Οι επισκέπτες περιεργάζονται τον στενό, περιορισμένο χώρο σιωπηλοί, σχεδόν αμήχανοι. Σαν να βρίσκονται μέσα σε εκκλησία και να φοβούνται πως ο παραμικρός θόρυβος που θα κάνουν θα διαταράξει την κατανυκτική ατμόσφαιρα. Ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει εκεί μέσα, και το δικό τους διστακτικό και αργό πέρασμα είναι η μοναδική απόδειξη πως τελικά όλα συνεχίζονται σε μια αέναη ροή. Η Ιστορία εξακολουθεί να χαράζει την πορεία της, αφήνοντας πίσω τα τραύματα του παρελθόντος και ταξιδεύοντας προς νέα συλλογικά τραύματα.

Χώρος τραυμάτων αλλά και θαυμάτων – μουσείο του πόνου και του τρόμου, αλλά και της συμπόνιας, της καρτερίας και της ελπίδας που δεν ξεθωριάζει ποτέ – είναι εξάλλου και αυτό το μικρό δωμάτιο-ρεπλίκα που έχει στηθεί στο Κέντρο Εβραϊκής Ιστορίας (Center for Jewish History) της Νέας Υόρκης και προσελκύει πλήθος κόσμου. Δωμάτιο ποτισμένο με παχιά και δυσβάστακτη θλίψη, καθώς σε ένα πανομοιότυπο δωμάτιο λέγεται πως πέρασε μερικά από τα τελευταία δραματικά χρόνια της σύντομης ζωής της η Αννα Φρανκ, η έφηβη Εβραία που μας κληροδότησε το ημερολόγιό της, ένα από τα πιο συγκινητικά και πολυδιαβασμένα βιβλία στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Εφέτος, τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο (δεν είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία), συμπληρώνονται τα 80 χρόνια από τον θάνατό της. Και το σημερινό, αφιερωμένο στη γυναίκα, ΒΗΜΑgazino τη θυμάται με συγκίνηση ως γυναίκα ή μάλλον ως κορίτσι-σύμβολο, καθώς πέθανε προτού γιορτάσει τα 16 της χρόνια. Ως μία από εκείνες τις σύγχρονες αγίες που πάντα στους δύσκολους και σκοτεινούς καιρούς θα μας αφυπνίζουν με το παράδειγμά τους. Και θα μας δείχνουν τον δρόμο προς έναν καλύτερο κόσμο, ακόμα και αν οι ίδιες έζησαν σε έναν κόσμο παράλογα μαρτυρικό και άδικο.

Δεκάδες διασωθέντα αντικείμενα που ανήκαν στην Αννα Φρανκ και στην οικογένειά της παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Photo John Halpern

Το «πίσω σπίτι»

Με αφορμή λοιπόν τα 80 χρόνια από τον θάνατο της Αννας Φρανκ στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπέργκεν-Μπέλσεν (όπου είχε μεταφερθεί έπειτα από παραμονή στο Αουσβιτς) παρουσιάζεται στη Νέα Υόρκη έως και τις 30 Απριλίου η έκθεση «Anne Frank, The Exhibition». Κεντρικό έκθεμα είναι το (στα ολλανδικά) Het Achterhuis. Δηλαδή το «πίσω σπίτι», όπως αποκαλούσε η Αννα στο ημερολόγιό της τη «μυστική πτέρυγα», τον χώρο όπου κρύφτηκε μαζί με την οικογένειά της και άλλα τέσσερα άτομα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, για να αποφύγει τη σύλληψη από τους Ναζί. Το δικό της δωμάτιο έχει «μεταφερθεί» (στην πραγματικότητα έχει αναπαραχθεί/αντιγραφεί με απόλυτη προσοχή στη λεπτομέρεια) από το Αμστερνταμ, όπου βρίσκεται και λειτουργεί ως μουσείο.

Η πρωτότυπη παρουσίαση του κόσμου της Αννας Φρανκ εκτός από τον χώρο που τη φιλοξένησε περιλαμβάνει πάνω από 100 αυθεντικά αντικείμενα από την καθημερινότητά της, πολλά από τα οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό. Το φωτογραφικό άλμπουμ της, μια πρόσκληση που έγραψε η ίδια για προβολή ταινίας στο σπίτι της, καθώς και χειρόγραφες σημειώσεις της σε λευκώματα φίλων της, είναι μερικά από αυτά.

Η έκθεση στοχεύει να παρουσιάσει την Αννα Φρανκ όχι μόνο ως ένα ακόμα θύμα του Ολοκαυτώματος αλλά και ως ταλαντούχα έφηβη συγγραφέα, ως σύμβολο ανθεκτικότητας και δύναμης. Σχετική έκθεση («The Anne Frank Exhibition») φιλοξενείται και στο Κέντρο Τεκμηρίωσης και Εκπαίδευσης για το Ολοκαύτωμα στη Φλόριδα των ΗΠΑ έως τις 30 Ιουνίου 2025.

Οι φωτογραφίες από τη σύντομη ζωή της Αννας και των δικών της κάνουν ακόμα πιο έντονη τη συγκίνηση για τους επισκέπτες της έκθεσης. Photo John Halpern

Μια τόσο σύντομη ζωή

Η Ανελίς Μαρί Φρανκ γεννήθηκε στις 12 Ιουνίου 1929 από γερμανοεβραϊκή οικογένεια στη Φρανκφούρτη της Γερμανίας. Οταν οι Ναζί άρχισαν να επικρατούν, ο επιχειρηματίας πατέρας της, Οτο Φρανκ, κατέφυγε στο Αμστερνταμ, όπου μέσα σε ένα έτος (μεταξύ 1933 και 1934) τον ακολούθησαν οι υπόλοιποι, η σύζυγός του Ιντιτ και τα δύο κορίτσια τους, η Αννα και η (κατά τρία χρόνια μεγαλύτερή της) Μάργκοτ. Ωστόσο μετά την εισβολή των Γερμανών στην Ολλανδία το 1940, οι διώξεις κατά των Εβραίων εντάθηκαν και στο Αμστερνταμ που έως τότε πρόσφερε την ψευδαίσθηση της ασφάλειας.

Η οικογένεια στην απεγνωσμένη προσπάθειά της να γλιτώσει αποφάσισε να κρυφτεί σε έναν μυστικό χώρο πίσω από το κτίριο όπου στεγαζόταν η γερμανική επιχείρηση Opekta, στην οποία ήταν διευθυντής ο Οτο. Από τις 6 Ιουλίου 1942 και για δύο χρόνια οι Φρανκ έζησαν εκεί, μαζί με τέσσερα ακόμα άτομα, υπό εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, με τη βοήθεια λίγων έμπιστων φίλων που τους προμήθευαν τρόφιμα και τους έφερναν τα νέα από τον έξω κόσμο. Εκείνα τα χρόνια η Αννα έγραφε συχνά στο ημερολόγιό της, περιγράφοντας τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη δυσχερή καθημερινότητά της. Στις 4 Αυγούστου 1944 η Γκεστάπο έκανε έφοδο στο κρησφύγετο, συλλαμβάνοντας όλους τους ενοίκους. Δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένο ποιος (και αν) τους πρόδωσε.

Σύμφωνα με μια θεωρία ήταν ένας υπάλληλος της επιχείρησης του Οτο Φρανκ που είχε απολυθεί και ήθελε να εκδικηθεί το αφεντικό του, ενώ μια άλλη θεωρία ρίχνει τις υποψίες σε άτομα του στενού κύκλου της οικογένειας. Υπάρχει και η εκδοχή σύμφωνα με την οποία οι Γερμανοί έπεσαν πάνω στους Φρανκ τυχαία, κατά τη διάρκεια ενός ελέγχου ρουτίνας. Οπως και να είχε, η οικογένεια μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο του Βέστερμπορκ και αργότερα στο Αουσβιτς.

Τον Οκτώβριο του 1944 η Αννα και η Μάργκοτ στάλθηκαν στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, όπου έζησαν μαρτυρικές μέρες, ως εργάτριες, για να πεθάνουν και οι δύο από τύφο τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο του 1945, λίγο πριν από την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τους Συμμάχους. Η μητέρα τους πέθανε την ίδια χρονιά στο Αουσβιτς. Ο πατέρας ήταν ο μοναδικός από την οικογένεια που επιβίωσε.

Σελίδα του άλμπουμ στο οποίο η Αννα κατέγραφε τα μικρά ποιήματά της. Photo John Halpern

Ο ρόλος του πατέρα

Μετά τον Πόλεμο, ο Οτο Φρανκ επέστρεψε στην Ολλανδία. Εκεί έμαθε ότι η Μιπ Γκις, μία από τις φίλες και προστάτιδες της οικογένειας, είχε διασώσει το ημερολόγιο της Αννας. Επιθυμώντας να διατηρήσει ζωντανή τη μνήμη της κόρης του, o Οτο αποφάσισε να το εκδώσει, ήταν μάλιστα εκείνος που επιμελήθηκε την πρώτη εκδοχή του βιβλίου το 1947. Ωστόσο, ορισμένοι ερευνητές αμφισβητούν την αυθεντικότητα του ημερολογίου και κατηγορούν τον Οτο για παρεμβάσεις που αλλοίωσαν το περιεχόμενό του. Μεταξύ άλλων για αποσπάσματα που αφαιρέθηκαν ή τροποποιήθηκαν για να γίνουν πιο αποδεκτά από το κοινό.

Αμφιβολίες έχουν εκφραστεί και για την τοποθεσία του κρησφύγετου, καθώς και για το πόσο μυστικό ήταν. Ωστόσο, παρά τα εύλογα ερωτήματα και τις αμφιβολίες, το έργο εξακολουθεί να διαβάζεται από το σύγχρονο κοινό και να κάνει αλλεπάλληλες εκδόσεις. Η Αννα Φρανκ μέσα από το συντομότατο πέρασμά της από τη ζωή παραμένει ένα από τα ισχυρότερα σύμβολα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απέναντι στη ναζιστική βαρβαρότητα.

Πρωτοφανής δημοφιλία

Μέχρι σήμερα το ημερολόγιο της νεαρής συγγραφέως έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 70 γλώσσες και έχει πουλήσει εκατομμύρια αντίτυπα παγκοσμίως. Γυρίστηκε ξανά και ξανά για τον κινηματογράφο, με πιο γνωστή ταινία το «The Diary of Anne Frank» του 1959 σε σκηνοθεσία Τζορτζ Στίβενς, με τη Μίλι Πέρκινς στον ρόλο της Αννας. Εγινε πολλές φορές σίριαλ, έγινε ακόμα και ιαπωνικό κινούμενο σχέδιο («An’ne no Nikki») το 1995, με τον Μάικλ Νάιμαν να υπογράφει τη μουσική.

Το «Ημερολόγιο της Αννας Φρανκ» στη θεατρική διασκευή των Φράνσες Γκούντριτς και Αλμπέρτ Χάκετ βραβεύθηκε με Tony και με Πούλιτζερ το 1956. Στην αναβίωση του έργου το 1997 τον ομώνυμο ρόλο ερμήνευε η Νάταλι Πόρτμαν. Στην Ελλάδα είχε γνωρίσει μεγάλη επιτυχία στα μέσα της δεκαετίας του 1950 με τον Κώστα Μουσούρη και τη νεότατη τότε Αντιγόνη Βαλάκου, η οποία τιμήθηκε με το έπαθλο της Μαρίκας Κοτοπούλη για την ερμηνεία της.

Το «Ημερολόγιο της Αννας Φρανκ» έχει επίσης γίνει όπερα από τον Γκριγκόρι Φριντ το 1968, αλλά και μπαλέτο. «Οπωσδήποτε είμαι ένας ευχάριστος κλόουν για ένα απόγευμα, μετά με βαριούνται όλοι και μετά από κάνα μήνα δεν θέλουν να με δουν» γράφει η ίδια η Αννα στο τέλος του ημερολογίου της, μόλις τρεις ημέρες πριν από τη σύλληψή της από τους Ναζί: «Κατά βάθος είμαι το ίδιο, όπως ένα ελαφρό ερωτικό φιλμ για σοβαρά σκεπτόμενους ανθρώπους. Τίποτε άλλο παρά κάτι για να περάσει η ώρα».

Αχ, και να μπορούσε να φανταστεί εκείνο το κορίτσι που αγωνιζόταν να ανακαλύψει τον εαυτό του και που ονειρευόταν κάτι άλλο, εντελώς διαφορετικό, από το μίζερο και τσιγκούνικο μέλλον που του πρόσφερε η ζωή, πόσο θα συγκινούσε, πόσο θα επηρέαζε, πόσο θα μιλούσε στις καρδιές όλων εκείνων που ήρθαν μετά…