«Το ύφος στη γλώσσα μας είναι το υφαντό της» λέει ο ομότιμος καθηγητής Γλωσσολογίας και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών κ. Χριστόφορος Χαραλαμπάκης. «Την ομιλία μας πρέπει, όπως το υφαντό, να την υφαίνουμε καθώς το ύφος είναι η υφαντική τέχνη της σκέψης».
Εξι ζευγάρια μάτια τον κοιτάζουν με σεβασμό, με τις σκέψεις να στριφογυρίζουν στα νεανικά κεφάλια τους. Πώς πρέπει να απαντήσουν μετά από αυτό στην ερώτηση; Ποια ερώτηση; Την κεντρική ερώτηση. Εκείνη που τους έφερε όλους μαζί στην «ηλεκτρονική αίθουσα» του ραντεβού μας και τους κάθισε αντικρυστά: Τι γλώσσα μιλούν οι νέοι σήμερα; Γιατί δεν την καταλαβαίνουμε; Είναι τόσο απαραίτητος αυτός ο παραμορφωτικός γλωσσικός «καθρέφτης» της νέας γενιάς και τι συναισθήματα καθρεφτίζει μέσα του;
Ο 14χρονος Θοδωρής Ντερβάκος σκέφτεται ότι οι μυστικές γλώσσες ήταν πάντα ένα φαινόμενο επαναστατικό. Οπως οι ίδιες οι γλώσσες, είναι ένα φαινόμενο λυτρωτικό. Τι πειράζει λοιπόν αν οι υπόλοιποι γύρω τους δεν καταλαβαίνουν σχεδόν τίποτα όταν μιλάει με τους φίλους του;
Αλλωστε, στη «μυστική γλώσσα» των νέων η βασική προϋπόθεση είναι ακριβώς αυτό: να μην τους καταλαβαίνουν. Σαν να είναι οι μικροί… κατάσκοποι της καθημερινότητας.
Η Μιχαέλα Αχμέντοβα απαντάει γρήγορα και ξεκάθαρα: «Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε είναι μια γλώσσα ανέμελη».
Φωνήεν κανένα, κώδικες πολλοί
«Το ξέρετε βέβαια ότι οι Ελληνες ήταν εκείνοι που επινόησαν πρώτοι τα φωνήεντα, έτσι;» ρωτάει ο κ. Χαραλαμπάκης τους νεαρούς μαθητές και μαθήτριες του 1ου Γυμνασίου Γυθείου, που συμμετέχουν στην κουβέντα μας, εκπροσωπώντας την λεξιπλαστική κοινότητα της «νέας γενιάς». «Αυτή άλλωστε είναι η ομορφιά και η αξία της γλώσσας μας, καθώς τον κυματισμό της φωνής μας τον δίνουν τα φωνήεντα» συνεχίζει ο καθηγητής Γλωσσολογίας.
«Αυτό που προκύπτει με σιγουριά όταν κάποιος προσεγγίζει τη γλώσσα των νέων είναι ότι πράγματι το μέσο είναι το μήνυμα» λέει η φιλόλογος Παρασκευή Τραγάκη. «Το κινητό και τα Social media με τα οποία επικοινωνούν σήμερα οι νέοι διαμορφώνουν σε μεγάλο ποσοστό τον γλωσσικό τους κώδικα. Συντομογραφίες, τα λεγόμενα greeklish, η χρήση συμβόλων και ο συνδυασμός αγγλικών λέξεων με ελληνικές καταλήξεις κυριαρχούν στην επικοινωνία μεταξύ τους. Ακόμη και τα περίφημα greeklish όμως τελικά έχουν ξεπεραστεί και τη θέση τους παίρνει μια πιο πολυτροπική μέθοδος επικοινωνίας που μπλέκει όχι μόνο γλωσσικά σύμβολα αλλά και σύμβολα από άλλους κώδικες, όπως ο μαθηματικός κώδικας, η γλώσσα της πληροφορικής κ.ά.» συνεχίζει η κυρία Τραγάκη. «Το ερώτημα βέβαια είναι αν τα παραπάνω αποτελούν έκφραση και δημιουργικότητα ή αλλοίωση της γλώσσας μας, και αυτό μένει να απαντηθεί» συνεχίζει χαρακτηριστικά.
«Οταν μιλάμε δεν σκεφτόμαστε πραγματικά τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, τις λέμε υποσυνείδητα» συνεχίζει την κουβέντα μας η Μιχαέλα. «Αν όμως όλες αυτές οι λέξεις που χρησιμοποιείτε κάποτε ξεχαστούν, καθώς είναι πιθανό να μην περάσουν στην επόμενη γενιά, ποια λέξη θα θέλατε να κρατήσετε;» μοιάζει η πρώτη φυσική ερώτηση προς τα παιδιά.
«Τη λέξη «τσιλάρω»» λένε η Μαρία Δημητρουλάκου μαζί με τη Μιχαέλα. «Είναι μια λέξη με θετική χροιά». Και εδώ προκύπτει ένα πρώτο συμπέρασμα: Στην αργκό των νέων σήμερα σπάνια θα βρεις λέξεις με πραγματικά θετική χροιά. Αν και εδώ ο Θοδωρής παρεμβαίνει και θυμίζει δύο από τις «δικές τους» λέξεις: «μπρο» (αδελφέ) και «γυπαετός» (γόης), με τη δεύτερη να δανείζεται σημασία από την ελληνική γλώσσα και μόνο. Σπάνιο, αλλά τελικά, υπαρκτό.
Πότε μια λέξη μπαίνει σε λεξικό
Ποιες λέξεις όμως επιβιώνουν και διατηρούνται στην πορεία των χρόνων; Και βέβαια πότε μια λέξη διαρκεί τόσο ώστε να μπει σε… λεξικό; Σε αυτό ο κ. Χαραλαμπάκης (και δημιουργός του Χρηστικού λεξικού της νεοελληνικής γλώσσας Ακαδημίας Αθηνών) απαντάει επίσης ακαριαία. «Στα λεξικά μπαίνουν τελικά οι λέξεις που… αντέχουν για μια γενιά, δηλαδή 30 χρόνια»!
Ετσι, έχουν επιβιώσει κοροϊδευτικές λέξεις που ακούγαμε στο παρελθόν, όπως το «φυτό» ή η «φλασιά» ή το «τζάμι». Αν και σήμερα όλες αυτές οι λέξεις για τους νέους μοιάζουν ήδη γεροντικές.
«Οι Ελληνες πάντα θέλαμε να διαφέρουμε από τους άλλους» συνεχίζει πολύ σοφά ο Θοδωρής. «Να μην είμαστε ίδιοι. Ετσι κι εμείς θέλουμε να ξεχωρίζουμε γλωσσολογικά και να μη μας καταλαβαίνουν και οι μεγάλοι». Και αμέσως εντυπωσιάζει την παρέα, καθώς περνάει στην… επίθεση.
«Είσαστε υπέρ της απλοποίησης της ελληνικής γλώσσας;» ρωτάει τον κ. Χαραλαμπάκη.
Απλοποίηση vs ισοπέδωσης
Για να πάρει από τον ακαδημαϊκό την απάντηση: «Η ορθογραφική απλοποίηση μπορεί να γίνεται μόνο μέχρι ενός ορισμένου σημείου. Δεν είμαι υπέρ της ισοπέδωσης. Δεν κινδυνεύουμε από την απλοποίηση της γλώσσας, αν κρατάμε βέβαια την απαραίτητη ισορροπία. Ασφαλώς και δεν κινδυνεύει η γλώσσα μας από τους νέους. Ξέρουν πότε και πού χρησιμοποιούν τη δική τους αργκό και πώς να μιλούν μέσα στην τάξη ή μπροστά στους μεγαλύτερους». Ο κ. Χαραλαμπάκης δε θύμισε την περίφημη ρήση του Λορέντζου Μαβίλη στην ελληνική Βουλή το 1911 «δεν υπάρχουν χυδαίες λέξεις, αλλά χυδαίοι άνθρωποι». «Η διαφορετική (συχνά μυστική) γλώσσα είναι κατά κανόνα ο συνεκτικός κρίκος μιας ομάδας» λέει ο κ. Χαραλαμπάκης. «Κάθε νέα γενιά επαναστατεί με τον δικό της τρόπο, επιδιώκοντας να διαχωρίσει τη θέση της από τον κόσμο των μεγάλων». «Η γλώσσα μας είναι πολύ πλούσια και τη σεβόμαστε πολύ» λέει ο Παναγιώτης Παυλάκος. «Εξελίσσεται, αλλά εμείς την στρέφουμε προς έναν διαφορετικό δρόμο. Χρησιμοποιούμε λέξεις από διαφορετικές χώρες, τις ενώνουμε και το αποτέλεσμα είναι μόνο για εμάς! Δεν θέλουμε όμως έτσι να διαφοροποιηθούμε από τις ρίζες μας. Απλά είναι ένα παιχνίδι για εμάς». «Να ξέρετε ότι η γλώσσα μπορεί και να εκδικείται όταν την κακομεταχειριζόμαστε» απαντάει όμως στα παιδιά ο έγκριτος γλωσσολόγος. «Και απλά αλλάζει πορεία με τη σημασία της. Ετσι, λέξεις οι οποίες στο παρελθόν σήμαιναν κάτι συγκεκριμένο, μπορεί σήμερα να σημαίνουν ακριβώς το αντίθετο» συνεχίζει.
INFO
Οι μάστορες της πέτρας και τα «κουδαρίτικα»
Σε όλα τα μέρη του κόσμου, ομάδες ομόγλωσσων ανθρώπων ένιωθαν κατά καιρούς την ανάγκη να «κρυφτούν» μέσα στην ιδιαίτερη – μυστική – τους γλώσσα. Μεταξύ των πιο γνωστών εξ αυτών στην Ελλάδα ήταν τα «κουδαρίτικα» – από τη λέξη κούδα που σημαίνει πέτρα –, η μυστική γλώσσα των μαστόρων της πέτρας που την επινόησαν για να κρύβουν τα μυστικά του επαγγέλματός τους. Για παράδειγμα: «Ξεχώθηκεν ο γκαλιούρης» σήμαινε «βγήκε ο ήλιος» ή «Να ξεσερθούνε τα λαγούλια να ράξουν το μάνεμα» δηλαδή «Να πάνε τα παιδιά να φέρουν το φαγητό».
Είπαν…
Γιώργος Μικρός (καθηγητής Υπολογιστικής και Ποσοτικής Γλωσσολογίας)
«Η μη αλλαγή είναι… θάνατος»
«Η κακή ορθογραφία, η ανακρίβεια, καθώς και η ανεπάρκεια της έκφρασης στη γραφή, η άγνοια των απλούστερων κανόνων στίξης… δεν είναι καθόλου σπάνια μεταξύ των νεαρών ανδρών, οι οποίοι για όλα τα υπόλοιπα [ακαδημαϊκά θέματα] είναι καλά προετοιμασμένοι για πανεπιστημιακές σπουδές». Αυτό έγραφε το 1871 ο Charles Eliot, πρόεδρος του Πανεπιστημίου του Harvard παρατηρώντας τη γλώσσα των νέων φοιτητών του διάσημου αμερικανικού πανεπιστημίου και περιγράφοντας απογοητευμένος τις γλωσσικές ικανότητες των φοιτητών του. Γιατί όμως αυτή η κουλτούρα παραπόνων για τη γλώσσα των νέων παραμένει και επαναλαμβάνεται σταθερά σε κάθε γενιά; Ενα κρίσιμο σημείο σε αυτή την αποτίμηση είναι η αντίληψη της γλωσσικής αλλαγής από τη γλωσσική κοινότητα. Η γλωσσική αλλαγή είναι ένα από τα πιο θεμελιώδη χαρακτηριστικά των ανθρώπινων γλωσσών. Για την ακρίβεια είναι ένας από τους σημαντικότερους δείκτες «υγείας» ενός γλωσσικού συστήματος καθώς όταν ένας γλωσσικός κώδικας σταματάει να αλλάζει, γνωρίζουμε ότι πλέον πλησιάζει ο γλωσσικός του «θάνατος», δηλαδή η εξαφάνισή του.
Για τους νέους, η καινοτομία στη γλώσσα είναι πράξη κοινωνικής ταυτότητας και ταυτόχρονα ατομικός προσδιορισμός. Και φυσικά, η διαφορετικότητα και η αποστασιοποίηση από την εκάστοτε γλωσσική νόρμα γίνονται αντιληπτές από τους μεγαλύτερους σε ηλικία ως παραφθορά και κατάπτωση. Και επειδή ο κύκλος αυτός επαναλαμβάνεται από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, αν ακούσετε το παιδί σας ή το εγγονάκι σας να λέει λέξεις που δεν τις καταλαβαίνετε, μην πανικοβληθείτε! Εκείνη τη στιγμή γίνεστε μάρτυρας μιας ζωντανής διαδικασίας αναμόρφωσης και μετεξέλιξης του γλωσσικού συστήματος. Είναι η ίδια διαδικασία που μετέτρεψε τη γλώσσα του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα στη γλώσσα του Σεφέρη και του Ελύτη.
Γιώργος Ξυδόπουλος (καθηγητής Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών)
«Οι νέοι είναι φορέας ανανέωσης»
Οι νέοι άνθρωποι σήμερα, λένε, «πάσχουν από λεξιπενία» ή «δεν διαθέτουν γλωσσικό αισθητήριο» στη μητρική τους γλώσσα και πολλοί γονείς, εκπαιδευτικοί κ.λπ. ανησυχούν για τα επακόλουθα στη γλωσσική διαμόρφωση και την περαιτέρω ακαδημαϊκή πορεία των παιδιών τους. Αλλο συχνά ενοχοποιούν τους νέους για τη «γλωσσική παρακμή των ελληνικών» λόγω του «άκομψου και ακατανόητου» λεξιλογίου τους αλλά και του ότι γράφουν με γκρίκλις και όχι με την καθιερωμένη ελληνική ορθογραφία. Στην πραγματικότητα, οι νέοι άνθρωποι σήμερα χρησιμοποιούν τη γλώσσα ανάλογα με εμάς στην ηλικία τους. Χάρη στη νέοτητά τους υιοθετούν με ευκολία και ταχύτητα κάθε νέα γλωσσική έκφραση και επικοινωνούν μεταξύ τους με ιδιαίτερο τρόπο κι έτσι δεν τους καταλαβαίνουν οι μεγαλύτεροι, ιδίως οι γονείς τους· άλλωστε ως έφηβοι, βρίσκονται σε συνεχή (ιδεολογική) σύγκρουση και αντιπαράθεση μαζί τους. Η διαφορά από τη δική μας εφηβική εποχή είναι ότι το είδος, το πλήθος και η ταχύτητα των ερεθισμάτων έχουν αυξηθεί ραγδαία σε έναν απέραντο ψηφιακό κόσμο που δεν υπήρχε τότε. Συνεπώς, το νεανικό λεξιλόγιο εμπλουτίζεται με πληθώρα νέων γλωσσικών εκφράσεων, κυρίως αγγλικής προέλευσης, μέσω της μουσικής, της μόδας, του gaming, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, του Ιντερνετ, του youtube κ.λπ. Αντίθετα με ό,τι πιστεύουμε και παρά τις ανησυχίες μας, οι νέοι άνθρωποι αποτελούν φορέα εμπλουτισμού και ανανέωσης του λεξικού αποθέματος της γλώσσας μας. Οφείλουμε να τους σεβαστούμε ως ισότιμους χρήστες της γλώσσας. Το σχολείο οφείλει να εντάξει στο γλωσσικό μάθημα τον αστείρευτο πλούτο της γλώσσας τους δίπλα στα λογοτεχνικά κείμενα και τις υπόλοιπες γλωσσικές χρήσεις.
