε αδύνατο: να αλλάξουν μια νοοτροπία η οποία υπήρξε καθεστώς χρόνων.

Να μεταστρέψουν, με άλλα λόγια, την κοινή γνώμη – ίσως όχι μόνο μιας ολόκληρης πόλης αλλά κατά προέκταση ενός ολόκληρου έθνους – προκειμένου τα φράγματα που διέκοπταν τη ροή του ποταμού Elwha να γκρεμιστούν και να τον «επαναφέρουν» στην κοίτη του.

Oταν το 2010 κάποιο φως για την αφαίρεση των φραγμάτων αυτών άρχισε να διαφαίνεται στον ορίζοντα, η ευκαιρία μιας οπτικοακουστικής παρέμβασης για την τεκμηρίωση του αξιοσημείωτου εγχειρήματος έγινε στόχος ζωής για τους Γκάσμαν και Πλαμ.

Και πραγματικά, η κάμερά τους «πετάει» στα ύψη, σκαρφαλώνει στις κορυφές των γύρω βουνών, βουτάει μέσα σε κοπάδια σολομών, απαθανατίζει βαριά μηχανήματα που αλέθουν αχόρταγα και αδίστακτα το «τσιμέντο της ντροπής».

Με συνέπεια και ακεραιότητα, η «Επιστροφή του ποταμού» γίνεται επίσης ένας μάρτυρας με διάθεση να ακούσει όλες τις «φωνές» της κοιλάδας του Elwha, καταγράφοντας διαφορετικές απόψεις και αναδεικνύοντας όλες τις πτυχές της συζήτησης που δημιουργήθηκε γύρω από τον ποταμό και τα αμφιλεγόμενα φράγματά του. Μία δεύτερη, παρεμφερής, «φεστιβαλική» ταινία τεκμηρίωσης γυρίστηκε το 2016 από τους Σάτσι Κάνινγκχαμ και Τζένιφερ Γκάλβιν, με τίτλο «The Memory of Fish» (Η μνήμη των ψαριών) και επίκεντρο τη σωτηρία των άγριων σολομών του πολύπαθου ποταμού Elwha.

Ιερός τόπος

Ποια είναι όμως η ιστορία του ποταμού, ο οποίος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους των Ηνωμένων Πολιτειών; Ρέοντας από την καρδιά του Ολυμπιακού Εθνικού Πάρκου της Ουάσιγκτον, ο Elwha διαχρονικά θεωρούνταν (και εξακολουθεί να θεωρείται) ιερός τόπος.

Επί χιλιετίες τα άγρια, κρυστάλλινα νερά του συνέδεαν τα βουνά με τη θάλασσα στις δυτικές ακτές της αμερικανικής ηπείρου και το αποτέλεσμα ήταν ένα ολοζώντανο, ακμάζον οικοσύστημα. Εν τέλει ο ποταμός αποδείχθηκε σπουδαίας σημασίας βιότοπος, όπως βεβαίως μπορεί να συμβεί σε κάθε κομμάτι της φύσης, αρκεί να την αφήσεις στην ησυχία της.

Ο ποταμός έρεε ελεύθερα μέσα από πανύψηλα δάση που προστάτευαν μια σφύζουσα κοινότητα από άλκες, μαύρες αρκούδες, κούγκαρ, αετούς αλλά και ανθρώπους – συγκεκριμένα τη φυλή Lower Elwha Klallam, η ιστορία της οποίας αρχίζει από την εύφορη κοιλάδα του ποταμού στα ανατολικά του όρους Ολυμπος. Ανάδρομα ψάρια, ανάμεσα στα οποία 11 ποικιλίες σολομού και πέστροφας, γεννούσαν τα αβγά τους στα νερά του.

Τα ψάρια αυτά ευδοκιμούσαν στα κρύα, καθαρά νερά του ποταμού και ιστορικά χρησίμευαν ως σημαντική πηγή τροφής για τα μέλη της εν λόγω φυλής. Για τους Lower Elwha Klallam το ποτάμι αποτελούσε πηγή ζωής και η αφθονία του σολoμού ήταν το βαρόμετρο για την ευημερία της. Ολα αυτά βέβαια προτού ένας άλλος, πολύ διαφορετικός «πολιτισμός» μπει στη μέση και ο Elwha… αποτραβηχτεί, πίσω από ένα ζεύγος πανύψηλων φραγμάτων.

Το φράγμα

Στις αρχές του περασμένου αιώνα, ο καναδός επιχειρηματίας Τόμας Ολντγουελ είδε τον ποταμό και τα στενά φαράγγια του ως μια ιδανική ευκαιρία για – τι άλλο; – μπίζνες: αποφάσισε λοιπόν και τελικά κατάφερε να αξιοποιήσει την ισχυρή ενέργεια του ποταμού ώστε να αναπτυχθεί περαιτέρω η κοντινή πόλη του Πορτ Αντζελες. Ο Ολντγουελ επεξεργάστηκε σχέδια για την κατασκευή ενός υδροηλεκτρικού έργου και έτσι με την οικονομική υποστήριξη επενδυτών του Σικάγου δημιουργήθηκε η Olympic Power Company. Η κατασκευή του πρώτου φράγματος ξεκίνησε το 1910. Τρία χρόνια αργότερα, το Elwha Dam τέθηκε σε λειτουργία.

Εκτός του ότι παρείχε ενέργεια σε εργοστάσιο χαρτοπολτού στο Πορτ Αντζελες, το φράγμα υποστήριζε επίσης τον αναπτυσσόμενο κλάδο της υλοτομίας στη γύρω περιοχή. Αλλά το Elwha Dam παραβίασε όλους τους έως τότε ισχύοντες περιβαλλοντικούς κανόνες που αφορούσαν τη διέλευση των ψαριών.

H θρυλική μετανάστευση του σολομού αντίθετα στο ρεύμα, μέσα στο ποταμίσιο νερό, διεκόπη βιαίως, ενώ τμήματα της ιερής γης της φυλής Lower Elwha KΙallam βρέθηκαν κάτω από το νερό. Εν τω μεταξύ, ενόσω η οικονομία αναπτυσσόταν, οι ενεργειακές απαιτήσεις αυξάνονταν, οπότε οριστικοποιήθηκαν τα σχέδια για την κατασκευή και δεύτερου φράγματος. Μέχρι το 1927, το Glines Canyon Dam (ή Upper Elwha Dam) χτίστηκε σε απόσταση οκτώ μιλίων από το πρώτο φράγμα.

Μέλη της φυλής Lower Elwha KΙallam, η οποία επί περίπου έναν αιώνα έδωσε μάχη για την κατεδάφιση των φραγμάτων που «έπνιγαν» τον ποταμό.

Στην αυτοβιογραφία του με τίτλο «Conquering the Last Frontier» (σ.σ.: «Κατακτώντας το τελευταίο σύνορο»), ο Ολντγουελ περιγράφει το μυστικό του σχέδιο για την ανάπτυξη της υδροηλεκτρικής ενέργειας, φέρνοντας «ειρήνη, δύναμη και πολιτισμό» στο Ολυμπιακή Χερσόνησο (Olympic Peninsula), τον μεγάλο βραχίονα γης στα βορειοδυτικά της Πολιτείας Ουάσιγκτον που βρίσκεται απέναντι από το Puget Sound του Σιάτλ και περιέχει το Ολυμπιακό Εθνικό Πάρκο. Αντίπαλο δέος του Ολντγουελ ήταν ο Γκραντ Χιουμς, ένας φυσιολάτρης και ιδιοκτήτης εκτάσεων στην περιοχή, ο οποίος με ζωηρά χρώματα περιγράφει την ομορφιά και την αφθονία, καθώς επίσης την αμφιθυμία του για την ταχεία ανάπτυξή της (στο ντοκιμαντέρ «Return of the River», τη φωνή του στον Χιουμς δίνει ο γνωστός ηθοποιός Τομ Σκέριτ).

Ο θρίαμβος

Μάρτυρες, από πρώτο χέρι, του αντίκτυπου των δύο φραγμάτων στον ποταμό και στα θρυλικά ψάρια του, οι κάτοικοι της φυλής Lower Elwha Klallam ήταν οι πρώτοι που διαμαρτυρήθηκαν. Ασφαλώς δεν εισακούστηκαν. Αργότερα συμμάχησαν μαζί τους περιβαλλοντικά κινήματα, αλλά και πάλι, όπως εξάλλου η Ιστορία απέδειξε, η εκστρατεία για την κατεδάφιση των φραγμάτων διήρκεσε περίπου έναν αιώνα από τη δημιουργία τους.

Τα τελευταία χρόνια πριν από το γκρέμισμα των φραγμάτων η βοήθεια πολλών ευαισθητοποιημένων ομάδων όπως και του Εθνικού Πάρκου της περιοχής συνέβαλαν τα μέγιστα ώστε το όνειρο των Lower Elwha Klallam να γίνει σήμερα πραγματικότητα. Η διαδικασία για τη μεγαλύτερη αφαίρεση φράγματος στην πρόσφατη Ιστορία ξεκίνησε (ένα project κόστους άνω των 350 εκατ. δολαρίων, που διήρκεσε από το 2011 έως το 2014) και ένα πιο βιώσιμο μέλλον ήταν ο απώτερος σκοπός της.

Εν μέσω των ζοφερών περιβαλλοντικών ειδήσεων από τις οποίες εδώ και χρόνια βομβαρδιζόμαστε καθημερινά, αυτή η ταινία, η οποία διόλου τυχαία απέσπασε αρκετά βραβεία, μπορεί να σταθεί και ως θαυμάσια πηγή έμπνευσης, γιατί με πραγματικά γεγονότα εξηγεί το πώς ακόμα και η πιο «τρελή» ιδέα μπορεί να υλοποιηθεί. Γιατί, ουσιαστικά, με αφορμή τον ποταμό, το φιλμ μετατρέπεται σε μια ανθρώπινη ιστορία με πρωταγωνιστές τους ίδιους τους κατοίκους της περιοχής του Elwha που αγωνιούν για να προστατεύσουν τη γη στην οποία κατοικούν. Κατά κάποιον τρόπο, στην επιμονή των ανθρώπων που δεν θέλουν να εγκαταλείψουν το ποτάμι τους αντικατοπτρίζεται η επιμονή του σολομού που κατευθύνεται προς το σημείο όπου θέλει να γεννήσει τα αβγά του.

Γι’ αυτό και μέσα από την έρευνα της σύνθετης σχέσης μεταξύ των κοινοτήτων και του περιβάλλοντος που τις συντηρεί, η αφήγηση στην «Επιστροφή του ποταμού» καταλήγει σε ένα έργο που αποκτά παγκόσμιες προεκτάσεις.

Φάρος ελπίδας

Κατά τη διάρκεια της ταινίας εξιστορούνται όλα τα δραματικά στάδια αυτής της διαδικασίας που εν τέλει κατάφερε να τραβήξει την παγκόσμια προσοχή στην Ολυμπιακή Χερσόνησο με αποτέλεσμα αυτός ο ποταμός, που κάποτε ήταν γνωστός κυρίως για τα φράγματά του, να έχει εδώ και μερικά χρόνια αποκτήσει την εικόνα ενός τρανταχτού θετικού παραδείγματος για το πώς μπορεί να αναδημιουργηθεί η ίδια η Αμερική.

«Είναι δύσκολο να πεις τι είναι πιο συναρπαστικό στην ιστορία του ποταμού Elwha» θα έλεγε αργότερα η Τζέσικα Πλαμ, συν-σκηνοθέτρια της ταινίας «Επιστροφή του ποταμού». «Είναι η δύναμη του ποταμού και των σολομών του ή η επιμονή των αφοσιωμένων ανθρώπων που πολέμησαν για αυτούς;

Το σίγουρο πάντως είναι ότι δεν θα ξεχάσω ποτέ τη στιγμή που στεκόμουν κοντά στο Κάτω Φράγμα, καθώς τα ανατριχιαστικά χτυπήματα διέλυαν το τσιμέντο και το ποτάμι άρχισε να βρυχάται από ελευθερία».

Αλλά το σημαντικότερο ίσως επίτευγμα της κατάρριψης των φραγμάτων του ποταμού Elwha είναι ότι η επιτυχία αυτού του μεγάλου περιβαλλοντικού εγχειρήματος αποκτά την εικόνα ενός φάρου ελπίδας για τα πολλά έργα που εξετάζονται, βρίσκονται σε εξέλιξη ή έχουν υλοποιηθεί από τότε σε ολόκληρες τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον υπόλοιπο κόσμο.

Η ταινία βάζει στο τραπέζι ουσιαστικά ζητήματα περιβαλλοντικής δικαιοσύνης που αντηχούν πολύ πέρα από τον Βορειοδυτικό Ειρηνικό (το μέλλον του ποταμού Αμαζονίου, για παράδειγμα, είναι ακόμη υπό συζήτηση). Και μαζί τους φέρνει την ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο.