Οι εικονογραφήσεις που άλλαξαν τους κανόνες στις παιδικές εκδόσεις

Φανταστείτε έναν κόσμο όπου οι γραμμές δεν ακολουθούν κανόνες, αλλά ζουν τις δικές τους περιπέτειες, όπου οι καμπύλες, οι ευθείες και τα σχήματα δραπετεύουν από το τετράγωνο και πηγαίνουν εκεί που κανείς δεν τις περιμένει.

Η έκθεση με τίτλο «Where the Wild Lines Are. Books and Illustrations for Children» στους χώρους της Neue Sammlung-The Design Museum στο σύμπλεγμα Pinakothek der Moderne στο Μόναχο είναι μια γιορτή όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για όσους πιστεύουν ότι η τέχνη μπορεί να ξεφεύγει από τα όρια, περίπου όπως οι ανέμελες, ατίθασες γραμμές που ζωγραφίζαμε μικρά στο τετράδιο.

Κάτι τέτοιο συμβαίνει σε αυτή την έκθεση όπου παρουσιάζονται περί τα 180 εικονογραφημένα βιβλία από 25 χώρες, τα οποία εκδόθηκαν από το 1870 ως σήμερα. Δεδομένου ότι διοργανώνεται από ένα μουσείο design, τα βιβλία έχουν επιλεγεί βάσει του σχεδιασμού τους και όχι του περιεχομένου των ιστοριών, αν και συχνά αυτά τα δύο είναι αλληλένδετα.

Σημειωτέον, όλα τα εκθέματα προέρχονται από τη Neue Sammlung καθώς έχει συλλέξει και παρουσιάσει παιδικά βιβλία από όταν ιδρύθηκε, το 1925, χρονιά που την καθιστά ένα από τα πρώτα, αν όχι το πρώτο, μουσεία στον κόσμο αφιερωμένα στο design, κοινώς τον βιομηχανικό σχεδιασμό, τη γραφιστική, τις εφαρμοσμένες τέχνες αλλά και τα νέα μέσα.

H συλλογή του μουσείου περιλαμβάνει περισσότερα από 100.000 αντικείμενα από περιόδους όπως το Bauhaus, ο μοντερνισμός στα μέσα του 20ού αιώνα, ενώ καλύπτει και τις σύγχρονες τάσεις.

To βιβλίο ως παιχνίδι

Η έκθεση με τις παιδικές εικονογραφήσεις διαρθρώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο γίνεται μια αναδρομή στην ιστορία των παιδικών εικονογραφήσεων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ξεκινά από τη δουλειά του Λόταρ Μέγκεντορφερ (1847-1925), του γερμανού εικονογράφου που είναι γνωστός για τη δημιουργία διαδραστικών «pop-up» βιβλίων όπως το «The Doll’s House» και το «International Circus».

Πρωτοποριακές για την εποχή τους εικονογραφήσεις μαζί με τα leporellos (δεμένα σαν βιβλίο, με φύλλα που συνδέονται μεταξύ τους σαν ακορντεόν), που αναδεικνύουν τις τεχνικές του δεξιότητες, καθώς περιέχουν πολύπλοκους μηχανισμούς και αναδιπλούμενα στοιχεία τα οποία επιτρέπουν στα αντικείμενα – πόρτες, παράθυρα, φιγούρες – να κινούνται.

Οι δε πολύχρωμες εικονογραφήσεις του με την αμέριστη προσοχή στη λεπτομέρεια που ζωντανεύουν αυτούς τους κόσμους, ιδανικούς για παιχνίδι φαντασίας, δημιουργήθηκαν με την τεχνική της λιθογραφίας. Το πρώτο βιβλίο που δημιούργησε κατ’ αυτόν τον τρόπο, το «Lebende Bilder» (ζωντανές εικόνες), προοριζόταν για χριστουγεννιάτικο δώρο προς τον γιο του και εκδόθηκε το 1878. Εννοείται ότι τα βιβλία υπήρξαν ιδιαίτερα δημοφιλή, είχαν μεταφραστεί σε πολλές χώρες της Ευρώπης αλλά και στην Αμερική, όπου εξακολουθούν να διατίθενται.

Ορόσημα για την επιμελήτρια της έκθεσης Καρολίνε Φουκς θεωρούνται και βιβλία όπως το «Babar» (πρώτη έκδοση το 1931) του Ζαν ντε Μπρινόφ (1899-1937). O γάλλος συγγραφέας και εικονογράφος εισήγαγε στο είδος το έγχρωμο βιβλίο μεγάλου μεγέθους, με ήρωά του το αειθαλές λευκό ελεφαντάκι το οποίο περνάει από τη ζούγκλα στον πολιτισμό και εξερευνά το νέο περιβάλλον όπου καλείται να ενσωματωθεί.

Οι περιπέτειές του αναπτύσσονται σε μια σειρά βιβλίων τα οποία είχαν σημαντική επίδραση στη διήγηση παιδικών ιστοριών και έχουν προσαρμοστεί σε κινούμενα σχέδια και ταινίες, συνεχίζοντας να αιχμαλωτίζουν τη φαντασία των νεαρών αναγνωστών.

Από κοντά και ο «Father Christmas» (1973) με τη χιουμοριστική απεικόνιση του Αϊ-Βασίλη ως κόμικ, με ελάχιστο διάλογο, από τον άγγλο εικονογράφο, καρτουνίστα και συγγραφέα Ρέιμοντ Μπριγκς (1934-2022). Αυτό ήταν το πρώτο βιβλίο που τον έκανε γνωστό, προτού εικονογραφήσει το κλασικό χριστουγεννιάτικο «The Snowman» (1978), ένα βιβλίο χωρίς λέξεις το οποίο έγινε καρτούν, ενώ ανεβαίνει ως μιούζικαλ κάθε Χριστούγεννα στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Περιγράφοντας το χρώµα

Στο επίκεντρο του δεύτερου μέρους της έκθεσης βρίσκονται τέσσερις διαφορετικές προσεγγίσεις στον σχεδιασμό παιδικών βιβλίων. Κατ’ αρχάς παρουσιάζονται αξιοσημείωτα παραδείγματα ως προς τη χρήση του χρώματος: από τα ασπρόμαυρα σε εκείνα που χρησιμοποιούν τα τρία βασικά χρώματα, έως την πανδαισία αποχρώσεων.

Υπάρχει όμως και το πολυβραβευμένο «El libro negro de los colores» (Το Μαύρο Βιβλίο των Χρωμάτων, 2006) σε κείμενο Μενένα Κοτίν και εικονογράφηση Ροσάνα Φαρία, οι οποίες είναι αμφότερες από τη Βενεζουέλα.

Πρόκειται για ένα καινοτόμο παιδικό εικονογραφημένο βιβλίο που εξερευνά δημιουργικά την έννοια του χρώματος μέσα από την απουσία οπτικών ερεθισμάτων. Αποσκοπεί να βοηθήσει τους αναγνώστες, ιδιαίτερα εκείνους με οπτικές διαταραχές, να βιώσουν το χρώμα μέσω της αφής και της φαντασίας – το κόκκινο, για παράδειγμα, περιγράφεται ως «γλυκό σαν μια φράουλα». Κάθε σελίδα του βιβλίου αφιερώνεται σε ένα συγκεκριμένο χρώμα, όμως είναι εντελώς μαύρη.

Στην αριστερή σελίδα, το κείμενο είναι σε γραφή Braille και οι χαρακτήρες έχουν λευκό χρώμα, ενώ στη δεξιά σελίδα παρουσιάζονται ανάγλυφες εικονογραφήσεις που προσκαλούν τους αναγνώστες να εξερευνήσουν μέσω της αφής.

Στην ενότητα «Signs» παρουσιάζονται βιβλία στα οποία δίνεται βαρύτητα σε σύμβολα τα οποία γίνονται αφηγηματικά στοιχεία: γράμματα, αριθμοί ή σχήματα, όπως τα τετράγωνα και οι τελείες. Ακριβώς όπως το έκανε δηλαδή η Ελβετή Βάρια Λάβατερ-Χόνεγκερ (1913-2007), μια πρωτοπόρος της σύγχρονης παιδικής λογοτεχνίας, ιδιαίτερα γνωστή για την καινοτόμο προσέγγισή της στη δομή της αφήγησης στα εικονογραφημένα βιβλία.

Στα έργα της, τα οποία ονόμασε «Imageries», χρησιμοποιεί εικονογράμματα και γεωμετρικά σχήματα για να οπτικοποιήσει ιστορίες, ευνοώντας την κατανόηση των αφηγήσεων από αναγνώστες από όλα τα υπόβαθρα. Στην «Κοκκινοσκουφίτσα» (1965), για παράδειγμα, χρησιμοποιεί μια απλή κόκκινη κουκκίδα για να αναπαραστήσει το κορίτσι που περιφέρεται μέσα σε ένα δάσος από πράσινες κουκκίδες, ενώ ο λύκος απεικονίζεται ως μια μαύρη κουκκίδα που πλησιάζει απειλητικά.

Αυτή η μινιμαλιστική προσέγγιση, έντονα επηρεασμένη από το κίνημα του Bauhaus, επικοινωνεί αποτελεσματικά την ουσία της ιστορίας χωρίς καμία κειμενική υποστήριξη, βασιζόμενη αντί αυτού στην οπτική συμβολιστική για να προκαλέσει συναισθήματα και βάθος.

Στην ενότητα «Perspective» (Προοπτική) παρουσιάζεται και το βιβλίο «Rules of Summer» (2013) του αυστραλού συγγραφέα και εικαστικού Σον Ταν. Κάθε σελίδα επικεντρώνεται σε έναν «κανόνα» που μαθαίνουν δύο αδέλφια στη διάρκεια ενός καλοκαιριού, μικρά επεισόδια που αναπαριστώνται από μια αινιγματική, σουρεαλιστικών αποχρώσεων εικονογράφηση.

Ο Ταν χρησιμοποιεί τη μεγάλη κλίμακα και την απροσδόκητη εικονογραφία για να δείξει τον κόσμο όπως ενδεχομένως τον φαντάζονται ή τον βλέπουν με τα μάτια τους τα παιδιά. Στην τελευταία ενότητα, με τίτλο «Space» (Χώρος), μπορεί να δει κανείς τα βιβλία που ανοίγονται σε τρεις διαστάσεις, είτε επειδή μπορούν να ξεδιπλωθούν, να ξεπεταχτούν (λέγε με pop-up), είτε επειδή οι σελίδες τους είναι διάτρητες.

Εδώ ξεχωρίζει το «ABC3D» (2008) της γαλλίδας εικονογράφου και γραφίστριας Μαριόν Μπατάιγ, ένα βιβλίο που ανατρέπει τη συμβατική μορφή του αλφαβήτου μέσω καινοτόμου σχεδίασης και διαδραστικών στοιχείων για να εμπλέξει τους αναγνώστες και να πυροδοτήσει τη φαντασία τους, μεταμορφώνοντας την αντίληψή τους για τα γράμματα και τη γλώσσα.

Ο βασιλιάς Μορίς Σέντακ

Δεν είπαμε όμως το βασικότερο, ότι ο τίτλος της έκθεσης «Where the Wild Lines Are» είναι μια παράφραση του «Where the Wild Things Are», του βιβλίου του εβραϊκής καταγωγής Αμερικανού Μορίς Σέντακ (1928-2012), το οποίο επίσης περιλαμβάνεται στη συλλογή που παρουσιάζεται στο Μόναχο (στα ελληνικά κυκλοφορεί με τον τίτλο «Η χώρα των τεράτων» από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Ο Σέντακ, τιμημένος μεταξύ άλλων με το Βραβείο Χανς Κρίστιαν Αντερσεν και το πρώτο Βραβείο στη μνήμη της Αστριντ Λίντγκρεν, θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς και εικονογράφους παιδικής λογοτεχνίας και magnum opus του θεωρείται το συγκεκριμένο βιβλίο, το οποίο κυκλοφόρησε το 1963 (και το 2009 έγινε ταινία). Σε αυτό εμβαθύνει σε συναισθήματα της παιδικής ηλικίας όπως ο θυμός, η μοναξιά, η επιθυμία για περιπέτεια, η ανάγκη να ξεφεύγεις από την πραγματικότητα.

Οι εικονογραφήσεις με τα λεπτομερή και εκφραστικά σχέδια των χαρακτήρων, τις πλούσιες υφές και τα ζωντανά χρώματα συνδυάζονται με ένα ελλειπτικό κείμενο, ένα σύνολο που δημιουργεί μια δυνατή αναγνωστική εμπειρία καθώς υπαινίσσεται τον δρόμο για τη συναισθηματική κατανόηση του ήρωά του, Μαξ, έως και την ταύτιση μαζί του.

INFO

«Where the Wild Lines Are. Books and Illustrations for Children»: Die Neue Sammlung-The Design Museum, Μόναχο, έως τις 26 Ιανουαρίου 2025.