Μια φορά Βερολινέζος, για πάντα Βερολινέζος. Είναι κάτι που ισχύει στην περίπτωση του Χέλμουτ Νιούτον (1920-2004), του φωτογράφου που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη γενέτειρά του στα 18 του χρόνια για να αποφύγει τις διώξεις κατά των Εβραίων αλλά γύρισε θριαμβευτής σε αυτήν, ως ένας από τους πιο γνωστούς, θρυλικούς επαγγελματίες του métier του.
Καθώς λοιπόν συμπληρώνονται 20 χρόνια από τη δημιουργία του Helmut Newton Foundation, το Ιδρυμα όπου φυλάσσεται το αρχείο του όπως και εκείνο της συζύγου του, Αλις Σπρινγκς/Τζουν Μπράουν (1923-2021), και φιλοξενείται στο Museum für Fotografie, διοργανώνει μια έκθεση αφιερωμένη στην πόλη όπου γαλουχήθηκε ο επονομαζόμενος «King of Kink», ο φωτογράφος των αισθησιακών, στυλιζαρισμένων εικόνων με τη σαδομαζοχιστική essence και το περίφημο μότο «είμαι ένας ηδονοβλεψίας, αλλά είμαι ένας επαγγελματίας ηδονοβλεψίας».
Η «Berlin, Berlin. 20 Years of the Helmut Newton Foundation» (έως τα μέσα Φεβρουαρίου της επόμενης χρονιάς) δανείζεται τον τίτλο της από το ομώνυμο πορτφόλιο μόδας με τις φωτογραφίες που είχε τραβήξει ο Νιούτον στη διχοτομημένη μεγαλούπολη το 1979, έπειτα από ανάθεση της γερμανικής «Vogue» και με αφορμή την επανέκδοση του περιοδικού στη χώρα – το κόνσεπτ της συγκεκριμένης φωτογράφισης επικεντρωνόταν στα μέρη όπου είχε περάσει τα παιδικά και τα νεανικά του χρόνια.
Φωτογραφία από το editorial μόδας του Νιούτον με τίτλο «Berlin, Berlin!» (1979) ©Helmut_Newton Foundation
Στην έκθεση, που φέρει το όνομα αυτής της εμβληματικής δουλειάς του Νιούτον, παρουσιάζονται περίπου εκατό φωτογραφίες του που συνδέονται άμεσα με την πόλη του Βερολίνου. Γιατί ακόμα και στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και της ανέγερσης του Τείχους επέστρεφε στο (Δυτικό) Βερολίνο για να φωτογραφίσει για περιοδικά όπως τα «Constanze», «Adam» ή «Vogue Europe».
Οπως έχει δηλώσει o διευθυντής και επιμελητής του Helmut Newton Foundation, δρ Ματίας Χάρντερ: «Νομίζω ότι ο Νιούτον επιθυμούσε πολύ να γυρίζει στο Βερολίνο και να έχει το «εν λευκώ» από τα περιοδικά μόδας προκειμένου να πραγματοποιεί κάτι το οποίο δεν μπορούσε να κάνει αλλού. Δεν ξέρω αν αυτό οφειλόταν στους εξωτερικούς ή στους εσωτερικούς χώρoυς, στα μοντέλα που χρησιμοποιούσε ή σε οτιδήποτε τέλος πάντων δεν μπορούσε να βρει σε κάποια άλλη πόλη». Ο Νιούτον επανερχόταν αδιάκοπα στα ερεθίσματα της νιότης του, νοσταλγώντας το Βερολίνο που έβλεπε να μεταμορφώνεται θεαματικά.
Στην έκθεση παρουσιάζονται φωτογραφίες από τη σειρά «Mata Hari Spy Story» (1963) με πρωταγωνίστρια το πανέμορφο μοντέλο Γκίτα Σίλινγκ στον ρόλο της θρυλικής διπλής κατασκόπου που έδρασε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ένα σενάριο σκηνοθετημένο από τον Νιούτον με φόντο το Τείχος του Βερολίνου.
Επειδή όμως λεπτομέρεια αυτού του φόντου υπήρξε και μια αναμνηστική πλάκα αφιερωμένη σε έναν από τους πρώτους ανθρώπους που έπεσαν νεκροί από πυρά συνοριοφυλάκων της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας στην προσπάθειά τους να αποδράσουν στο Δυτικό Βερολίνο και στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, ο γερμανικός Τύπος αντέδρασε με μεγάλη σφοδρότητα.
Ο Νιούτον «απέδρασε» για δεύτερη φορά από την πόλη του και δεν επέστρεψε σε αυτήν παρά μόνο στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Η σύνδεσή του με το Βερολίνο υπήρξε πάντως διαχρονική και εμφανής στις πολυάριθμες φωτογραφίες που τράβηξε μπροστά στο Τείχος μέσα στα χρόνια, συχνά στην Πύλη του Βρανδεμβούργου αλλά και σε λόμπι ξενοδοχείων: σε πολυτελή καταλύματα όπως το Hliton αλλά και σε παλιομοδίτικες πανσιόν όπως η Pension Florian, ένας πρώην οίκος ανοχής των Ναζί, το σημείο όπου φωτογράφισε το μοντέλο Τζένι Καπιτέν φορώντας μόνο τον γύψο στο πόδι και στον λαιμό της και κρατώντας ένα μπαστούνι.
Πορτρέτο μιας πόλης
Εκτός από το να αναδείξει το έργο του Νιούτον μέσα από τη σχέση του με τη γενέτειρά του, η έκθεση έχει ως στόχο να αποτελέσει και έναν φόρο τιμής στο ίδιο το Βερολίνο και στην ταραχώδη ιστορία του, όπως την αποτύπωσαν και άλλοι/ες φωτογράφοι που βρέθηκαν εκεί από τη δεκαετία του ’30 έως και τα 00s.
Από την αισιοδοξία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, στην απόγνωση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στην καταστροφή και στην ακόλουθη ανοικοδόμηση, στην ανέγερση και στην πτώση του Τείχους έως το σύγχρονο πρόσωπο της γερμανικής πρωτεύουσας. Είναι μια επιμελητική προσέγγιση παρόμοια με εκείνη που είχε ακολουθήσει το Helmut Newton Foundation και το 2022, όταν είχε εστιάσει στη σχέση του Χέλμουτ Νιούτον με το Χόλιγουντ.
Αυτό το φιλί έγινε γκράφιτι στο Τείχος του Βερολίνου το 1990, όμως η Μπάρμπαρα Κλεμ ήταν μία από τις φωτογράφους που απαθανάτισε τον σοσιαλιστικό αδερφικό ασπασμό ανάμεσα στον Λεονίντ Μπρέζνιεφ και τον Έρικ Χόνεκερ το 1979. © Barbara Klemm
Αλλωστε υπάρχει η διάθεση εορτασμού στην πόλη, καθώς στις 9 Νοεμβρίου συμπληρώνονται 35 χρόνια από την πτώση του Τείχους. Παρουσιάζονται λοιπόν, για παράδειγμα, φωτογραφίες-ντοκουμέντα από τη μάχη γύρω από το Ράιχσταγκ την άνοιξη του 1945, τις τελευταίες δηλαδή εβδομάδες του πολέμου, όπως τις τράβηξε ο Γεβγκένι Χαλντέι (1917-1997), φωτογράφος του Κόκκινου Στρατού.
Ο Χαλντέι είναι γνωστός για την εικόνα του στρατιώτη που υψώνει τη σοβιετική σημαία με το σφυροδρέπανο πάνω από το Ράιχσταγκ σηματοδοτώντας την ήττα της ναζιστικής Γερμανίας. Στην έκθεση παρουσιάζονται και οι αεροφωτογραφίες του Γερμανού Χάιν Γκόρνι (1904-1967), ο οποίος πέταξε πάνω από το Βερολίνο μαζί με τον Αμερικανό Αντολφ Μπάιερς για να αποτυπώσουν την κατεστραμμένη πόλη.
Aπό κοντά φωτογραφίες με συνοριοφύλακες της ΛΔΓ τη δεκαετία του ’60, από ένα υλικό ανώνυμων φωτογραφικών καρέ σε επιμέλεια του γερμανού εικαστικού και φωτογράφου Αρβεντ Μέσμερ και της γερμανίδας δημοσιογράφου Ανέτ Γκρέσνερ. Παράλληλα, αντιπαραβάλλονται στιγμιότυπα από ταινίες ή εμβληματικά λευκώματα από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, έργα τα οποία έχουν αποτυπώσει την αρχή της μετάβασης που θα οδηγούσε στην πτώση του Tείχους, ενώ έχουν συμβάλει στη δημιουργία του μελαγχολικού μύθου της πόλης.
Το Τείχος του Βερολίνου πέφτει και ο Χέλμουτ Νιούτον κάνει φωτογράφιση για το Zeit Magazin το 1990. ©Helmut_Newton Foundation
Μιλάμε για στιγμιότυπα από την ταινία «Τα φτερά του έρωτα» (1987) του Βιμ Βέντερς ή φωτογραφίες από τη σειρά «Ιnter Εsse» (1985-1987) της Μαρία Σουτς με τη θλιμμένη αστική τοπογραφία του Ανατολικού Βερολίνου και από το βιβλίο «Waffenruhe» («Κατάπαυση του πυρός» του 1987), από τον Μίκαελ Σμιντ (1945-2014), με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες της διαιρεμένης πόλης να αποδίδουν το δυστοπικό της περιβάλλον. Για να φτάσουμε βέβαια στην πτώση του Τείχους και στην επανένωση της Γερμανίας με φωτογραφίες από τα πορτφόλιο επιφανών εκπροσώπων του είδους, όπως ο Ούλριχ Βιστ ή ο Χαρφ Τσίμερμαν.
Protégé της Yva
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει όμως και το τμήμα της έκθεσης που αναδεικνύει το παλιό πρόσωπο της πόλης, εκείνο από τη χρυσή εποχή της δεκαετίας του ’20, όταν μεσουρανούσε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Oταν δηλαδή γεννιόταν και ο ίδιος ο Νιούτον με όλους τους ευνοϊκούς οιωνούς, και μάλιστα στην αυγή της νέας δεκαετίας (στις 31 Οκτωβρίου 1920) ως Χέλμουτ Νοϊστέντερ, γιος αστικής, εύπορης εβραϊκής οικογένειας.
Εκείνη την εποχή είχε προλάβει και είχε απαθανατίσει το Βερολίνο η Yva, κατά κόσμον Ελσε Ερνεστίνε Νοϊλέντερ-Σιμόν (1900-1942/44), μια γερμανοεβραία φωτογράφος που ήταν γνωστή για τον ονειρικό τρόπο με τον οποίο τραβούσε τα πορτρέτα, τα γυμνά και τις φωτογραφίες μόδας.
Φωτογραφία της Yva που διαφημίζει γυναικείες κάλτσες το 1935. Photo Courtesy Privatsammlung Berlin Berlin
Ο Νιούτον είχε μαθητεύσει κοντά της για μία διετία, την περίοδο 1936-1938, αλλά η συνεργασία τους έληξε άδοξα όταν εκείνος άφησε πίσω του την πόλη και τη Γερμανία με κατεύθυνση προς την Τεργέστη και τελικό προορισμό τη Σανγκάη, με δύο φωτογραφικές μηχανές στις αποσκευές του – στη διαδρομή αποφάσισε να μείνει στη Σιγκαπούρη (και μετά στην Αυστραλία, όπου πήρε την υπηκοότητα και έγινε Νιούτον από Νοϊστέντερ, προτού επιστρέψει στην Ευρώπη).
Εκείνος πρόλαβε δηλαδή να ξεφύγει από τον ασφυκτικό κλοιό που έχτιζε γύρω από τους Εβραίους το Γ’ Ράιχ, και μάλιστα απέδρασε από τον σταθμό τρένου που βρίσκεται δίπλα στον Ζωολογικό Κήπο της πόλης – καθόλου τυχαία δεν είναι λοιπόν η γεωγραφική γειτνίαση του Helmut Newton Foundation με το λαοφιλές Zoo Berlin. Η Yva δεν υπήρξε τόσο προνοητική, εκτοπίστηκε από τους Ναζί και πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης μαζί με τον άνδρα της.
Μεγάλο μέρος του έργου της καταστράφηκε, όμως ο Νιούτον είχε στον τοίχο του μια σελίδα με τη φωτογραφία που είχε τραβήξει για μια διαφήμιση για γυναικείες κάλτσες σε ένα περιοδικό το 1929. Σε αυτήν πρωταγωνιστούν τα πόδια μιας γυναίκας μπροστά από ένα νεφελώδες σκούρο φόντο που τονίζει την ανατομική ομορφιά της αλλά και την απτική διάσταση των καλτσών που τυλίγουν τα άκρα της. Ενας ιδανικός συνδυασμός ομορφιάς και επιθυμίας, δύο χαρακτηριστικά που δεν έλειψαν ποτέ από το έργο του καλύτερου μαθητή της.
INFO
«Berlin, Berlin. 20 Years of the Helmut Newton Foundation»: Museum für Fotografie, Βερολίνο, έως τις 16 Φεβρουαρίου 2025.
