«Αν οι πόλεμοι αυτού του αιώνα έχουν γίνει για το πετρέλαιο, οι πόλεμοι του επόμενου αιώνα θα γίνουν για το νερό αν δεν αλλάξουμε την προσέγγισή μας στη διαχείριση αυτού του πολύτιμου και ζωτικού πόρου». Τάδε έφη τον Αύγουστο του 1995 ο τότε αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας Ισμαήλ Σεραγκελντίν και δυστυχώς η ρήση του αποδεικνύεται προφητική, όπως επιβεβαιώνουν και πολλές πρόσφατες έρευνες.
Τα νέα δεν είναι καλά. Σύμφωνα, μάλιστα, με νέα έκθεση που δημοσίευσε η UNESCO, τον περασμένο Μάρτιο, για λογαριασμό του UN-Water (πρόκειται για τον οργανισμό που συντονίζει το έργο των Ηνωμένων Εθνών στον τομέα της ύδρευσης και της αποχέτευσης), δυστυχώς σήμερα 2,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν χωρίς πρόσβαση σε ασφαλώς διαχειριζόμενο πόσιμο νερό και 3,5 δισεκατομμύρια δεν διαθέτουν πρόσβαση σε στοιχειώδεις υποδομές υγιεινής και αποχέτευσης. Συνεπώς, ο στόχος του ΟΗΕ για την εξασφάλιση αυτών των δικαιωμάτων για όλους έως το 2030 απέχει πολύ από την επίτευξή του, ενώ υπάρχουν πολλοί λόγοι να φοβόμαστε ότι οι ανισότητες αυτές είναι πιθανόν να συνεχίσουν να αυξάνονται.
Οι λόγοι είναι πολλοί. Ας αναλογιστούμε ότι μεταξύ 2002 και 2021 περίοδοι ξηρασίας έπληξαν τη ζωή πάνω από 1,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, ενώ το 2022 περίπου το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ήρθε αντιμέτωπο με σοβαρά προβλήματα λειψυδρίας για τουλάχιστον ένα διάστημα του έτους και το ¼ αντιμετώπισε «εξαιρετικά υψηλά» επίπεδα υδατικής πίεσης, χρησιμοποιώντας πάνω από το 80% των ετήσιων ανανεώσιμων αποθεμάτων γλυκού νερού που διέθετε. Η κλιματική αλλαγή αναμένεται να αυξήσει τη συχνότητα και τη σοβαρότητα αυτών των φαινομένων, με οξείς κινδύνους για την κοινωνική σταθερότητα.
Η πρώτη επίπτωση είναι η επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης, οδηγώντας σε αυξημένη επισιτιστική ανασφάλεια και υγειονομικούς κινδύνους. Η λειψυδρία έχει επίσης δυσμενείς συνέπειες στην κοινωνική ανάπτυξη, ιδίως όσον αφορά τα κορίτσια και τις γυναίκες. Σε πολλές αγροτικές περιοχές, οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για τη συλλογή νερού, με αποτέλεσμα να αφιερώνουν έως και αρκετές ώρες την ημέρα σε αυτό το έργο. Ετσι η μειωμένη πρόσβαση στην παροχή νερού υπονομεύει την εκπαίδευση, την οικονομική συμμετοχή και εν γένει την ασφάλεια των γυναικών. Το γεγονός αυτό μπορεί επίσης να συμβάλει στο υψηλότερο ποσοστό εγκατάλειψης της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από τα κορίτσια σε σύγκριση με τα αγόρια. Η υδατική ανασφάλεια έχει επίσης ταυτοποιηθεί ως ένας από τους παράγοντες που οδηγούν σε μετανάστευση.
Την ίδια στιγμή ενώ περίπου το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε διασυνοριακές περιοχές με λεκάνες απορροής ποταμών και λιμνών, μόνο το 1/5 των χωρών έχει συνάψει διακρατικές συμφωνίες για την από κοινού και ισότιμη διαχείριση αυτών των πόρων. Πολλές διασυνοριακές λεκάνες, μάλιστα, βρίσκονται ήδη σε περιοχές που χαρακτηρίζονται από τρέχουσες ή παλαιότερες διακρατικές εντάσεις. Η Αφρική ειδικά παραμένει ιδιαίτερα ευάλωτη σε διακρατικές εντάσεις που σχετίζονται με το νερό: 19 από τα 22 κράτη που μελετήθηκαν υποφέρουν από λειψυδρία και τα δύο τρίτα των πόρων γλυκού νερού της ηπείρου είναι διασυνοριακά. Από τους 106 διασυνοριακούς υδροφόρους ορίζοντες που έχουν χαρτογραφηθεί στην Αφρική, η διακρατική συνεργασία έχει επισημοποιηθεί μόνο σε επτά.
Η περίπτωση της Ελλάδας
Την ίδια στιγμή μελέτη του Ατλαντα Κινδύνου Υδάτων του Ινστιτούτου Παγκοσμίων Πόρων, η οποία δημοσιεύθηκε πριν από έναν χρόνο, κατέδειξε ότι 25 χώρες, οι οποίες μάλιστα συγκεντρώνουν το ¼ του παγκόσμιου πληθυσμού, αντιμετωπίζουν εξαιρετικά υψηλό υδατικό στρες κάθε χρόνο, δηλαδή καταναλώνουν τακτικά σχεδόν ολόκληρο το διαθέσιμο νερό τους, την ίδια στιγμή που τουλάχιστον το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού – περίπου 4 δισεκατομμύρια άνθρωποι – βιώνει έλλειψη επαρκούς ποσότητας νερού για τουλάχιστον έναν μήνα του έτους.
Πρώτο στην κατάταξη της επίμαχης 25άδας εμφανιζόταν το Μπαχρέιν, ενώ στη δεύτερη θέση ερχόταν η Κύπρος, με το Κουβέιτ, τον Λίβανο και το Ομάν να συμπληρώνουν την πεντάδα. Στη 19η θέση δυστυχώς βρισκόταν η Ελλάδα. Και τα χειρότερα επιβεβαιώθηκαν. Σήμερα συνολικά 14 δήμοι της χώρας έχουν κηρυχθεί από τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Μεταξύ αυτών βρίσκονται πέντε δήμοι της Κρήτης, η Σέριφος, η Σίφνος, η Λέρος, ο Πόρος, οι Σπέτσες, ο δήμος Σάμης στην Κεφαλλονιά καθώς και περιοχές στην Κόρινθο, στην Αλεξανδρούπολη και στην Ξάνθη.
Τι μέλλει γενέσθαι;
Ιστορικά, το μεγαλύτερο μέρος του γλυκού νερού προέρχεται από υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες. Πολλοί όμως στερεύουν λόγω της υπερβολικής χρήσης, αλλά και της ξηρασίας. Πλέον οι χώρες αναζητούν εναλλακτικούς τρόπους ώστε να εξασφαλίσουν νερό για τους πολίτες τους.
Τα τελευταία χρόνια δεν είναι λίγες εκείνες που έχουν αρχίσει να υιοθετούν την αφαλάτωση, τη διαδικασία αφαίρεσης δηλαδή των αλάτων από το αλμυρό ή το υφάλμυρο νερό για την παραγωγή νερού κατάλληλου για γεωργική ή οικιακή χρήση. Σύμφωνα με μελέτη του ΟΗΕ του 2018, ήδη υπήρχαν 15.906 μονάδες αφαλάτωσης που λειτουργούσαν, παράγοντας περίπου 95 εκατομμύρια κυβικά μέτρα αφαλατωμένου νερού ημερησίως, εκ των οποίων το 48% στη Δυτική Ασία και στη Βόρεια Αφρική. Η παγκόσμια εξάρτηση από την αφαλάτωση προβλέπεται ότι θα αυξηθεί ραγδαία τα επόμενα χρόνια.
Είναι ενδεικτικό ότι περίπου το μισό πόσιμο νερό της Σαουδικής Αραβίας προέρχεται από διαδικασίες αφαλάτωσης. Ωστόσο, η αφαλάτωση απαιτεί μεγάλες επενδύσεις σε σωληνώσεις και υποδομές άντλησης, ενώ τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται συνήθως συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη.
Ενας αυξανόμενος αριθμός χωρών τώρα πειραματίζεται με τη λεγόμενη «σπορά νεφών», μια τεχνική κατά την οποία τα σύννεφα «βομβαρδίζονται» με ιωδιούχο άργυρο ώστε να προκληθούν βροχοπτώσεις. Κράτη από την Αυστραλία έως τη Νότια Αφρική έχουν επενδύσει στην τεχνολογία αυτή, ενώ η Κίνα έχει ένα από τα πιο φιλόδοξα προγράμματα στον κόσμο. Ωστόσο, οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι πρέπει να τεθούν προστατευτικά πλαίσια ώστε να αποφευχθούν απρόβλεπτες συνέπειες, όπως η ξηρασία σε άλλες περιοχές.
Τέλος, πολλές χώρες εξετάζουν επίσης την επεξεργασία των λυμάτων ως πιθανή απάντηση στη λειψυδρία. Σύμφωνα με έκθεση του 2023 του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP), τέτοιες διαδικασίες θα μπορούσαν να παρέχουν περισσότερο από 10 φορές το νερό που παρέχουν οι σημερινές μονάδες αφαλάτωσης στον κόσμο. Τα λύματα αποτελούν επίσης πηγή ενέργειας, θρεπτικών ουσιών και άλλων ανακτήσιμων υλικών, ωστόσο μόνο το 58% των οικιακών λυμάτων υφίσταται ασφαλή επεξεργασία παγκοσμίως. Τα υγρά απόβλητα συχνά δεν επαναχρησιμοποιούνται λόγω φόβων σχετικά με τις μολύνσεις, τα μικροπλαστικά και τα αντιμικροβιακά φάρμακα. Ομως οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι με τις σωστές πολιτικές και τεχνολογίες μπορούν με ασφάλεια να αποκτήσουν μια δεύτερη ζωή.
Οικονομία και ανακύκλωση
Ενώ τα έθνη αναζητούν νέες πηγές για την παραγωγή καθαρού νερού, οι ειδικοί τονίζουν ότι παράλληλα θα πρέπει να υιοθετήσουμε και καλύτερες πολιτικές διαχείρισής του.
Σε αυτό το μέτωπο, η μεγαλύτερη ευκαιρία είναι η μείωση της απώλειας νερού στον γεωργικό τομέα, για παράδειγμα, με την επένδυση στη λεγόμενη στάγδην άρδευση, η οποία βασίζεται στην άρδευση του κάθε φυτού/δέντρου ξεχωριστά και όχι απλώς στην άρδευση του εδάφους.
Την ίδια στιγμή στις πόλεις πρέπει να γίνεται σωστότερη διαχείριση για τον περιορισμό των απωλειών νερού, μεταξύ άλλων από σωλήνες που παρουσιάζουν διαρροές. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ περισσότερα από 3,7 τρισεκατομμύρια λίτρα νερού χάνονται ετησίως εξαιτίας ελαττωματικών οικιακών υδραυλικών εγκαταστάσεων.
Φυσικά υπάρχει πάντα και η ατομική ευθύνη. Για παράδειγμα, όταν κάνουμε μπάνιο, ξυριζόμαστε, βουρτσίζουμε τα δόντια μας ή πλένουμε τα πιάτα, ας κλείνουμε τη βρύση. Δεν χρειάζεται να την αφήνουμε να τρέχει ανεξέλεγκτα. Επίσης κάθε φορά που πίνουμε νερό μέσα στην ημέρα, ας μη χρησιμοποιούμε διαφορετικό ποτήρι εάν αυτό δεν έχει λερωθεί. Ετσι ελαττώνουμε τον αριθμό των ποτηριών που πρέπει να πλυθούν.
Διαλέγουμε ακόμη το κατάλληλο σκεύος όταν μαγειρεύουμε, γιατί όσο μεγαλύτερα είναι τα σκεύη τόσο αυξάνεται και η κατανάλωση νερού. Δεν ξεχνάμε επίσης να χρησιμοποιούμε το πλυντήριο πιάτων µόνο όταν γεμίσει πλήρως, όπως αντιστοίχως και το πλυντήριο ρούχων. Για το πλύσιμο των πιάτων στο χέρι τώρα, γεμίζουμε τον νεροχύτη ή µία λεκάνη µε νερό. Μουλιάζουμε τα πιάτα και μετά το σαπούνισμα τα ξεβγάζουμε γρήγορα. Στην εποχή μας ας θυμόμαστε ότι δεν είναι ώρα για αφρόλουτρα σε γεμισμένες μπανιέρες.
Είναι καλό επίσης να αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε το λάστιχο για το πλύσιμο του αυτοκινήτου, ενώ για το πότισμα των φυτών είναι καλύτερη η χρήση ενός ποτιστηριού ή η εγκατάσταση αυτόματου ποτίσματος. Είναι επιπλέον σώφρον να ποτίζουμε τον κήπο και τις γλάστρες στο μπαλκόνι το βράδυ, με χαμηλότερες θερμοκρασίες, μειώνοντας έτσι τις απώλειες νερού από την εξάτµιση. Μπορούμε ακόμη να αξιοποιήσουμε το ήδη χρησιμοποιημένο νερό του κλιματιστικού ή του αφυγραντήρα για το πότισµα φυτών, το πλύσιµο του αυτοκινήτου κ.ά., ενώ για τον καθαρισμό της αυλής χρησιμοποιούμε σκούπα αντί για τρεχούμενο νερό. Φυσικά, ελέγχουμε τις υδραυλικές εγκαταστάσεις για τυχόν διαρροές.
Στην εποχή της κλιματικής αλλαγής η ανακύκλωση πρέπει να γίνει δεύτερη φύση μας εάν μας ενδιαφέρει το μέλλον αυτού του πλανήτη. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους: το 2021 κάθε πολίτης της Ευρωπαϊκής Ενωσης παρήγαγε 36,1 κιλά πλαστικών απορριμμάτων συσκευασίας κατά μέσο όρο. Από αυτά ανακυκλώθηκαν περίπου 14,7 κιλά ανά άτομο. Μεταξύ 2010 και 2021 ο όγκος των απορριμμάτων πλαστικών συσκευασιών ανά κάτοικο αυξήθηκε κατά περίπου 29% (+8,1 κιλά ανά άτομο).
Το πλαστικό, όμως, χρειάζεται αιώνες για να αποσυντεθεί και η παρουσία του μπορεί να προκαλέσει ακόμα και τον θάνατο σε θαλάσσιους και άλλους οργανισμούς. Ενδεικτικά μόνο, πρέπει να γνωρίζουμε ότι ένα πλαστικό μπουκάλι χρειάζεται πέντε αιώνες για να αποσυντεθεί, ένας αναπτήρας 100 χρόνια, ενώ μια πλαστική σακούλα 55. Ποια είναι η λύση; Φυσικά η ανακύκλωση. Ας αναλογιστούμε ότι ανακυκλώνοντας ένα μόνο αλουμινένιο τενεκεδάκι εξοικονομούμε το 90% της ενέργειας που απαιτείται για την παραγωγή ενός καινούργιου.
Ως πολίτες οφείλουμε να πιέσουμε τις κυβερνήσεις να υιοθετήσουν ορθές πολιτικές διαχείρισης για τη βιωσιμότητα αυτού του πλανήτη και ως καταναλωτές να στηρίξουμε τις εταιρείες που εφαρμόζουν ενέργειες και προγράμματα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και επιδεικνύουν εν γένει ευαισθησία απέναντι στην κοινωνία και στο περιβάλλον. Τα περιθώρια στενεύουν. Είναι ώρα για πράξεις.
