Είτε ανήκει κανείς στους φανατικούς των Χριστουγέννων και του εντυπωσιακού στολισμού (δέντρα, λαμπιόνια, γιρλάντες, μπάλες κ.λπ.) που έχει ταυτιστεί με τη μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης, είτε τοποθετεί τον εαυτό του στους πύρινους επικριτές του γιορτινού καταναγκασμού των ημερών, ένας είναι ο άνθρωπος τον οποίο οι μεν οφείλουν να μνημονεύουν, οι δε να μέμφονται.

Δεν πρόκειται για άλλον από τον Τόμας Εντισον, στις 1.093 εφευρέσεις του οποίου συγκαταλέγεται και ο ηλεκτρικός λαμπτήρας πυράκτωσης. Ηταν πάνω στην ευρεσιτεχνία του οποίου βασίστηκε ο Εντουαρντ Χίμπερτ Τζόνσον για να δημιουργήσει τα πρώτα πολύχρωμα λαμπάκια στην ιστορία του είδους μας. Ο αντιπρόεδρος της ηλεκτρικής εταιρείας Εντισον αποφάσισε το 1882 να αντικαταστήσει τα κεριά που στόλιζαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο του σπιτιού του στην 32η οδό της Νέας Υόρκης με ένα καλώδιο 80 λευκών, κόκκινων και μπλε λαμπτήρων.

Μπορεί η αρχή του χριστουγεννιάτικου διακόσμου όπως τον ξέρουμε σήμερα να μοιάζει ταπεινή, όμως για την εποχή ήταν πραγματικά εντυπωσιακή, απασχολώντας ιδιαίτερα δημοσιογράφους και Τύπο. Το 1895 ο Λευκός Οίκος απέκτησε το πρώτο του φωταγωγημένο χριστουγεννιάτικο δέντρο, ενώ έξι χρόνια αργότερα η εταιρεία Εντισον είχε ήδη ξεκινήσει τη μαζική παραγωγή του προϊόντος που συνδέθηκε άρρηκτα με την περίοδο των Χριστουγέννων: τα λαμπιόνια.

Οι ετοιμασίες ξεκινούν τον… Δεκαπενταύγουστο

Κάθε χρόνο ολοένα και νωρίτερα πια – κάποιοι ξεκινούν μια μάλλον απονενοημένη αντίστροφη μέτρηση για την 25η Δεκεμβρίου ήδη από τον Δεκαπενταύγουστο – κάθε μητρόπολη, κάθε πρωτεύουσα, κάθε πόλη και κωμόπολη αλλά ακόμα και το πιο απομακρυσμένο χωριό του δυτικού κόσμου φωταγωγείται και στολίζεται εν όψει της θρησκευτικής επετείου της γέννησης του Θεανθρώπου.

Αν προσεγγίσει κανείς το ζήτημα ιστορικά, δεν μπορεί παρά να νιώθει δέος που οι πολίτες του 21ου αιώνα συνεχίζουν μια στη ρίζα της παγανιστική παράδοση, η σκούφια της οποίας κρατά από τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια, τα οποία γιορτάζονταν κάθε χρόνο από τις 17 έως τις 23 Δεκεμβρίου, δύο αιώνες πριν από τη γέννηση του Χριστού.

Αν όμως δούμε το θέμα αμιγώς αισθητικά, δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε ποιος αποφασίζει για την εικόνα που παίρνουν και εκπέμπουν οι πόλεις μας για σχεδόν δύο μήνες του χρόνου, άλλες με υπερβολή που θυμίζει Λας Βέγκας, κάποιες σαν να προσπαθούν να προβλέψουν πώς θα μοιάζει μια ενδεχόμενη μαζική επίθεση από ΑΤΙΑ στον πλανήτη μας και μερικές αποδομώντας στερεότυπα δεκαετιών, ήτοι τοποθετώντας στη ναφθαλίνη ταρανδάκια και αγιοβασίληδες και ερμηνεύοντας από την αρχή – εικαστικά τουλάχιστον – το πνεύμα των Χριστουγέννων.

Ταξίδι στη Γερμανία του 15ου αιώνα

Αν ψάξει να βρει κανείς ποιος έκανε mainstream τον στολισμό του χριστουγεννιάτικου δέντρου, ενός εθίμου που ξεκίνησε από τη Γερμανία τον 15ο αιώνα και αντιμετωπίστηκε αρχικά με περίσσευμα καχυποψίας, θα καταλήξει σε μια εικόνα από τα Χριστούγεννα της βασίλισσας Βικτωρίας το 1851. Ηταν δε σαν η μονάρχης του Ηνωμένου Βασιλείου να νομιμοποίησε το σημερινό σύμβολο των Χριστουγέννων. Αν πάλι αναζητήσει κανείς την πρώτη συστηματική προσπάθεια χριστουγεννιάτικου στολισμού του δημόσιου χώρου, τότε θα χρειαστεί να κάνει και πάλι ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο αλλά κάπως συντομότερο. Ηταν μόλις πριν από 70 χρόνια, το 1954, όταν η εμβληματική σήμερα Regent Street του Λονδίνου φωταγωγήθηκε για πρώτη φορά.

Η απόφαση λήφθηκε έπειτα από ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Daily Telegraph», που παρατηρούσε πως το Λονδίνο στη διάρκεια των χειμερινών μηνών, κατά τους οποίους έχουμε και τις μεγαλύτερες σε διάρκεια νύχτες, ήταν σκοτεινό και βαρετό.  Ο πρώτος εκείνος στολισμός δημιουργήθηκε με τα φώτα προσγείωσης παροπλισμένων αεροπλάνων, κάτι σαν το σημερινό upcycling, και παρότι ένα εναέριο φωτιστικό αντικείμενο καταπλάκωσε και σκότωσε έναν πεζό η παράδοση όχι μόνο συνεχίστηκε τις επόμενες χρονιές, αλλά γιγαντώθηκε, τοποθετώντας στο παιχνίδι και άλλους εμπορικούς δρόμους της πόλης, όπως την Oxford Street.

Λίγα χρόνια αργότερα ο ανταγωνισμός μεταξύ των διαφορετικών περιοχών κορυφώθηκε, βάζοντας στο παιχνίδι και διασημότητες κάθε εποχής που καλούνταν να πατήσουν το κουμπί της φωταγώγησης, όπως η πριγκίπισσα Νταϊάνα το 1981 ή οι Spice Girls στα μέσα της δεκαετίας του ’90.

Ο αρχιτέκτονας του στολισμού στο Λονδίνο

Ο Πολ Νταρτ, κορυφαίος βρετανός σχεδιαστής φωτισμού που γνωρίζει όσο λίγοι να αφηγείται μαεστρικά ιστορίες μέσα από τις δημιουργίες του, είναι εκείνος που τα τελευταία οκτώ χρόνια έχει αναλάβει το installation Spirit of London με τους πολυφωτογραφημένους αγγέλους το οποίο κοσμεί τη Regent Street. «Οι χριστουγεννιάτικοι στολισμοί μας είναι στην πραγματικότητα η αφήγηση μιας ιστορίας μέσω της εικόνας» λέει στο «Βήμα».

«Φυσικά ο σκοπός τους είναι να φωτίσουν την πόλη, αλλά και να δώσουν ένα κίνητρο τους επισκέπτες να έρθουν στην περιοχή του Γουέστ Εντ. Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι κάθε θεατής του installation, το οποίο είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος στην πρωτεύουσα, συνδέεται μαζί του με έναν πολύ προσωπικό τρόπο. Αυτό τουλάχιστον καταλαβαίνουμε από τα πολύ συγκινητικά μηνύματα που λαμβάνουμε. Ενας πιο μετρήσιμος τρόπος μέσω του οποίου το αντιλαμβανόμαστε είναι ότι οι άγγελοι της Regent Street είναι το πιο δημοφιλές τοπόσημο στo Instagram την περίοδο των γιορτών». Ο Νταρτ επισημαίνει πως ούτως ή άλλως βασικό κριτήριο στη δημιουργία της υπερμεγέθους φωτεινής εγκατάστασής του ήταν ο τρόπος που θα αποτυπωνόταν στο τετράγωνο κάδρο των φωτογραφιών της λαοφιλούς πλατφόρμας κοινωνικής δικτύωσης.

Το Instagram μαζί με το σκοτάδι των χειμερινών μηνών είναι δύο βασικές παράμετροι που λαμβάνουν υπόψη και οι υπεύθυνοι για τον στολισμό του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ). «Η ζεστασιά που προσφέρει το φως είναι ένα κίνητρο ή μια αφορμή ώστε το πάρκο να είναι κατοικήσιμο, φιλόξενο και επισκέψιμο από τους πολίτες ακόμα και μετά τη δύση του ήλιου» εξηγεί η Γαβριέλλα Τριανταφύλλη, διευθύντρια Προγραμματισμού και Παραγωγής του Κέντρου.

Ηδη στο πάρκο του Κέντρου έχουν τοποθετηθεί έξι φωτεινές εγκαταστάσεις – έργα τεσσάρων ξένων και δύο ελλήνων καλλιτεχνών –, ενώ και εφέτος ο χριστουγεννιάτικος στολισμός ξεφεύγει από την πεπατημένη και είναι, όπως ανάγλυφα περιγράφει η κυρία Τριανταφύλλη, μινιμαλιστικά μαξιμαλιστικός και έχει δημιουργηθεί με γνώμονα τη βιωσιμότητα, την εξοικονόμηση ενέργειας και το μικρότερο αποτύπωμα φωτορρύπανσης.

Από τη μεριά της η Στέλλα Αθανασίου, αρχιτέκτονας, που έχει ζήσει το ΚΠΙΣΝ από τη θεμελίωσή του, και συντονίστρια των τεχνικών υπηρεσιών, παραδέχεται μεν πως Χριστούγεννα χωρίς λαμπιόνια δεν μπορούν να υπάρξουν – άλλωστε μόνο στα 84 πλατάνια του χώρου έχουν τοποθετηθεί 34.000 μέτρα από λαμπάκια σε σχεδιασμό της πολύπειρης Ελευθερίας Ντεκώ –, ωστόσο υπογραμμίζει ότι για τον χριστουγεννιάτικο διάκοσμο βασικός άξονας είναι πάντα η γραμμική αρχιτεκτονική του κτιρίου που σχεδίασε ο Ρέντσο Πιάνο.

Εκείνο είναι που επιβάλλεται και καθοδηγεί έναν στολισμό, που μολονότι απέχει εμφατικά από τις στερεοτυπικές αναφορές, αφήνει θετικό αποτύπωμα στους επισκέπτες κοινωνούς του. Ισως το μόνο αμιγώς χριστουγεννιάτικο σύμβολο είναι τα τρία δέντρα – ένα για την Εθνική Λυρική Σκηνή, ένα για την Εθνική Βιβλιοθήκη και ένα για το ΚΠΙΣΝ – τα οποία έχουν ύψος 11 μέτρων και φτάνουν στην Αθήνα από τον Ταξιάρχη Χαλκιδικής.

Το εορταστικό κέντρο της Αθήνας

Τι είναι όμως τελικά εκείνο που βαραίνει περισσότερο στη σκέψη των ανθρώπων που αναλαμβάνουν να μεταμορφώσουν τον δημόσιο χώρο εν όψει Χριστουγέννων; «Είναι πολλά αυτά που πρέπει να λάβεις υπόψη. Απευθύνεσαι σε όλον τον κόσμο, από μικρά παιδιά μέχρι ηλικιωμένους» λέει η Αναστασία Φιλιπποπούλου, η αρχιτέκτονας και σχεδιάστρια φωτισμού που ενορχηστρώνει τον εφετινό στολισμό της Αθήνας.

«Οι ισορροπίες είναι το παν. Ειδικά εφέτος θέλαμε να δημιουργήσουμε κάτι γιορτινό και φωτεινό με μια νότα παραμυθιού αλλά χωρίς υπερβολές – να ταιριάζει στην πόλη και να την κάνει λίγο πιο ζεστή και χαρούμενη. Δημιουργήσαμε διαφορετικά επίπεδα φωτισμού. Θέλαμε ο στολισμός να ντύσει την πόλη με φως αλλά και με συναίσθημα». Η θεματική της αντλεί αναφορές από τα Χριστούγεννα των παιδικών χρόνων και γι’ αυτό, όπως εξηγεί, επέλεξε την κλασική παλέτα του κόκκινου, του πράσινου και του χρυσού, χρωμάτων ταυτόσημων σε όλη την οικουμένη με τα Χριστούγεννα, μια γιορτή που παρεμπιπτόντως ευνοεί την υπερβολή και ενίοτε το κιτς.

Αραγε μπορεί ο τρόπος που στολίζεται ή μεταμφιέζεται προσωρινά μια σύγχρονη πόλη να επηρεάσει την ψυχολογία αλλά τελικά και την αισθητική των κατοίκων της; «Αυτό είναι το μόνο σίγουρο, και μάλιστα ήταν ο λόγος που ανυπομονούσαμε να δούμε το έργο να πραγματοποιείται. Είναι κάτι μοναδικό να ξέρεις ότι έστω και λίγο μπορείς να συμβάλεις ώστε ο κόσμος να νιώσει αυτή τη χαρά και την παιδικότητα.

Η καθημερινότητα και η ρουτίνα συχνά μάς παρασύρουν, δεν σταματάμε σχεδόν ποτέ να παρατηρήσουμε το περιβάλλον γύρω μας και τις μικρές λεπτομέρειες που το κάνουν ξεχωριστό. Τα χριστουγεννιάτικα στολίδια είναι μια ευκαιρία για παύση, σε κάνουν να σηκώσεις το βλέμμα και να παρατηρήσεις. Προσωπικά βρίσκω πολύ συγκινητικό τον τρόπο που οι άνθρωποι γίνονται λίγο περισσότερο παιδιά τις μέρες των Χριστουγέννων. Αλλά ακόμα και αν δεν τους επηρεάζει όλους με τον ίδιο τρόπο, είναι πολύ σημαντικό να μη σταματήσουμε να προσπαθούμε. Μου έκανε τρομερή εντύπωση, όταν ετοιμάζαμε το δέντρο, που οι περαστικοί ρωτούσαν με ανυπομονησία πότε θα είναι έτοιμος ο στολισμός» καταλήγει η κυρία Φιλιπποπούλου.

83 χλμ. φωτάκια και αθόρυβα βεγγαλικά

Ανεξαρτήτως πάντως εάν κανείς προτιμά τα αφαιρετικά ή τα πληθωρικά σε στολισμό Χριστούγεννα και αν συμφωνεί ή διαφωνεί με τον τρόπο που επενδύεται με χριστουγεννιάτικο πνεύμα ο δημόσιος χώρος, η διαδικασία για την υλοποίηση δεν είναι ούτε απλή ούτε εύκολη. Ο αντιδήμαρχος Υποδομών του Δήμου Αθηναίων Ανδρέας Γραμματικογιάννης εξηγεί πως ο σχεδιασμός ξεκινά από τον Μάιο και οι εργασίες συντήρησης των διακοσμητικών λίγους μήνες αργότερα.

Τονίζει πως ειδικά για τον εφετινό διάκοσμο της Αθήνας έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό ανακυκλώσιμα υλικά, ότι για τα περίπου 83 χιλιόμετρα από φωτάκια που διατρέχουν την πόλη, όπως και για τα 550 μικρότερα και τα 730 μεγαλύτερα εναέρια στολίδια, χρησιμοποιείται τεχνολογία χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης, ενώ τονίζει πως για πρώτη φορά εφέτος στην τελετή για την αλλαγή του χρόνου υπάρχει πρόνοια τα πυροτεχνήματα που θα χρησιμοποιηθούν να είναι αθόρυβα, ώστε να μην υπάρξει ενόχληση ή πανικός στα αδέσποτα και στα ζώα συντροφιάς.

Το Παρίσι της σαμπάνιας και της εξοικονόμησης

Ο στολισμός των 2,6 χιλιόμετρων του διασημότερου, ενός από τους πλέον ακριβούς αλλά και από τους πιο φιλικούς στο Instagram δρόμους της Ευρώπης δεν είναι παίξε γέλασε. Την ευθύνη να ανταποκριθεί στο ύψος της μυθολογίας της λεωφόρου των Ηλυσίων Πεδίων αναλαμβάνει εδώ και αρκετά συναπτά έτη η γαλλική εταιρεία Blachere Illumination.

Είναι άλλωστε μια από τις κορυφαίες του είδους, στην οποία προστρέχουν για τεχνογνωσία και λαμπιόνια σχεδόν όλες οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες που αναζητούν τη χρυσή ισορροπία μεταξύ φαντασμαγορίας, καλαισθησίας και (διόλου αμελητέο μέγεθος) εξοικονόμησης ενέργειας. Πέρυσι, όπως εξηγούν οι υπεύθυνοι της εταιρείας που δίνει τα χριστουγεννιάτικα φώτα της στον κόσμο, προχώρησαν σε έναν γενναίο επανασχεδιασμό της ιδέας τους για τα Ηλύσια Πεδία με το σκεπτικό ότι το Παρίσι θα υποδεχόταν το καλοκαίρι του 2024 τους Ολυμπιακούς Αγώνες.

Τα 400 δέντρα της λεωφόρου επενδύθηκαν παραδοσιακά με λαμπιόνια, όμως η απόχρωση του φωτισμού τους άλλαξε κατά τι προκειμένου να συμφωνεί ακόμη περισσότερο με τη σαμπάνια και τον Πύργο του Αϊφελ, σήμα κατατεθέν της χώρας και τα δύο. Ομως δεν είναι μόνο η εντυπωσιακή εικόνα που μετράει. Σημειώνεται ότι από το 2022, όταν και η Ευρώπη αναμετριόταν με τα ενεργειακό αποθεματικό της, αποφασίστηκε ότι ο κεντρικότερος ίσως δρόμος της Πόλης του Φωτός θα φωτίζεται αυστηρά από τις 5 το απόγευμα έως τα μεσάνυχτα ενώ η εταιρεία δεσμεύτηκε πως η κατανάλωση ρεύματος για τα χιλιάδες LED λαμπάκια δεν θα ξεπερνά την αντίστοιχη μιας μέσης τετραμελούς οικογένειας.