Με αφετηρία την πλατεία Ομονοίας και περπατώντας κατά μήκος της Σταδίου, το μάτι ασυναίσθητα πέφτει στα επιβλητικά, παλιά κτίρια, που μοιάζουν σήμερα με κατασκευές-φαντάσματα ανάμεσα στα πιο σύγχρονα κτίσματα της πόλης.

Τα περισσότερα από αυτά μετρούν περισσότερο από έναν αιώνα ζωής. Στην ακμή τους ήταν κτίρια με αίγλη, πολυσύχναστα, φημισμένα, σημεία συνάντησης ή αρχιτεκτονικά σύμβολα της περιόδου. Σήμερα, ωστόσο, άδεια, εγκαταλελειμμένα, επικίνδυνα, πιθανές παγίδες για όποιον πλησιάσει αρκετά κοντά τους.

Αιόλου 98: Λίγο πριν ο δρόμος συναντήσει την οδό Σταδίου, το διατηρητέο κτίριο που κατασκευάστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα δεσπόζει ακόμα στο σημείο, αν και με το πέρασμα του χρόνου έμεινε μόνο ένα άδειο… κουφάρι. Απέναντι ακριβώς, στη συμβολή των οδών Αιόλου και Σταδίου, απαξιωμένο και εγκαταλελειμμένο στέκει εδώ και 139 χρόνια το πάλαι ποτέ κραταιό ξενοδοχείο «Απόλλων».

Σατωβριάνδου και Γ’ Σεπτεμβρίου. Μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα το κτίριο στη συμβολή των δύο κεντρικών δρόμων της πρωτεύουσας  λειτουργούσε ως ξενοδοχείο «Ελλάς». Σήμερα αποτελεί ένα κτίριο-φάντασμα, που δεν θυμίζει σε τίποτα την αίγλη των περασμένων δεκαετιών.

Σατωβριάνδου και Γ’ Σεπτεμβρίου. Μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα το κτίριο στη συμβολή των δύο κεντρικών δρόμων της Αθήνας λειτουργούσε ως ξενοδοχείο «Ελλάς».

Εξάρχεια, Μεταξουργείο, Πλάκα, Θησείο. Μια σύγκριση των κτιρίων στις περιοχές αυτές σε διάστημα πέντε ετών θα αποκαλύψει το μέγεθος του προβλήματος. Η οικονομική αδυναμία πολλών ιδιοκτητών να προβούν σε συντήρηση ή αποκατάσταση των κτιρίων φαίνεται πως συμβάλλει καθοριστικά στην παγίωση της κατάστασης, με τα εκατοντάδες κτίσματα να στέκουν ερειπωμένα. Και σύμφωνα με καλά γνωρίζοντες, εάν τα ιστορικά αυτά κτίρια δε σωθούν από τον βέβαιο «θάνατο» στον οποίο οδεύουν, δεν θα αλλάξει μόνο το κτιριακό απόθεμα της πόλης αλλά και η φυσιογνωμία της.

Τα παραδείγματα των παλιών κτιρίων που η «ζωή» τους σταμάτησε δεκαετίες πριν, παραδομένα πια στην εγκατάλειψη, κινδυνεύοντας να χαθούν οριστικά, είναι, δυστυχώς, πολλά. Το πρόσφατο περιστατικό με την κατάρρευση του κτιρίου στο Πασαλιμάνι, που στοίχισε τη ζωή στον 31 ετών ειδικό φρουρό, φέρνει στην επικαιρότητα με τον πιο τραγικό τρόπο το θέμα των εγκαταλελειμμένων κτιρίων στις πόλεις.

Σύνθετο πρόβλημα

Μόνο στον Δήμο Αθήνας τα κτίρια που έχουν χαρακτηριστεί εγκαταλελειμμένα και δεν είναι σε κάποια χρήση φτάνουν τα 1.600, ενώ για τουλάχιστον 300 από αυτά ο χρόνος μετράει αντίστροφα. Σκορπισμένα και στις επτά δημοτικές ενότητες – με την πλειονότητα, βέβαια, να βρίσκεται στο κέντρο της πόλης – τα περισσότερα εγκαταλελειμμένα κτίρια δεν είναι δημοτικά ή δημόσιου χαρακτήρα, αντίθετα ανήκουν σε ιδιώτες ή ιδρύματα. Και εκεί είναι που ξεκινούν τα περισσότερα προβλήματα.

«Κάθε τόσο, όταν πέφτει ένας τοίχος σε ένα εγκαταλελειμμένο σπίτι, όταν αυτό καταρρέει, όταν παίρνει φωτιά, όταν τραυματίζεται ή σκοτώνεται κάποιος από απρόσμενα και αναπόφευκτα γεγονότα, επανέρχεται το ενδιαφέρον και τίθενται τα ίδια ερωτήματα. Γιατί είναι εγκαταλελειμμένο; Γιατί δεν γίνεται τίποτα από τους αρμόδιους φορείς, γιατί δεν λαμβάνονται μέτρα για την επικινδυνότητα και εν τέλει την αποκατάσταση ή επανάχρηση; Τα ερωτήματα αυτά και άλλα πολλά είναι εύλογα και έχουν απασχολήσει τους φορείς, τους ειδικούς και τους άμεσα ενδιαφερόμενους. Εχουν γίνει έρευνες, καταγραφές, προτάσεις. Δεν έχουν υπάρξει όμως τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Και αυτό συμβαίνει μάλλον επειδή το πρόβλημα είναι εξαιρετικά σύνθετο και πολύπλευρο ώστε να μη βρίσκεται ένα μαγικό ραβδί» εξηγεί στο «Βήμα» ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Παναγιώτης Τουρνικιώτης.

Αρχιτεκτονική κληρονομιά

Τα εγκαταλελειμμένα κτίρια ανήκουν, όπως επισημαίνει, σε πολλές και διαφορετικές κατηγορίες. «Τα περισσότερα βρίσκονται σε αδράνεια από χρόνια για διάφορους ιδιοκτησιακούς λόγους, όπως είναι η κληρονομική διάσπαση, η αφάνεια λόγω θανάτου ή μετανάστευσης, η συνεπακόλουθη έλλειψη ενδιαφέροντος, τα καλοπροαίρετα αλλά άγονα κληροδοτήματα».

Η MONUMENTA έχει καταγράψει 11.500 κτίρια που κτίστηκαν στην Αθήνα το διάστημα 1830-1940. Σε αυτά, όπως υπογραμμίζει η συντονίστριά της Ειρήνη Γρατσία, περιλαμβάνονται και εγκαταλελειμμένα σε καλή ή κακή κατάσταση, διατηρητέα και μη διατηρητέα.

«Πολλά από αυτά είναι ιδιαίτερα αξιόλογα και αποτελούν τμήμα της αρχιτεκτονικής της κληρονομιάς που αξίζει να προστατευθεί  και να αποκατασταθεί. Κάθε χρόνος που περνάει επιδεινώνει την κατάστασή τους και τα βίαια καιρικά φαινόμενα συμβάλλουν καθοριστικά σε αυτό. Η πολιτεία οφείλει να προστατεύσει τα ιστορικά κτίρια σε όλες τις πόλεις και να βοηθήσει τους ιδιοκτήτες τους να τα συντηρήσουν. Το πρόγραμμα «ΔΙΑΤΗΡΩ» ακόμα το περιμένουν όσοι έχουν παλαιά σπίτια. Αν δεν υπάρξει οικονομική στήριξη, τα κτήρια αυτά δεν έχουν μέλλον. Οι χωρίς τελειωμό κατεδαφίσεις των δύο τελευταίων χρόνων προδιαγράφουν το μέλλον των περισσοτέρων».

Παραχωρήσεις στον δήμο

Σύμφωνα με την πρόεδρο του Πανελλήνιου Συλλόγου Ιδιοκτητών Διατηρητέων Κτιρίων και Μνημείων Εύη Μαμιδάκη, δεν είναι λίγοι και εκείνοι οι ιδιοκτήτες οι οποίοι, προκειμένου να τα ξεφορτωθούν, τα κάνουν δωρεά στο κράτος. «Ως σύλλογος έχουμε χαράξει μια στρατηγική, που περιλαμβάνει ένα προσχέδιο νόμου για την πολιτιστική κληρονομιά που δίνει κίνητρα στους ιδιοκτήτες» δηλώνει η κυρία Μαμιδάκη και προσθέτει πως «και η εικόνα του δήμου βάλλεται από αυτή την κατάσταση. Εφόσον, λοιπόν, οι δημοτικές αρχές έχουν αρμοδιότητα να επέμβουν όταν υπάρχει θέμα επικινδυνότητας, προτείνουμε να εκπονούν μελέτες οι ιδιοκτήτες και με επιχορήγηση από τον δήμο να αποκαθίστανται τα κτίρια».

Είναι, πάντως, ενδεικτικό πως τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει παραχωρήσεις στον Δήμο Αθηναίων, με σκοπό την εκμετάλλευση των κτιρίων αυτών από τον δήμο για πολλά χρόνια. Σύμφωνα με τον εντεταλμένο σύμβουλο Δημοτικής Περιουσίας του Δήμου Αθηναίων Τρύφωνα Καββαθά, ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το σχολικό συγκρότημα στην οδό Νικοπόλεως 33.

Κτίρια και αριθμοί

  • 20.000 είναι τα χαρακτηρισμένα διατηρητέα κτίρια σε όλη την Ελλάδα, εκ των οποίων τα 1.000 έχουν χαρακτηριστεί από το υπουργείο Πολιτισμού.
  • 3.000 διατηρητέα βρίσκονται στην Αθήνα, με αρκετά από αυτά να ανήκουν στο Δημόσιο και τα οποία δεν είναι επαρκώς συντηρημένα.
  • 1.600 υπολογίζονται τα εγκαταλελειμμένα κτίρια της Αθήνας, τα οποία είναι διασκορπισμένα και στις 7 δημοτικές ενότητες – τα περισσότερα, βέβαια, βρίσκονται στο κέντρο της πόλης.
  • 3 χρόνια χρειάζονται για να βγει μία άδεια από το υπουργείο Πολιτισμού, προκειμένου να ξεκινήσει ένας ιδιοκτήτης εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης.
  • 18 δισ. ευρώ δίνει η Ιταλία μέσω του τοπικού Ταμείου Ανάκαμψης για το κτιριακό απόθεμα, προβλέποντας κονδύλια και για τα διατηρητέα και για όσα χρήζουν προστασίας.