«Ευχαριστώ», «καλησπέρα». Ο τρόπος που εκφέρει τις ελληνικές λέξεις ο Αλεχάντρο Αραβένα ξεγελάει προς στιγμήν την κοπέλα που του φέρνει τον καφέ του ώστε να πιστέψει ότι πρόκειται για Ελληνα. Βέβαια, ύστερα από λίγο θα δει τον Σολάνο Μπενίτες από την Παραγουάη, τον αρχιτέκτονα των Gabinete de Arquitectura που απέσπασαν τον Χρυσό Λέοντα στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής Βενετίας για τη συμμετοχή τους στη διεθνή έκθεση της διοργάνωσης όταν ο Αραβένα ήταν καλλιτεχνικός διευθυντής της το 2016, και θα χαιρετηθούν θερμά, άλλη μια ένδειξη συμπεριφοράς μεσογειακών αποχρώσεων.
«Είναι όλοι εδώ», θα πει με ζέση ο Αραβένα, και όντως, ύστερα από λίγο, στο λόμπι του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» θα συγκεντρωθούν ένα σωρό αρχιτέκτονες βραβευμένοι με Pritzker, ο Φράνσις Κέρε, ο Ζαν-Φιλίπ Βασάλ και η Αν Λακατόν, ο Γουάνγκ Σου, όπως και μέλη της κριτικής επιτροπής του βραβείου, λίγο προτού κατηφορίσουν όλοι προς το κτίριο Αβέρωφ στο ΕΜΠ για να παρευρεθούν στη διάλεξη του εφετινού «εστεμμένου», Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, όπως και την επόµενη ηµέρα στην τελετή απονοµής του βραβείου στην Αρχαία Αγορά.
Ο ίδιος ο Αραβένα είναι πρόεδρος αυτής της επιτροπής και βραβευμένος το 2016 με την ύψιστη αρχιτεκτονική διάκριση, το «Νομπέλ της αρχιτεκτονικής», όπως χαρακτηρίζεται. Στην Αθήνα έχει να έρθει από το 1991, από τα φοιτητικά του χρόνια, όπως θα πει. «Είχα επισκεφθεί την Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας και έσπευσα να έρθω στην Ελλάδα για να δω το έργο των μεγάλων δασκάλων για τους οποίους είχα διαβάσει στα βιβλία. Ταξίδεψα σε όλη τη χώρα και ύστερα πήγα στη Magna Grecia στη Σικελία, παντού έκανα μετρήσεις και ζωγράφιζα τους ναούς γιατί ήταν μια εποχή που μπορούσες να το κάνεις καθώς δεν υπήρχαν τόσοι τουρίστες».
Το κτίριο Innovation Center UC 2014) στο Σαντιάγο της Χιλής, στις εγκαταστάσεις του Pontifical Catholic University.
Οταν συναντηθήκαμε δεν είχε προλάβει να πάρει μια καλή γεύση από το σύγχρονο πρόσωπο της ελληνικής πρωτεύουσας, να κάνει μια απλή βόλτα, να έρθει σε επαφή με την άναρχη τουριστικοποίηση της πόλης και να ενημερωθεί βαθύτερα για τα gentrification issues που δημιουργεί η «μάστιγα» του airbnb.
«Εμείς στη Λατινική Αμερική έχουμε να αντιμετωπίσουμε πολύ σκληρά ζητήματα: βία, ανασφάλεια, εγκληματικότητα. Το ερώτημα του gentrification και της τουριστικοποίησης δεν είναι ένα θέμα που επιλύεται από τον αρχιτέκτονα αλλά από την κοινωνία συνολικότερα. Είναι ένα πρόβλημα που θέλει πολύπλευρη αντιμετώπιση. Οι επαγγελματίες, αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι, πρέπει να προσφέρουν εναλλακτικές, οι decision makers να προσπαθήσουν να συνδυάσουν το κέρδος που αποφέρει ο τουρισμός με την ποιότητα ζωής, και η κοινή γνώμη να απαιτήσει αυτή την ποιότητα. Οι επιταγές του Κεφαλαίου παίζουν μεγάλο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, αν όμως η κοινή γνώμη έχει επίγνωση ότι αυτή η κατάσταση δεν είναι ένα πεπρωμένο από το οποίο δεν μπορείς να ξεφύγεις, τότε ίσως γίνει κάτι για τη βελτίωση των συνθηκών. Αλλωστε εσείς οι Ελληνες έχετε θέσει πρώτοι το ερώτημα: αποδέχεσαι τη μοίρα σου ως κάτι αναπόφευκτο, μοιραίο ή παλεύεις ηρωικά να ξεφύγεις από αυτή;».
Το πρότζεκτ κοινωνικής στέγασης Villa Verde Housing 2010) στην πόλη Κονστιτουσιόν της Χιλής.
Ωστόσο πρόλαβε να δει, όπως θα πει, ότι υπάρχει στους δρόμους ειδική λωρίδα για τα λεωφορεία, κάτι που είναι ένα πρώτο δείγμα «σωστής ιεράρχησης των αστικών υποδομών». Αλλωστε ο Αραβένα πρεσβεύει ότι τα στρατηγικά έργα στον δημόσιο χώρο, στις υποδομές και στα ΜΜΜ λειτουργούν ως «κόλλα επιδιόρθωσης των ανισοτήτων», από την άποψη ότι μπορούν να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής δίχως να αγγίξουν το εισόδημα.
«Η επένδυση σε τέτοια πρότζεκτ είναι κομβικής σημασίας γιατί ανακουφίζουν τη δύσκολη καθημερινότητα και αποσυμπιέζουν την ένταση που συσσωρεύεται από την τριβή της συνύπαρξης των ανθρώπων. Οταν οι ανισότητες σε μια κοινωνία είναι ανεπίτρεπτες αντικατοπτρίζονται στο δομημένο περιβάλλον της με πολύ απτό τρόπο και συσσωρεύουν την κοινωνική δυσαρέσκεια σαν ωρολογιακή βόμβα. Το ζήσαμε στη Χιλή το 2019 και το βιώσαμε με πολύ βίαιο τρόπο».
Siamese Towers 2003), δύο ουρανοξύστες 21 ορόφων στο Σντιάγο της Χιλής.
Ο Αραβένα με το γραφείο Elemental έχει γίνει ευρέως γνωστός για την αρχιτεκτονική αντιμετώπιση κοινωνικών ανισοτήτων μέσα από τον σχεδιασμό κτιρίων κοινωνικής στέγασης (social housing) ή ακόμα και για την ανακατασκευή μιας ολόκληρης πόλης, της Κονστιτουσιόν στη Χιλή, η οποία επλήγη από σεισμό 8,8 ρίχτερ και τσουνάμι το 2010.
«Eστιάζουμε στα απολύτως απαραίτητα, εξ ου και το όνομα του γραφείου μας, μπαίνουμε σε συζητήσεις για οικιστικές λύσεις που θέτουν εκ προοιμίου πολλούς περιορισμούς και είναι φορτισμένες πολιτικά με την έννοια ότι ενδιαφέρεται για αυτές η κοινωνία και όχι μόνο οι αρχιτέκτονες. Εμείς κάνουμε αυτό που ξέρουμε: να σχεδιάζουμε. Δεν ξέρω αν είναι περισσότερες οι προκλήσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε σήμερα, νομίζω ότι έγιναν περισσότερο επείγουσες και ορατές. Για παράδειγμα, αυτό που έφερε στην επιφάνεια η πανδημία πρόσφατα στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι ότι η απλή οδηγία «μείνετε σπίτι» και «πλύνετε τα χέρια σας» δεν ήταν αυτονόητη για κάποιους που δεν διέθεταν ούτε σπίτι ούτε τρεχούμενο νερό και μιλάμε για 2 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Αυτό που έχει κοινό η πανδημία με τις προκλήσεις των κοινωνικών ανισοτήτων και της κλιματικής αλλαγής είναι ότι τα προβλήματα πλέον έχουν μετακινηθεί αμετάκλητα από το «εγώ» στο «εμείς», πρέπει να ενωθούμε για να τα αντιμετωπίσουμε. Εμείς οι αρχιτέκτονες έχουμε στον πυρήνα της πρακτικής μας ένα ισχυρό εργαλείο και αυτό είναι η δύναμη της σύνθεσης».
Το έργο του Αραβένα και του γραφείου Elemental εκτείνεται και εκτός των συνόρων της Χιλής, «συχνά ο κόσμος δεν γνωρίζει ότι τα μισά από τα πρότζεκτ μας γίνονται στο εξωτερικό και ότι δεν αφορούν μόνο την κοινωνική στέγαση. Θεωρούμε ότι είναι σημαντική η διασταυρούμενη επικονίαση, να φέρουμε τη διεθνή γνώση στη χώρα και τα διδάγματα της εμπειρίας στη Χιλή στο εξωτερικό».
O Aραβένα είναι ένας αρχιτέκτονας του κόσμου και υποστηρίζει ότι η εντοπιότητα δεν θα πρέπει να θεωρείται το διαβατήριο για τον σχεδιασμό των εμβληματικών κτιρίων μιας πόλης. «Για να δώσεις μια αρμόζουσα απάντηση σε ένα ερώτημα δεν χρειάζεται να είσαι ντόπιος. Αν έπρεπε να κάνω μια εγχείρηση εγκεφάλου δεν θα έλεγα ότι θέλω έναν ντόπιο χειρουργό, αλλά τον καλύτερο στον κόσμο. Η προστασία ή προώθηση της εντοπιότητας δεν είναι απαραίτητα η λύση όταν τα ερωτήματα είναι σημαντικά και παγκόσμιας εμβέλειας. Η ποιότητα είναι αυτή που μετράει. Επειτα, εμείς επιλέγουμε να αναλαμβάνουμε πρότζεκτ για τα οποία δεν έχουμε ιδέα. Μπορεί να είμαι Χιλιανός και να δουλεύω στη Χιλή, όταν όμως έχω να αντιμετωπίσω ένα τσουνάμι είμαι ξένος στη χώρα μου. Αυτό που πρέπει να κάνεις είναι να διαβάζεις την κατάσταση, να κατανοείς τις τοπικές δυναμικές και ανάγκες και να ακούς ποιο είναι το πρόβλημα προτού πεις την άποψή σου φιλτραρισμένη από εμπειρία και γνώση αιχμής. Συχνά ένας outsider μπορεί να κάνει προσεκτική και εποικοδομητική χρήση της άγνοιας, φροντίζοντας βέβαια να κατανοήσει πλήρως τις συνθήκες. Στο τέλος αυτό που μετράει είναι ότι η κοινωνία και οι πολίτες θα πάρουν την καλύτερη δυνατή απόκριση στις ανάγκες και στους προβληματισμούς τους. Θα ανησυχούσα αν καλούσε κάποιος έναν αρχιτέκτονα από το εξωτερικό μόνο για το όνομα ή το brand που φέρει. Το «Bilbao Effect» είναι μια παλαιότερη τάση και πλέον ο κόσμος έχει κάνει αρκετά λάθη ώστε να θέλει να διορθώσει αυτή την προσέγγιση. Οταν οι άνθρωποι απογοητεύονται από μια αρχιτεκτονική παρέμβαση πιστεύω ότι επηρεάζουν εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις σε υψηλό επίπεδο και τον τρόπο με τον οποίο κινούνται ή διεξάγουν διαγωνισμούς με περισσότερα πρόσωπα».
Η ζωή μετά το Pritzker
Ως πρόεδρος της κριτικής επιτροπής του Pritzker, ο Αραβένα τονίζει ότι βασικός στόχος του διεθνούς βραβείου είναι να αναδείξει τη συνεισφορά στην ανθρωπότητα μέσα από την τέχνη της αρχιτεκτονικής. «Είναι άλλο πράγμα ο στόχος και άλλο το μέσο, η αρχιτεκτονική είναι εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση και όχι αυτοσκοπός. Οταν έγινα μέλος της επιτροπής ήθελα να διασφαλίσω ότι θα ακολουθήσουμε αυτή την εντολή. Εστιάζουμε σε θέματα που απασχολούν την κοινωνία και είναι πολιτικής, κοινωνικής ή περιβαλλοντικής φύσης γιατί θέλουμε να βρισκόμαστε σε επαφή με τις ανάγκες της εποχής. Αν δεν πραγματεύεσαι τέτοια ζητήματα ως αρχιτέκτονας τότε απομονώνεσαι, κάτι που είναι μεγάλο ρίσκο. Οι Λακατόν και Βασάλ (Pritzker 2021) δείχνουν τον τρόπο για τη βιώσιμη επανάχρηση, ο Φράνσις Κέρε (Pritzker 2022) εργάζεται με ανθρώπους της κοινότητας στην Μπουρκίνα Φάσο για να τους βοηθήσει να επιλύσουν προβλήματα και ο Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, που έχει στη διάθεσή του μεγάλα budgets, εστιάζει στις απολύτως απαραίτητες αστικές παρεμβάσεις χωρίς να καταφεύγει σε πυροτεχνήματα. Η προσέγγισή του είναι τόσο ισορροπημένη, τόσο ενδελεχής και σχολαστική που συνιστά ένα μήνυμα για όσους έχουν μεγάλα budgets προς διάθεση ότι το αστικό περιβάλλον δεν έχει ανάγκη την εντυπωσιακή επίδειξη δύναμης, εξουσίας ή ταλέντου, παρά μόνο απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα οι οποίες θα αντέξουν τη δοκιμασία του χρόνου».
Το Pritzker, όπως θα πει, του έδωσε την ελευθερία να επιλέγει τα εγχειρήματα που αναλαμβάνει με κριτήριο «τις προκλήσεις που θέτουν για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων και όχι το άγχος της μισθοδοσίας, αλλά και την άνεση να φεύγουμε από πρότζεκτ όταν ο υπέρτατος σκοπός της ανάθεσης έχει μετατοπιστεί από τη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος σε κάτι άλλο. Το Pritzker πρoσφέρει και εξοικονόμηση ενέργειας και δυνάμεων, με την έννοια ότι δεν χρειάζεται να εξηγείς ποιος είσαι και τι κάνεις, καθώς φέρεις αυτή τη σφραγίδα ποιότητας. Οπότε από τη μία έχει κάνει τη ζωή μας ευκολότερη αλλά ταυτόχρονα πιο περίπλοκη, γιατί οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε είναι μεγαλύτερες. Είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς όταν ξεκινάμε ένα πρότζεκτ το οποίο δεν έχουμε ιδέα πώς θα υλοποιήσουμε επειδή δεν υπάρχει αρκετή γνώση γύρω από αυτό και εγγυημένα αποτελέσματα».
