Κοινωνία και οικονομία. Πολιτική και επικοινωνία. Κόμματα και εκλογές. Κουλτούρες και ιδεολογία. Το συνέδριο «Μισός αιώνας δημοκρατίας», που συνδιοργανώνεται από το Πάντειο Πανεπιστήμιο και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών με τη συμμετοχή 130 και πλέον επιστημόνων μεταξύ 16 και 19 Οκτωβρίου, φιλοδοξεί να αποτελέσει έναν κόμβο συνολικής πρόσληψης της περιόδου 1974-2024 με βάση τα πορίσματα της σύγχρονης έρευνας. Λίγο πριν από την έναρξή του συναντηθήκαμε με την ιστορικό και πρύτανι του Παντείου Πανεπιστημίου Χριστίνα Κουλούρη και συζητήσαμε για τις πολλαπλές διαστάσεις της Μεταπολίτευσης.
«Το πιο προφανές: η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση αποτελεί πραγματική τομή»
Αντιγράφοντας τη διάσημη αποστροφή του Τσου Εν Λάι για τη Γαλλική Επανάσταση το 1972, αν και στην πραγματικότητα εκείνος αναφερόταν στα γεγονότα του Μάη του ’68, είναι νωρίς ακόμη για να κριθεί η Μεταπολίτευση, πενήντα χρόνια μετά;
«Είναι ένα ερώτημα που είχα θέσει και εγώ με αντικείμενο την Ελληνική Επανάσταση. Χρειάστηκαν περίπου 100 χρόνια, ουσιαστικά η έλευση της Μικρασιατικής Καταστροφής, το 1922, πρώτον, για να θεωρήσουμε ότι το 1821 είχε ολοκληρωθεί, καθώς ως τότε λογιζόταν ανολοκλήρωτο λόγω της επιθυμητής εδαφικής επέκτασης, και, δεύτερον, για να υποστεί επεξεργασία η μνήμη και η αποτίμηση του γεγονότος από τις επόμενες γενιές. Αρα, ίσως πράγματι απαιτηθούν άλλα 50 χρόνια για την οριστική αποτίμηση της Μεταπολίτευσης!».
«Στιγμή», «κατάσταση», «μετάβαση», «συνέχεια», «καμπύλη», «σπείρα». Η διαδρομή της Μεταπολίτευσης περιγράφεται με μια ποικιλία όρων. Είναι ένδειξη του πολυδιάστατου της εμπειρίας της;
«Δύο επίπεδα πρέπει να διακρίνουμε. Αφενός, το πώς βιώνουμε την κάθε στιγμή ή χρονική φέτα της Μεταπολίτευσης. Αφετέρου, το βλέμμα των πολιτικών επιστημόνων, των ιστορικών, των κοινωνιολόγων που έχει μια οπτική μακράς διάρκειας, αντιμετωπίζοντας μια πεντηκονταετία με τα αναλυτικά εργαλεία της επιστήμης.
Η «μετάβαση» ταιριάζει περισσότερο στην πρώτη κατηγορία, η «σπείρα», την οποία χρησιμοποιώ εγώ, στη δεύτερη. Επιπλέον, δεν θα πρέπει να βλέπουμε τη Μεταπολίτευση αυτοαναφορικά. Στην Ελλάδα έχουμε μια τάση ιστορικής εσωστρέφειας. Αυτό που συμβαίνει, όμως, εκτός των ελληνικών συνόρων όλα αυτά τα χρόνια συνιστά πραγματική κοσμογονία σε παγκόσμιο επίπεδο. Ως εκ τούτου, πολλές φορές φαινόμενα που θεωρούμε ελληνικά δεν είναι. Δεν ζούμε, άλλωστε, σε δοκιμαστικό σωλήνα.
Και η Μεταπολίτευση, υπό μία έννοια, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως περίοδος αποκλειστικά ελληνική. Το πιο προφανές: η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ενωση αποτελεί πραγματική τομή».
Περνάμε σήμερα από την «υπερπολιτικοποίηση» των πρώτων χρόνων μετά το 1974, με την υψηλή εκλογική συμμετοχή και τις ισχυρές ποσοστιαία παρατάξεις, σε έναν συγχρονισμό με κοινά ευρωπαϊκά δεδομένα ως προς τις πολιτικές συμπεριφορές, σε μια, τρόπον τινά «κανονικοποίηση»;
«Προσωπικά δεν θεωρώ ότι το χαμηλό ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές είναι κάτι για το οποίο πρέπει να χαιρόμαστε. Δεν θα χρησιμοποιούσα τον όρο «κανονικοποίηση». Αν το κάνουμε, είναι σαν να θεωρούμε κανονικότητα την αποχή. Συμφωνώ μαζί σας, υπήρξε ενθουσιασμός μετά την πτώση της χούντας γιατί υπήρχε δίψα για συμμετοχή – συμμετοχή στην πολιτική. Ωστόσο, πολλοί απογοητεύθηκαν από την πολιτική – δηλαδή από τους πολιτικούς.
Είναι φαινόμενο που βαίνει αυξανόμενο και αφορά κυρίως τους νέους. Αν οι νέες γενιές δεν βρίσκουν όραμα και καταφύγιο στην πολιτική, αν θεωρούν ότι η πολιτική δεν τους αφορά ή πιστεύουν ότι μπορεί να συμμετέχουν στις εκλογές, αλλά το αποτέλεσμα δεν τους δίνει ελπίδα, αυτό συνιστά αποτυχία της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας. Το γεγονός ότι συμβαίνει κάτι ανάλογο στην Ευρώπη δεν θα το ερμήνευα ως ευθυγράμμιση με διεθνείς εξελίξεις, αλλά απλή αντιστοιχία επειδή και η Ευρωπαϊκή Ενωση αυτή τη στιγμή μοιάζει πολιτικά αδύνατη και αποτυχημένη.
Στις χώρες με τις οποίες μπορούμε να συγκριθούμε, γιατί ως πιο κοντινό παράδειγμα ο όρος της σύγκρισης είναι η ΕΕ, δεν μπορούν να είναι άλλα καθεστώτα, ούτε όμως και οι ΗΠΑ, αποτυπώνεται μια αντίστοιχη απογοήτευση, όχι μια κανονικότητα».
«Η Μεταπολίτευση, υπό μία έννοια, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως περίοδος αποκλειστικά ελληνική»
Σε μια πρόσφατη συζήτηση γύρω από τη Μεταπολίτευση είχατε δώσει ιδιαίτερη έμφαση στις «υποδοχές» και στις «ετοιμότητες» της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με πολιτικές πρωτοβουλίες από τα πάνω. Πολιτικά, τι είναι έτοιμη να υποδεχθεί σήμερα η ελληνική κοινωνία;
«Δεν πρέπει να υποτιμούμε την ελληνική κοινωνία – και αυτό ήταν το νόημα της παρατήρησής μου. Ο,τι γίνεται από τα κάτω έχει διάρκεια, τίποτα δεν μπορεί να επιβληθεί από τα πάνω χωρίς τη συμμετοχή της κοινωνίας.
Είμαστε σε μια στιγμή που έχουμε πίσω μας την κρίση, περιστοιχιζόμαστε όμως από πάρα πολλές κρίσεις. Ως ιστορικοί ξέρετε πόσο επιφυλακτικοί είμαστε για το μέλλον. Νομίζω όμως ότι σήμερα βρισκόμαστε πράγματι μπροστά σε κάτι που περιμένουμε να συμβεί».
Αλλά είμαστε ακόμη, αν όχι στη σκιά, για να δανειστώ έναν όρο από την αστρονομία, στην παρασκιά, στο γκρίζο μέρος της έκλειψης.
«Είμαστε ακόμη εκεί γιατί πέρα από τα οικονομικά, τα πολιτικά, τα κοινωνικά δεδομένα είμαστε εμείς οι ίδιοι που βγαίνουμε σε αυτό το γκρίζο και έχουμε τη σκιά μέσα μας. Δεν είναι μπροστά μας η σκιά, εμείς είμαστε η σκιά».
Είναι η Μεταπολίτευση ο πιο πρόσφατος σταθμός στη διαδοχή ρήξεων και συνεχειών του ελληνικού κράτους;
«Σίγουρα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τέτοιους σταθμούς, εναλλαγές τομής και συνέχειας. Το βασικό στοιχείο είναι η αλλαγή – αυτό είναι και το αντικείμενο της Ιστορίας, άλλωστε! Θυμάμαι μια ωραία μεταφορά που χρησιμοποιούσε ο Κ. Θ. Δημαράς για την ιστορική αλλαγή. Ελεγε: «Εχεις ένα ποτήρι με νερό γαλάζιου χρώματος. Ενσταλάζεις σταγόνες κόκκινου υγρού. Δεν αλλάζει αμέσως, αλλά μετά από λίγο το χρώμα στο ποτήρι θα γίνει τελείως διαφορετικό»».
Το συνέδριο «Μισός αιώνας δημοκρατίας. Συνέχειες, κρίσεις, προκλήσεις» συνδιοργανώνεται από το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Πάντειο Πανεπιστήμιο, 16-19 Οκτωβρίου 2024).
Ενα πληθυντικό συνέδριο
Κοινωνία, οικονομία, επικοινωνία, δημόσια ιστορία, συλλογική μνήμη, κουλτούρες, εκπαίδευση, εκλογικές συμπεριφορές, σύνταγμα, δικαιοσύνη, δικαιώματα, ιδεολογία, οι θεματικές του συνεδρίου «Μισός αιώνας δημοκρατίας» είναι πλήθος. Σχεδιάζεται ως ένας κόμβος συνολικής πρόσληψης της περιόδου 1974-2024;
«Σε αυτό το συνέδριο παρουσιάζεται η σύγχρονη έρευνα σε πλήθος τομέων, διεπιστημονικά, από την πλευρά των πολιτικών επιστημών, των κοινωνικών επιστημών, της οικονομίας, οπότε μπορούμε να μιλήσουμε για μια πρώτη αποτίμηση. Στο σκεπτικό μας η λέξη-κλειδί ήταν “δημοκρατία”. Από τη Μεταπολίτευση μπορεί να κρατήσει κανείς πολλές κεντρικές έννοιες, δική μας επιλογή όμως ήταν να δοθεί έμφαση σε αυτήν.
Αλλά στο συνέδριο υπάρχουν επίσης αναφορές στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ενότητες για την παγκοσμιοποίηση, την ψηφιακή επανάσταση, τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Πρόκειται για φαινόμενα που έρχονται στο ελληνικό περιβάλλον και πυροδοτούν ελληνικές εξελίξεις. Γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο όρος “Μεταπολίτευση” χρησιμοποιείται για το σύνολο της πεντηκονταετίας, ανεξαρτήτως από την περιοδολόγησή της, ανεξαρτήτως από το αν θεωρούμε ότι έχει τελειώσει ή όχι. Πρόκειται για έναν όρο που έχει καθιερωθεί για να περιγράψει αυτό που θα λέγαμε “ολικό ιστορικό γεγονός”».
