Οταν ο Γιώργος έφυγε από τη ζωή, ήταν 72 ετών. Τα παιδιά του είχαν αποφασίσει να τον αποτεφρώσουν και να σκορπίσουν τις στάχτες του στο νησί του, την Κέρκυρα, όπως και ο ίδιος επιθυμούσε. Η σύζυγός του ωστόσο αρνούνταν κατηγορηματικά κάθε συζήτηση που δεν περιελάμβανε την ταφή. Ηθελε να τον θάψει στο χωριό, να πηγαίνει στα μνήματα, να του «μιλάει», όπως συνηθίζει να κάνει με τον πατέρα και τη μητέρα της. Ο Τίμος είχε κι αυτός εκφράσει την επιθυμία να αποτεφρωθεί. Σεβόμενη την απόφασή του η οικογένειά του επικοινώνησε με το αποτεφρωτήριο και όλα ήταν έτοιμα. Ωστόσο, λίγες ώρες πριν η διαδικασία ξεκινήσει, την ακύρωσαν και αποφάσισαν να προχωρήσουν σε ταφή, παρά την επιθυμία του νεκρού.
«Περιστατικά σαν αυτά συμβαίνουν συχνά» λέει ο πρόεδρος της Ελληνικής Κοινωνίας Αποτέφρωσης και μέλος του ΔΣ του Αποτεφρωτηρίου Ριτσώνας Αντώνης Αλακιώτης. «Κάθε εβδομάδα έχουμε σίγουρα τρεις με τέσσερις ακυρώσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις ένα μέλος του πυρήνα της οικογένειας που είναι πιο κοντά στην Εκκλησία εν τέλει επηρεάζει τους υπόλοιπους και υπαναχωρούν» προσθέτει ο άνθρωπος που επί δύο δεκαετίες κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια προκειμένου να φτιαχτεί το Κέντρο Αποτέφρωσης Νεκρών (ΚΑΝ) στη Ριτσώνα, το οποίο τελικά αδειοδοτήθηκε και ξεκίνησε τη λειτουργία του μόλις τον Σεπτέμβριο του 2019.
Αυξητική τάση
Οπως εξηγεί ο ίδιος, κάθε χρόνο οι αποτεφρώσεις παρουσιάζουν αύξηση 0,3-0,5% (επί του συνολικού αριθμού των θανόντων). Το 2020 οι αποτεφρώσεις αντιστοιχούσαν στο 2,2% των θανάτων, το 2021 το ποσοστό τους ανέβηκε στο 2,5% και το 2022 στο 2,7%. Ειδικότερα, την περασμένη χρονιά πραγματοποιήθηκαν στη Ριτσώνα 3.900 αποτεφρώσεις, ενώ ο συνολικός αριθμός των θανάτων άγγιξε τις 136.000.
«Στην Ελλάδα η Ιερά Σύνοδος δεν παρέχει την εξόδιο ακολουθία στην αποτέφρωση και αυτό λειτουργεί αποτρεπτικά» σημειώνει ο Αντώνης Αλακιώτης και συμπληρώνει: «Συνήθως κάποιο μέλος της οικογένειας δεν συμφωνεί από την αρχή με την αποτέφρωση κι έτσι οι υπόλοιποι συμβιβάζονται και προχωρούν σε ταφή, προκειμένου να μη χαλάσει η οικογενειακή συνοχή».
Γιατί διστάζουμε
«Να μην πάει αδιάβαστος» λέει ο λαός. Ο πρόεδρος της Ελληνικής Κοινωνίας Αποτέφρωσης δίνει τη δική του εξήγηση: «Ο μέσος Ελληνας θεωρεί πολύ σημαντική τη στάση της Εκκλησίας, ιδίως σε ό,τι αφορά τα «υποχρεωτικά» μυστήρια και τις δογματικές θέσεις. Επηρεάζεται από αυτήν. Είναι μια τάση που παρατηρείται γενικότερα στον ευρωπαϊκό Νότο».
Στη Σικελία ο αριθμός των αποτεφρώσεων ύστερα από 150 χρόνια λειτουργίας του αποτεφρωτηρίου είναι μόλις 5%. Την ίδια στιγμή στον αναπτυγμένο Βορρά, στο Μιλάνο, αγγίζουν το 50% του συνόλου των θανάτων. «Η ταφική νοοτροπία όσο πιο νότια πάμε τόσο πιο συντηρητική γίνεται, γι’ αυτό στη χώρα μας αργήσαμε τόσο να αποκτήσουμε αποτεφρωτήριο» συνεχίζει ο Αντώνης Αλακιώτης. Στο Μιλάνο το πρώτο αποτεφρωτήριο λειτούργησε το 1870. Οι καθολικοί ιερείς όμως εδώ και σχεδόν 60 χρόνια παρέχουν την εξόδιο ακολουθία. Το 1918 είχαν εκδώσει εγκύκλιο που απαγόρευε την εξόδιο ακολουθία για όσους επιλέγουν την αποτέφρωση. Το 1964 ωστόσο αποσύρθηκε.
Στη Εκκλησία της Ελλάδος επιμένουν. Η Ιερά Σύνοδος βέβαια έδειξε… μεγαλοθυμία. Δεν παρέχει μεν την εξόδιο ακολουθία στην οποία περιλαμβάνεται το Ευαγγέλιο, παρέχει όμως ένα τρισάγιο. Κι αυτό υπό συνθήκες και κατά περίπτωση. Ενδεχομένως η στάση τους να αλλάξει όταν πια τα ποσοστά των αποτεφρώσεων αυξηθούν τόσο που θα δουν απώλειες εσόδων» συμπληρώνει με νόημα. Οπως λέει, θυμάται ακόμη την πρώτη αποτέφρωση που ακυρώθηκε: «Μίλησα με τα παιδιά της θανούσης και μου είπαν ότι δεν έβρισκαν παπά για να κάνει έστω το τρισάγιο. Έτσι αποφάσισαν να προχωρήσουν σε ταφή, μολονότι η επιθυμία της μητέρας τους ήταν να αποτεφρωθεί».
Ποιοι τη διαλέγουν
Σύμφωνα με τον Αντώνη Αλακιώτη, στα τριάμισι χρόνια λειτουργίας του αποτεφρωτηρίου το προφίλ των ανθρώπων που το επιλέγουν έχει διευρυνθεί. Οπως ήταν αναμενόμενο όμως, υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους. Συνήθως είναι άτομα ανώτατου μορφωτικού επιπέδου, αριστερών πεποιθήσεων ή από τον χώρο της τέχνης. «Παραδοσιακά, ξεκινώντας από τη Μαρία Κάλλας, ο χώρος της τέχνης, ακόμα κι όταν δεν υπήρχε αποτεφρωτήριο στην Ελλάδα, επέλεγε την πρακτική αυτή. Κυρίως ηθοποιοί, ερμηνευτές, ζωγράφοι, ποιητές» περιγράφει. Και βέβαια, είναι μια διαδικασία πιο οικεία στις νεότερες ηλικίες.
Κάποιον ρόλο στην επιλογή της αποτέφρωσης ωστόσο παίζουν και τα βιώματα που ο καθένας από εμάς κουβαλάει από την παιδική του ηλικία, όταν για πρώτη φορά κλήθηκε να αποχαιρετήσει κάποιον δικό του άνθρωπο. Εικόνες που, όπως λένε επαγγελματίες των γραφείων τελετών, οι νεότεροι δεν θέλουν να βλέπουν να επαναλαμβάνονται. «Εχουν μια άρνηση με τα… καντήλια και τα μνήματα» περιγράφει ο πρόεδρος της Ενωσης Γραφείων Τελετών Θεόδωρος Επισκοπόπουλος «και, από την άλλη, η αποτέφρωση κρατάει μόλις 70 λεπτά».
Για τη στάχτη
Οσο για το τι θα κάνει ο καθένας με τη στάχτη του δικού του ανθρώπου, εξαρτάται από την τελευταία επιθυμία του θανόντος. Συνήθως ζητούν η στάχτη να σκορπιστεί στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, στον τόπο καταγωγής τους, ιδιαίτερα εκείνοι που έζησαν για χρόνια μακριά του. Αλλοι επιλέγουν να θάψουν την τέφρα, ενώ λιγότεροι κρατούν την τεφροδόχο σε κάποιο σημείο του σπιτιού. «Είναι μια προσωπική επιλογή. Τα γραφεία τελετών μάς στέλνουν τη σορό κι εμείς κάνουμε την αποτέφρωση. Από εκεί και πέρα κάθε οικογένεια κάνει την επιλογή της» λέει ο Αντώνης Αλακιώτης.
Εν τούτοις, από τότε που ξεκίνησε τη λειτουργία του το αποτεφρωτήριο της Ριτσώνας οικογένειες που αναγκάζονταν να ταξιδέψουν στο εξωτερικό προκειμένου να εκπληρώσουν την επιθυμία του αγαπημένου τους για καύση έχουν πάψει να αναζητούν λύση εκτός συνόρων. Μέχρι και το 2019 όμως το πολυδάπανο ταξίδι στη Βουλγαρία ήταν μονόδρομος.
Κερδίζουν έδαφος σε ΗΠΑ – Ευρώπη οι οικολογικές μορφές ταφής
Τη στιγμή που στην Ελλάδα η αποτέφρωση συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο debate ή ταμπού, οι ΗΠΑ και σε μικρότερο βαθμό οι χώρες της Ευρώπης έχουν ήδη περάσει σε νέες, πιο οικολογικές μορφές ταφής – στην κομποστοποίηση των νεκρών και στην υγρή αποτέφρωση. «Ο θάνατος στη σύγχρονη Αμερική δεν παρουσίαζε ποτέ τόσες επιλογές όσες σήμερα» σχολίασε η «Washington Post». Τα «φυσικά» νεκροταφεία, στα οποία δεν χρησιμοποιούνται ταριχευτικά υγρά ή τσιμέντο στους τάφους γίνονται όλο και πιο συνηθισμένα. Η ανθρώπινη κομποστοποίηση κερδίζει επίσης έδαφος: Το σώμα του νεκρού τοποθετείται σε ένα δοχείο από χάλυβα που περιέχει νερό, σάπια φύλλα και μικρόβια που επιταχύνουν την αποσύνθεση. Ύστερα από περίπου 45 ημέρες, απομένει ένα τετραγωνικό μέτρο χώματος πλούσιου σε θρεπτικά συστατικά που επιστρέφεται στην οικογένεια ή σκορπίζεται στη φύση. Υπάρχει επίσης η υγρή αποτέφρωση ή αλλιώς αλκαλική υδρόλυση, στην οποία το σώμα βυθίζεται σε μια δεξαμενή με ζεστό, πολύ αλκαλικό νερό (95% νερό και 5% υδροξείδιο του καλίου) και σε τέσσερις ώρες απομένει ένα υγρό πλούσιο σε άλατα, σάκχαρα και αμινοξέα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν λίπασμα.
Βάζουν… μέσο για την εξόδιο ακολουθία
«Οι οικογένειες των νεκρών ψάχνουν πρόθυμο ιερέα για να τελέσει εξόδιο ακολουθία πριν από την αποτέφρωση» λέει ο Θεόδωρος Επισκοπόπουλος, πρόεδρος της Ενωσης Γραφείων Τελετών, δίνοντας το τραγελαφικό στίγμα της σθεναρής αντίστασης της Εκκλησίας σε μια πρακτική που πλέον κυριαρχεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες.
Άλλωστε, όπως επιβεβαιώνει, στα γραφεία τελετών είναι γνωστή η ιστορία πολιτικού που έχασε τον σύντροφό της και παρά την επιθυμία του δεν κατάφερε να τον αποτεφρώσει αφού δεν βρήκε ιερέα πρόθυμο να τελέσει στα… κρυφά την εξόδιο ακολουθία. Άλλοι πάλι τα καταφέρνουν. Βρίσκουν έναν «δικό τους» παπά, τελούν – μυστικά – το μυστήριο και προχωρούν εν συνεχεία στην αποτέφρωση.
Δεν είναι λίγοι και αυτοί, πάντως, που επιλέγουν την αποτέφρωση όχι μόνο για λόγους ιδεολογικούς, αλλά και για πρακτικούς, καθώς πλέον η εύρεση τάφου έχει καταστεί σχεδόν αδύνατη, ιδίως στο Λεκανοπέδιο και στα υπόλοιπα αστικά κέντρα. Ακόμα όμως κι αν βρουν, στα τρία χρόνια πρέπει να γίνει εκταφή, μια διαδικασία επίπονη. «Στα τρία χρόνια η αποσύνθεση δεν έχει ολοκληρωθεί. Όσοι έχουν παραβρεθεί σε εκταφή και έχουν δει τους ανθρώπους τους άλιωτους νιώθουν ότι προσβάλλουν τον νεκρό, ότι αυτό που κάνουν είναι ιεροσυλία, ύβρις. Αυτό είναι το πιο ισχυρό επιχείρημα για την επιλογή της αποτέφρωσης. Πολλοί γονείς δεν επιθυμούν τα παιδιά τους να αντικρίσουν αυτή την εικόνα» διαπιστώνει ο Θεόδωρος Επισκοπόπουλος.
Παρ’ όλα αυτά, στο δίλημμα αποτέφρωση ή ταφή η Βόρεια Ελλάδα εμφανίζεται πιο συντηρητική, επιλέγοντας κατά μεγάλη πλειοψηφία το δεύτερο. Συνεπώς, αυτή τη στιγμή και παρά τα όσα έχουν κατά καιρούς ακουστεί, η χώρα δεν μπορεί να υποστηρίξει ένα δεύτερο αποτεφρωτήριο. «Μεσοπρόθεσμα όμως θα είναι βιώσιμο» λένε οι επαγγελματίες του κλάδου, αφού, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις τους, μέσα στα επόμενα 30 χρόνια η αποτέφρωση στην Ελλάδα αναμένεται να επιλέγεται από το 15% των οικογενειών των θανόντων.
Ωστόσο, και το συνολικό κόστος της διαδικασίας της αποτέφρωσης είναι μικρότερο από αυτό της ταφής. «Μετά την ταφή ακολουθεί και η κατασκευή τάφου, ο οποίος ύστερα από τρία χρόνια θα πρέπει να καταστραφεί. Στη συνέχεια, η οικογένεια θα πρέπει να πληρώσει ετήσιο κόστος στον εκάστοτε δήμο για το οστεοφυλάκιο. Η αποτέφρωση, συνεπώς, καταλήγει να έχει περίπου το μισό κόστος» λέει ο Θεόδωρος Επισκοπόπουλος. Η τελική τιμή και στις δύο περιπτώσεις, βέβαια, ποικίλλει ανάλογα με το είδος της τελετής που επιλέγει η κάθε οικογένεια. Ένα «πακέτο», συνεχίζει ο πρόεδρος της Ενωσης Γραφείων Τελετών, μπορεί να ξεκινήσει από τα 800 ευρώ. Ωστόσο το κόστος αλλάζει εάν κάποιος επιθυμεί να τελέσει και πολιτική κηδεία με κόσμο, λουλούδια κ.ο.κ.
ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ: Άγγελος Σκορδάς
ΓΡΑΦΟΥΝ: Ανδρέας Αγγελόπουλος, Βελίκα Καραβάλτσιου, Μαρία Κρουστάλη, Πέτρος Κωνσταντινίδης, Παναγιώτης Σωτήρης, Γιώργος Φωκιανός
