«Αχχ και να γύριζε ο χρόνος πίσω, πριν απερίσκεπτα παρανομήσω και τον πανικό σκορπίσω…». Πιθανότατα ο καθένας μας έχει τη δική του φράση. Τη φράση του Ευγένιου Τριβιζά με την οποία μεγάλωσε ένα, δύο ή περισσότερα παιδιά. Για τη δική μας οικογένεια ήταν η παραπάνω.
Τοποθετημένη στο σύνορο με μια άλλη εποχή. Μια εποχή κατά την οποία τα παιδιά δεν διαβάζουν πλέον τόσο παραμύθια. Απορροφημένα από χρώματα διαδικτυακών παφλασμών, χαμένα στους ωκεανούς πληροφοριών, μάλλον φτιάχνουν τα δικά τους παραμύθια. Τρομακτικά; Ευχάριστα; Ο Ευγένιος Τριβιζάς δεν είναι απαισιόδοξος. Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Λέει στο «Βήμα» ότι «η κάθε εποχή έχει τις προκλήσεις της. Ακόμα και οι «χρυσές» ή μάλλον οι «επίχρυσες»…».
Οι μύθοι μοιάζουν να αποσύρονται. Οι νέοι των παγκόσμιων «ψηφιακών» κοινωνιών μας έχουν εκτεθεί σε έναν συνδυασμό βίας, έλλειψης κανόνων, αδυναμίας των μεγαλύτερων να διαχειριστούν την υπερέκθεσή τους στην πληροφορία…
«Οι νέοι της χώρας μας, αλλά και όσοι μεγαλώνουν στις παγκόσμιες «ψηφιακές» κοινωνίες, αντιμετωπίζουν πράγματι προκλήσεις που προκύπτουν από έναν συνδυασμό υπερέκθεσης στην πληροφορία, έλλειψης σαφών κατευθυντήριων κανόνων, δυσχέρειας διάκρισης του ουσιώδους από το περιττό, και αδυναμίας των παραζαλισμένων από τις καταιγιστικές εξελίξεις μεγαλυτέρων να τους καθοδηγούν αποτελεσματικά. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, ότι η γενιά αυτή είναι ταυτόχρονα πιο δυναμική, πιο ευέλικτη, πιο συνδεδεμένη και πιο ενημερωμένη από παλαιότερες.
Η πρόσβαση σε τεράστιες ποσότητες πληροφορίας μπορεί να είναι συντριπτική, αλλά ταυτόχρονα είναι και απελευθερωτική. Οι νέοι σήμερα δεν είναι απλοί καταναλωτές, αλλά φορείς πληροφορίας και εν δυνάμει δημιουργικής καινοτομίας. Σε αντίθεση με προηγούμενες γενιές, εξοπλισμένοι με την τεχνολογία και τα εργαλεία του ψηφιακού κόσμου, έχουν τη δυνατότητα να δικτυώνονται τάχιστα, να εκφράζονται ελεύθερα και να συνεργάζονται άμεσα με συνομηλίκους τους από όλο τον κόσμο, κάτι που τους επιτρέπει να εμπνέονται διαπολιτισμικές λύσεις εκεί όπου οι άλλοι αντικρίζουν αδιέξοδα.
Ποτέ άλλοτε οι νέοι δεν είχαν τόση επίγνωση των κοινωνικών, περιβαλλοντικών και ανθρωπιστικών ζητημάτων. Κάθε εποχή είχε τις προκλήσεις της. Ακόμα και οι «χρυσές» ή μάλλον οι «επίχρυσες». Οι νέοι δεν είναι μόνο οι δέκτες των προκλήσεων αυτών, αλλά και εκείνοι που διαθέτουν την ενέργεια, τον δυναμισμό και το πείσμα να δράσουν αποτελεσματικά ώστε να τις υπερβούν. Ας ελπίσουμε ότι θα τα καταφέρουν».
Το Διαδίκτυο και η διάδοση των social media σε όλες τις ηλικίες είναι λέτε η ανάσα ή το φαρμάκι για τις δημοκρατίες μας;
«Το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι ούτε ανάσα ούτε φαρμάκι. Είναι ουδέτερα εργαλεία, η θετική ή αρνητική επίδραση των οποίων εξαρτάται από το πώς τα χρησιμοποιούμε και από το πλαίσιο ρύθμισης στο οποίο λειτουργούν. Από τη μία πλευρά, έχουν φέρει επανάσταση στην επικοινωνία, τη συμμετοχή και την πρόσβαση στην πληροφορία. Από την άλλη πλευρά, η ανεξέλεγκτη χρήση τους λειτουργεί διαβρωτικά για τις δημοκρατικές κοινωνίες με την ταχύτατη διάδοση ψευδών ειδήσεων, τον πολωτικό λόγο, τη χειραγώγηση των καταναλωτών μέσω πολυάριθμων αλγορίθμων, τον περιορισμό της ιδιωτικότητας και την ανωνυμία, η οποία οδηγεί στην ασυδοσία και την αίσθηση παντοδυναμίας των ψηφιακών όχλων.
Το στοίχημα για το μέλλον είναι με έναν συνδυασμό εκπαίδευσης και ρύθμισης να βρεθούν τρόποι που μεγιστοποιούν τα οφέλη, ενώ παράλληλα ελαχιστοποιούν τις αρνητικές επιπτώσεις. Οι μικρότερες ηλικίες χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή. Είχα γράψει παλαιότερα την ιστορία μιας τηλεόρασης, η οποία, με τον χρόνο, εξελισσόταν σε «τηλεβόραση», καταβροχθίζοντας όσους την παρακολουθούσαν για υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα. Σήμερα, ο ίδιος κίνδυνος υπάρχει με τις οθόνες των κινητών, οι οποίες τείνουν να γίνουν για πολλά παιδιά οι νέες «τηλεβοράσεις».
Σε μια πρόσφατη συνέντευξη Τύπου για ένα θεατρικό μου έργο, έμεινα άναυδος όταν ένας νηπιαγωγός μου ανέφερε ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο. Κάποιοι από τους μαθητές του, όπως μου είπε, δεν ξέρουν πώς να κρατήσουν σωστά το μολύβι. Το κρατούν σαν να είναι κουτάλι και πιστεύουν ότι αν σύρουν το δάχτυλό τους πάνω στο κείμενο ενός βιβλίου, η σελίδα θα γυρίσει από μόνη της. Αυτές οι μικρές ενδείξεις φανερώνουν τις βαθιές αλλαγές που επιφέρει η τεχνολογία».
Συνολικά η νέα ψηφιακή εποχή;
«Πριν από δεκαπέντε χρόνια σε μια συνέντευξή μου είχα αναφέρει ότι στο παρελθόν είχαμε βιβλία τσέπης, ενώ στο μέλλον θα έχουμε βιβλιοθήκες τσέπης. Σημαδιακή υπήρξε η απόφαση της Encyclopedia Britannica, της εγκυρότερης πηγής αναφοράς στην αγγλική γλώσσα, να τερματίσει, μετά από περίπου δυόμισι αιώνες την έντυπη έκδοσή της. Σήμερα, πράγματι, είναι εφικτό να έχουμε ολόκληρη την Encyclopedia Britannica στην τσέπη μας – στο κινητό μας, στο smartwatch μας, ακόμα και στα έξυπνα γυαλιά που φοράμε.
Η γνώση είναι πλέον εύκολα και άμεσα προσβάσιμη. Αυτό σημαίνει ότι ένα εκπαιδευτικό σύστημα που βασίζεται στη συσσώρευση και απομνημόνευση γνώσεων δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της εποχής μας. Ο σύγχρονος νέος βρίσκεται ένα κλικ μακριά από κάθε είδους πληροφορία. Δεν χρειάζεται να απομνημονεύει δεδομένα, αλλά να επιλέγει το συγκεκριμένο στοιχείο γνώσης που χρειάζεται, για συγκεκριμένο σκοπό.
Ο Αϊνστάιν το είχε συνοψίσει με τον πιο απλό τρόπο: Never memorize something you can look up. Η «Σφαγή των Νηπίων» είναι ο τίτλος του δεύτερου κεφαλαίου του μυθιστορήματος του Τσαλς Ντίκενς «Δύσκολοι Καιροί» που γράφτηκε το 1854 και διαδραματίζεται σε ένα σχολείο, όπου ο διευθυντής περιγράφει το – κατά τη γνώμη του – ιδανικό εκπαιδευτικό σύστημα. «Αντιμετώπιζε τους μαθητές», παρατηρεί ο Ντίκενς, «σαν να ήταν μια σειρά από δοχεία τα οποία έχει καθήκον να γεμίσει με γεγονότα και αριθμούς (facts and divs), απορρίπτοντας κάθε ίχνος φαντασίας».
Οτιδήποτε σχετίζεται με τη φαντασία ο διευθυντής το θεωρεί ζιζάνιο που πρέπει να ξεριζωθεί όσο πιο νωρίς γίνεται από τον νου των παιδιών. Στη σημερινή εποχή, ωστόσο, απαιτείται ακριβώς το αντίθετο. Αντί να παραγεμίζουμε τους μαθητές με γνώσεις, οφείλουμε να καλλιεργούμε και να διευρύνουμε τη φαντασία τους, ώστε να είναι σε θέση να επιλέγουν και να συνδυάζουν διάφορα είδη γνώσης με καινοτόμους τρόπους. Η φαντασία γεννά τη δημιουργικότητα και την ελευθερία σκέψης – και αυτά είναι τα θεμέλια ενός καλύτερου κόσμου».
Ποιες είναι οι επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στον χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας;
«Οπως οι εργάτες γης στο παρελθόν αιφνιδιάστηκαν από την επέλαση των τρακτέρ και αντικαταστάθηκαν από αυτά, έτσι και σήμερα φυσικά πρόσωπα που ασχολούνται με τη λογοτεχνική και καλλιτεχνική δημιουργία ανησυχούν για τη θέση τους στον κόσμο της τεχνητής νοημοσύνης.
Σεναριογράφοι στο Χόλιγουντ απεργούν, απαιτώντας τον αποκλεισμό της τεχνητής νοημοσύνης από τη δημιουργία σεναρίων, ενώ δημοφιλείς συγγραφείς και ενώσεις λογοτεχνών προβαίνουν σε ομαδικές διακηρύξεις, καταγγέλλοντας ότι προστατευόμενα από τη νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας έργα χρησιμοποιούνται χωρίς άδεια για την εκπαίδευση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης».
Πόσο πιθανό είναι λέτε να αποτραπούν οι αλλαγές που φέρνει η τεχνητή νοημοσύνη στη δημιουργική διαδικασία μέσω νομικών και κοινωνικών αντιδράσεων;
«Είναι, φοβάμαι, υπεραισιόδοξο να ελπίζουμε ότι οι επερχόμενες τεκτονικές αλλαγές μπορούν να αποτραπούν μέσω κινητοποιήσεων ή νομικών περιορισμών. Οι νομοθετικές ρυθμίσεις είναι εύκολο να παρακαμφθούν από εταιρικούς κολοσσούς, όπως οι PwC, KPMG και Microsoft, που επενδύουν δισεκατομμύρια σε αυτή την πρωτοποριακή τεχνολογία. Η τέχνη ανέκαθεν βασιζόταν στην επιρροή και την αλληλεπίδραση.
Νεότεροι συγγραφείς, καλλιτέχνες και δημιουργοί πάντα διδάσκονταν, εμπνέονταν και επηρεάζονταν από τους προκατόχους τους. Το ίδιο κάνει η τεχνητή νοημοσύνη με πληρέστερο, ευρύτερο και αποτελεσματικότερο τρόπο. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για ζήτημα αρχής, αλλά για ζήτημα κλίμακας. Οπως δεν μπορεί να απαγορευθεί σε έναν συγγραφέα ή έναν ζωγράφο να εμπνέεται και να διδάσκεται από προηγούμενα έργα, έτσι είναι εξίσου δύσκολο να περιοριστεί και να αστυνομευθεί η τεχνητή νοημοσύνη.
Οσο για τα πνευματικά δικαιώματα των έργων που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης, το πιθανότερο σενάριο είναι ένας συμβιβασμός σύμφωνα με τον οποίο οι εταιρείες που «εκπαιδεύουν» προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης θα καταβάλλουν ένα ποσό σε λογοτεχνικές ενώσεις ή άλλους φορείς, το οποίο θα διανέμεται στα μέλη τους».
Τα παραμύθια είναι πέρα από χρόνο, πέρα από τόπο, πέρα από ηλικία και τα μηνύματά τους, όπως το ότι όλα είναι δυνατά, ότι πάντα υπάρχει ελπίδα
Πώς θα επηρεάσει όμως την ανθρωπότητα η πιθανότητα η τεχνητή νοημοσύνη να δημιουργεί πρωτότυπα έργα τέχνης και λογοτεχνίας υψηλής ποιότητας;
«Αν υποθέσουμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορέσει κάποτε να παράγει πρωτότυπα έργα λογοτεχνίας και τέχνης αντάξια ή ανώτερα εκείνων ενός Σαίξπηρ ή ενός Ντα Βίντσι, το γεγονός αυτό θα μπορούσε να πλήξει μεμονωμένους δημιουργούς ή επαγγελματικούς κλάδους. Ωστόσο, για την ανθρωπότητα συνολικά, η εξέλιξη αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από ευπρόσδεκτη έως και ευεργετική».
Πάντως, ο κόσμος που χτίσατε, με τον οποίο και όλοι μεγαλώσαμε τα παιδιά μας, σε μεγάλο βαθμό δεν υπάρχει πια. Σχεδόν δεν ξέρουμε πώς να μιλήσουμε σήμερα στους νέους…
«Σε αντίθεση με τους πραγματικούς κόσμους που χτίζονται και καταρρέουν, ανυψώνονται και γκρεμίζονται, σε μια αέναη αλληλουχία θαυμαστών ή τερατωδών αρχιτεκτονημάτων, οι φανταστικοί κόσμοι θα υπάρχουν για πάντα – επειδή ακριβώς ποτέ δεν υπήρξαν. Στους νέους – και όχι μόνο – θα μιλούσα, όπως πάντα, με παραμύθια. Τα παραμύθια είναι πέρα από χρόνο, πέρα από τόπο, πέρα από ηλικία και τα μηνύματά τους, όπως το ότι όλα είναι δυνατά, ότι πάντα υπάρχει ελπίδα, ότι μπορούμε να νικάμε τους δράκους που μας απειλούν και τα τέρατα που μας δυναστεύουν και να ξεπερνάμε τους περιορισμούς των ρόλων του περιβάλλοντος και της ύπαρξης, είναι πάντα επίκαιρα.
Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, η «Φρουτοπία», πριν γίνει τηλεοπτική σειρά, κόμικ, θεατρικό έργο, μιούζικαλ και τόσα άλλα, πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Το Ρόδι» πριν από 45 χρόνια. Πρόσφατα, ένας γνωστός ποιητής και ράπερ την έφερε ξανά στο προσκήνιο, χρησιμοποιώντας την ως έμπνευση για να προωθήσει το νέο του μουσικό άλμπουμ, δημιουργώντας ένα βίντεο, στο οποίο παρουσιάζει τον Θάνο το Κολοκυθάκι και άλλους χαρακτήρες της να «φυτοζωούν» σε μια υποβαθμισμένη γειτονιά. Ομως αυτό δεν ήταν απαραίτητο. Οι αναγνώστες της «Φρουτοπίας» γνωρίζουν πολύ καλά ότι η υποβαθμισμένη γειτονιά υπήρχε ανέκαθεν στον κόσμο της.
Ηταν η γειτονιά με τους σκουπιδοτενεκέδες, όπου η Λιλή η Λεμονόκουπα, η Πέπη η Πατημένη Μπανανόφλουδα και οι γείτονές τους παλεύουν καθημερινά για την επιβίωσή τους. Σε μια χαρακτηριστική σκηνή, η Λιλή η Λεμονόκουπα παραπονιέται στον πρωθυπουργό, τον Αιμίλιο το Μήλο, για το γεγονός ότι, παρά τις υποσχέσεις της κυβέρνησης, η γειτονιά με τους σκουπιδοτενεκέδες δεν αναβαθμίζεται. Ο Αιμίλιος απαντά με τη γνωστή ρητορική, επικαλούμενος την «προσωρινή ανάγκη μέτρων λιτότητας» και υπόσχεται ότι η κατάσταση σύντομα θα βελτιωθεί.
Φυσικά, η βελτίωση αυτή ποτέ δεν έρχεται, όπως τόσο συχνά συμβαίνει στην πραγματική ζωή. Αυτό εννοώ όταν μιλώ για διαχρονικότητα. Παρά τη σουρεαλιστική επιφάνεια των επεισοδίων, τα αβυσσαλέα μίση, οι αποτρόπαιες προδοσίες και οι καταχθόνιες συνωμοσίες που διαδραματίζονται στα μανάβικα, τις φυλακές, τα μέγαρα και τις απομακρυσμένες γειτονιές της μυθικής αυτής χώρας δεν παύουν ποτέ να αντικατοπτρίζουν κάτι γνώριμο: ανθρώπινα πάθη, ανεκπλήρωτα όνειρα, κοινωνικές αδικίες. Πάντα θα υπάρχουν κολοκυθάκια που ονειρεύονται να δείρουν μανάβηδες, υπουργικά συμβούλια που απαρτίζονται από σπουδαία λάχανα, επίδοξοι «καρπουζοκράτορες», βλίτα που φιλοδοξούν – και συχνά καταφέρνουν – να γίνουν υπουργοί Παιδείας και υποβαθμισμένες γειτονιές, κατοικημένες από λεμονόκουπες και άλλους απόκληρους της κοινωνίας.
Ο Νίκος Μαρουλάκης, ο εικονογράφος που χάρισε με τον χρωστήρα του ζωή στους χαρακτήρες της «Φρουτοπίας», δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας. Ομως η Μάτα η Ντομάτα, ο Φώντας το Σκληρό Καρύδι, ο Βλάσης το βλίτο, ο Αρχέλαος το Λαχανιασμένο Λάχανο, ο Λάμπρος το Ραδίκι του Βουνού, η Μαρουλίτα το Μαρούλι, και όλοι οι άλλοι αξέχαστοι χαρακτήρες που ζωντάνεψε, συνεχίζουν να αγαπούν, να μισούν, να μηχανορραφούν, να κυκλοφορούν στις σελίδες των οκτώ τόμων της «Φρουτοπίας» που συμπληρώνουν 30 χρόνια συνεχών επανεκδόσεων. Και μάλλον θα συνεχίσουν να ζουν όταν και εγώ τους αποχαιρετήσω. Και μια είδηση της τελευταίας στιγμής: Ολοκλήρωσα τον ένατο και τον δέκατο τόμο της «Φρουτοπίας». Εάν βρεθεί ένας καλλιτέχνης αντάξιος του αείμνηστου Νίκου Μαρουλάκη, οι δύο νέοι τόμοι θα προστεθούν στους οκτώ πρώτους…».
Αν το 2025 ήταν λέξη, ποια λέξη θα μπορούσε να είναι;
«Τραμπ… ολίνο (σε ναρκοπέδιο)».
