Πολλά στον κόσμο μοιάζουν σκοτεινά αυτή τη στιγμή. Βρισκόμαστε στη δίνη μιας ταραχώδους προεδρικής κούρσας. Προσπαθώντας να διαχειριστούμε μια απόπειρα δολοφονίας. Διχασμένοι από διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και έναν καταιγισμό εικόνων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που τρέφουν τις ανησυχίες μας. Μερικές φορές φαίνεται σαν να ζούμε στους χειρότερους καιρούς. Η αλήθεια είναι ότι αυτό δεν ισχύει στην πραγματικότητα.

Αντιλαμβάνομαι ότι αυτό μπορεί να φαίνεται δύσκολο να το πιστέψει κανείς. Και, πράγματι, μια εκτενής μελέτη δείχνει ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι η κοινωνία παρακμάζει ηθικά – γίνεται σταθερά πιο σκληρή, πιο άπληστη και λιγότερο ευγενής. Ωστόσο, η μελέτη καταλήγει επίσης στο συμπέρασμα ότι οι άνθρωποι είναι το ίδιο καλοί όπως ήταν πάντα.

Οι ερευνητές εξέτασαν μελέτες δεκαετιών, ορισμένες από τις οποίες χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1940, μετρώντας στοιχεία όπως η ενσυναίσθηση, η ευγένεια, ο σεβασμός και η γενναιοδωρία. Διαπίστωσαν ότι, παρόλο που οι άνθρωποι παραπονιούνται για ηθική παρακμή εδώ και γενιές, η συμπεριφορά του ενός προς τον άλλον δεν έχει πραγματικά αλλάξει.

«Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο κόσμος πάει κατά διαόλου» λέει ο Adam Mastroianni, πειραματικός ψυχολόγος και επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης. «Αλλά, καθώς φαίνεται, είναι ακριβώς ίδιος όπως ήταν πάντα». Η μελέτη έχει τίτλο: «Η ψευδαίσθηση της ηθικής παρακμής».

Ιερεμίας, Κικέρωνας και Μακιαβέλι

Η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι παραπονιούνταν για ηθική παρακμή σε όλες τις εποχές. Ο Ιερεμίας στην Παλαιά Διαθήκη, ο Κικέρωνας στην αρχαία Ρώμη, ο Μακιαβέλι στην Ιταλία της Αναγέννησης και ο Κότον Μάδερ στην πουριτανική Νέα Αγγλία, όλοι γκρίνιαζαν γι’ αυτό, σύμφωνα με τον Richard Eibach, αναπληρωτή καθηγητή Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Γουότερλου στο Οντάριο του Καναδά, ο οποίος μελετά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους.

Ο Mastroianni και ένας συνάδελφός του, ο καθηγητής Ψυχολογίας του Χάρβαρντ Daniel Gilbert, προσπάθησαν να εκτιμήσουν κατά πόσο οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ηθική φθίνει και, στη συνέχεια, κατά πόσο όντως φθίνει.

Αρχικά εξέτασαν έρευνες δεκαετιών από 60 χώρες, ρωτώντας τους συμμετέχοντες αν πιστεύουν ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο φιλικοί, έντιμοι, ευγενείς ή καλοί απ’ ό,τι παλαιότερα. Οι μελέτες αφορούσαν περίπου 575.000 συμμετέχοντες. Στη συνέχεια εξέτασαν έρευνες που διερευνούν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλον.

Οι συμμετέχοντες ερωτήθηκαν αν, για παράδειγμα, τους είχαν συμπεριφερθεί πρόσφατα με σεβασμό, αν είχαν κάνει κάτι καλό για κάποιον άλλο ή αν είχαν κάνει κάποια δωρεά για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Σε βάθος χρόνου, είναι αξιοσημείωτα σταθερό το ποσοστό των ανθρώπων – περίπου 60% – που πιστεύει ότι οι άνθρωποι είναι λιγότερο καλοί σήμερα από ό,τι στο παρελθόν. Πιστεύουν επίσης ότι η ηθική παρακμή άρχισε στην εποχή τους.

Ωστόσο, όταν οι ερευνητές εξέτασαν τις πραγματικές συμπεριφορές διαχρονικά, διαπίστωσαν κάτι διαφορετικό. Χρόνο με τον χρόνο, οι άνθρωποι ανέφεραν ότι οι άλλοι κάνουν καλά πράγματα για αυτούς. Και ότι οι ίδιοι κάνουν ωραία πράγματα για τους άλλους. Ανέφεραν επίσης σταθερά ότι οι φίλοι και τα μέλη της οικογένειάς τους συμπεριφέρονται καλύτερα από ποτέ. (Μην εκπλήσσεστε τόσο πολύ. «Αγνοούμε τα ελαττώματά τους για να διατηρήσουμε τις σχέσεις μας» εξηγεί ο καθηγητής Eibach).

Γιατί πιστεύουμε ότι η κοινωνία είναι χειρότερη από ό,τι είναι στ’ αλήθεια; Αυτό οφείλεται εν μέρει στον τρόπο με τον οποίο εστιάζει ο εγκέφαλός μας. Εχουμε την τάση να εστιάζουμε στα αρνητικά.

Προσέχουμε πολύ περισσότερο τα κακά γεγονότα ή συναισθήματα από ό,τι τα καλά. Είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης – πρέπει να εντοπίσουμε τις απειλές. «Η στρατηγική που με κρατάει σε εγρήγορση για να μη με πιάσει το λιοντάρι και με κάνει επίσης να βλέπω παντού απειλές» λέει η Julia DiGangi, νευροψυχολόγος στο Σικάγο.

Η μνήμη μπορεί επίσης να παίζει κάποιον ρόλο. Συχνά θυμόμαστε το παρελθόν με περισσότερη νοσταλγία απ’ ό,τι ενδεχομένως δικαιολογείται. Αυτό συμβαίνει επειδή η συναισθηματική επίδραση μιας θετικής εμπειρίας διαρκεί περισσότερο από ό,τι η επίδραση μιας αρνητικής.

Οι ψυχολόγοι ονομάζουν αυτό το φαινόμενο Fading Affect Bias και λένε ότι κάνει τη ζωή πιο υποφερτή, επιτρέποντάς μας να αποδυναμώνουμε τις κακές εμπειρίες μας με την πάροδο του χρόνου και να διαφυλάττουμε τις καλές. «Θυμάστε τι συνέβη, αλλά δεν το αισθάνεστε τόσο αρνητικά σε σύγκριση με το πώς αισθανθήκατε αρχικά» λέει ο Grant Shields, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Αρκανσο, που μελετά τη μνήμη.

Ο παράγοντας «ηλικία»

Η ηλικία είναι ένας ακόμα παράγοντας που μπορεί να αλλάξει τις αντιλήψεις μας. Οι άνθρωποι συχνά βλέπουν τον κόσμο ως πιο επικίνδυνο και επισφαλή κατά τις μεταβατικές φάσεις της ζωής τους, όπως όταν ενηλικιώνονται ή γίνονται γονείς, σύμφωνα με έρευνες. «Οταν βρίσκονται σε υπεύθυνους ρόλους, οι άνθρωποι γίνονται υπερευαίσθητοι στην κακή συμπεριφορά» λέει ο Eibach του Πανεπιστημίου του Γουότερλου, ο οποίος διεξήγαγε την έρευνα. «Και δεν συνειδητοποιούμε ότι δεν έχει αλλάξει ο κόσμος – εμείς έχουμε αλλάξει».

To να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι χειροτερεύουν, ενώ αυτό δεν είναι αλήθεια, ενέχει έναν κίνδυνο. Η πεποίθηση αυτή αποσπά την προσοχή μας από τα πραγματικά προβλήματα που καλούμαστε να επιλύσουμε. Μας κάνει ευάλωτους στους ανθρώπους που βρίσκονται στην εξουσία, οι οποίοι θέλουν να πιστεύουμε τα χειρότερα, ώστε να μπορούν να ισχυριστούν ότι είναι οι μόνοι που μπορούν να τα διορθώσουν. Και μας εμποδίζει να συνδεόμαστε μεταξύ μας.

«Αν πιστεύουμε το χειρότερο για τους ανθρώπους, τους συμπεριφερόμαστε με φρικτό τρόπο» λέει ο Jamil Zaki, καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, ο οποίος ετοιμάζει ένα βιβλίο για τον κυνισμό. «Και τότε τους βγάζουμε τον χειρότερο εαυτό τους». Η συμβουλή του: Επαληθεύστε τις υποθέσεις που κάνετε για τους άλλους.

Μιλήστε περισσότερο για τα θετικά πράγματα που κάνουν, μια πρακτική που ο ίδιος αποκαλεί «θετικό κουτσομπολιό». Και δείξτε για λίγο τυφλή εμπιστοσύνη σε κάποιον: Ζητήστε βοήθεια από έναν γείτονα, δώστε σε έναν υπάλληλο περισσότερες ευθύνες, μιλήστε σε έναν ξένο.

«Κυκλοφορούμε με θολωμένα γυαλιά» λέει ο Zaki. «Πρέπει να τα βγάλουμε και να δούμε ο ένας τον άλλον πιο καθαρά».