Οι επικίνδυνες διαδρομές του «Μόμπι Ντικ» στις ελληνικές θάλασσες – Το σχέδιο προστασίας του

Δίχτυ προστασίας για τον… Μόμπι Ντικ απλώνεται στο στενό των Κυθήρων. Σε αυτό το κρίσιμο πέρασμα για ένα από τα πιο εντυπωσιακά πλάσματα του πλανήτη, τη φάλαινα φυσητήρα, σχεδιάζεται να εγκατασταθεί μια πρωτοποριακή παγκοσμίως τεχνολογία που θα της επιτρέπει να ζει με ασφάλεια στις ελληνικές θάλασσες.

Την προηγούμενη δεκαετία οι επιστήμονες εκτιμούσαν ότι στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου ζούσαν τουλάχιστον 300 φυσητήρες. Τα ανησυχητικά ευρήματα όμως των ερευνών που εκπονεί το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών «Πέλαγος», από το 1998 έως σήμερα, έδειξαν ότι ο πληθυσμός τους έχει περιοριστεί στους 200 και ενδέχεται τα επόμενα χρόνια να μειωθεί, έτι περαιτέρω, στους 100 με 150, εάν δεν ληφθούν μέτρα. Και η βασικότερη απειλή που αντιμετωπίζουν αυτοί οι επιβλητικοί γίγαντες των ελληνικών θαλασσών είναι οι συγκρούσεις με μεγάλα πλοία.

Γι’ αυτό, κατά τη διάρκεια του 9ου Our Ocean Conference που διεξήχθη στα μέσα Απριλίου στην Αθήνα, η ελληνική κυβέρνηση δεσμεύθηκε ότι θα εξασφαλίσει 3 εκατ. ευρώ από ιδιώτες χορηγούς, τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) και το Πράσινο Ταμείο προκειμένου να εγκατασταθεί ένα σύστημα παρακολούθησης μεγάλων θηλαστικών, κυρίως φαλαινών, στην περιοχή μεταξύ Κυθήρων και των ακρωτηρίων Ταινάρου και Μαλέα της Πελοποννήσου καθώς και ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης πλοίων ώστε να επιβραδύνουν όταν διασχίζουν νερά όπου έχει εντοπιστεί κάποιο θηλαστικό και να αποφεύγεται η σύγκρουση μαζί του.

Σύστημα αποτροπής και προειδοποίησης

Ειδικότερα, το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ) μαζί με τη διεθνή οργάνωση για τη διατήρηση της θαλάσσιας ζωής «OceanCare» και την περιβαλλοντική δεξαμενή σκέψης «The Green Tank» ανακοίνωσαν ότι δεσμεύονται να διασφαλίσουν την εφαρμογή του συστήματος «SAvE Whales» (διάσωση φαλαινών), το οποίο αναπτύχθηκε από έλληνες επιστήμονες του Ινστιτούτου «Πέλαγος» και του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ) σε συνεργασία με την OceanCare, τη Marine Traffic, την Green2Sustain και το ερευνητικό κέντρο CINTAL του Πανεπιστημίου του Αλγκάρβε (Πορτογαλία).

Στόχος να καταστεί τελικά επίσημο εργαλείο αποτροπής και προειδοποίησης που θα ενημερώνει τα πληρώματα των διερχόμενων πλοίων για την παρουσία φυσητήρων στο Στενό των Κυθήρων. «Ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής θα αναλάβει τη λειτουργία του έργου και το υπουργείο θα διασφαλίσει ότι πληρούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις καθώς και τη συμμετοχή των αρμόδιων Αρχών. Η συνεργασία αρχίζει με ένα αρχικό στάδιο για τη δοκιμή και την πλήρη λειτουργία του SAvE Whales. Το σύστημα προγραμματίζεται να τεθεί σε πλήρη λειτουργία έως το 2028» λέει η διευθύντρια πολιτικής του Green Tank κυρία Ιόλη Χριστοπούλου.

Θανατηφόρες συγκρούσεις

Η Ελληνική Τάφρος, που εκτείνεται ανάμεσα στο Ιόνιο, τη Νότια Κρήτη και τη Θάλασσα του Λεβάντε, αποτελεί βασικό θαλάσσιο οικότοπο για τη φάλαινα φυσητήρα (την τρίτη μεγαλύτερη φάλαινα στον πλανήτη, μετά τη γαλάζια φάλαινα και την πτεροφάλαινα), αλλά και περιοχή υψηλού κινδύνου για συγκρούσεις με πλοία καθώς από αυτή την περιοχή διέρχονται περίπου 30.000 μεγάλα πλοία ετησίως. Από το 1992 έως το 2021 περισσότεροι από τους μισούς φυσητήρες που εκβράστηκαν στις ελληνικές ακτές έφεραν εμφανή σημάδια σύγκρουσης με πλοία.

Η σύγκρουση με τα πλοία είχε αναγνωριστεί ως απειλή από τον Διεθνή Ναυτιλιακό Οργανισμό (International Maritime Organization – ΙΜΟ) και από τη Συμφωνία για τη Διατήρηση των Κητωδών στη Μαύρη Θάλασσα, τη Μεσόγεια και την παρακείμενη ζώνη του Ατλαντικού (ACCOBAMS) που έχει κυρωθεί και από την ελληνική Βουλή.

Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ινστιτούτου Κητολογικών Ερευνών «Πέλαγος» κ. Αλέξανδρο Φραντζή, ο πληθυσμός των φυσητήρων σε ολόκληρη τη Μεσόγειο περιλαμβάνεται στον Κόκκινο Κατάλογο της Διεθνούς Ενωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN) ως απειλούμενο είδος. «Σε ορισμένες περιοχές, όπως το Στενό των Κυθήρων, η προτιμώμενη επιλογή, που είναι η διαφοροποίηση της κυκλοφορίας των πλοίων, δεν είναι εύκολα εφικτή. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε ειδικά συστήματα συναγερμού για την πρόληψη των συγκρούσεων. Μαζί με μέτρα διαφοροποίησης της πορείας των πλοίων για το υπόλοιπο κομμάτι της Ελληνικής Τάφρου, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα εξαιρετικό παράδειγμα σε διεθνή κλίμακα για το πώς η επιστήμη, η τεχνολογία και η διαχείριση μπορούν να προστατεύσουν τα απειλούμενα είδη των μεγάλων θηλαστικών του ωκεανού σε τοπικό επίπεδο» επισημαίνει ο ίδιος.

Πώς λειτουργεί το νέο σύστημα

Η αποτελεσματικότητα του συστήματος SAvE Whales αποδείχθηκε κατά την πιλοτική εφαρμογή του το διάστημα 2019-2021, στα ανοικτά της Νοτιοδυτικής Κρήτης. Χρησιμοποιεί αυτόνομους ακουστικούς σταθμούς στη θάλασσα που τροφοδοτούνται με ηλιακή ενέργεια, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με υδρόφωνα που καταγράφουν τους ήχους των φυσητήρων, τους επεξεργάζονται και στέλνουν τα αποτελέσματα στο κέντρο ανάλυσης. Εκεί με χρήση υπολογιστικών μοντέλων ακουστικής διάδοσης γίνεται ο ακριβής εντοπισμός των κητωδών.

Ενα ειδικά ανεπτυγμένο λογισμικό από τη Marine Traffic, τον κορυφαίο πάροχο υπηρεσιών εντοπισμού πλοίων, συνδυάζει τα αποτελέσματα εντοπισμού με πληροφορίες για τη ναυσιπλοΐα και εκτιμά τον κίνδυνο σύγκρουσης. Εάν ένα πλοίο βρίσκεται σε πορεία σύγκρουσης με έναν φυσητήρα, το πλήρωμά του θα ειδοποιηθεί εγκαίρως ώστε να επιβραδύνει ή να προσαρμόσουν τη διαδρομή τους προκειμένου να αποφύγουν τη σύγκρουση.

Πέρα από τις συγκρούσεις με πλοία που αποτελούν την κύρια απειλή για τον πληθυσμό των φυσητήρων στην Ανατολική Μεσόγειο και ειδικά στην Ελληνική Τάφρο, οι κίνδυνοι γι’ αυτά τα τεράστια θηλαστικά είναι πολλοί. Με βάση τα δεδομένα και τις δημοσιεύσεις του Ινστιτούτου Κητολογικών Ερευνών Πέλαγος στις βασικές απειλές περιλαμβάνονται ο υποθαλάσσιος θόρυβος από σεισμικές έρευνες για υδρογονάνθρακες ή οι στρατιωτικές ασκήσεις που τους αποπροσανατολίζουν, αλλά και η πιθανή ελάττωση της τροφής τους (βαθύβια καλαμάρια) λόγω των σεισμικών ερευνών. Επίσης, κινδυνεύουν από την κατάποση μακρο-πλαστικών απορριμμάτων, την ηχορρύπανση από τα διερχόμενα πλοία, την ακούσια εμπλοκή σε πελαγικά αλιευτικά εργαλεία κ.λπ.

Οι προσπάθειες για την προστασία των θαλάσσιων θηλαστικών στα ελληνικά ύδατα τα προηγούμενα χρόνια έφεραν περιορισμένα αποτελέσματα. Το 2021 είχαν εκδοθεί «Οδηγίες προς ναυτιλλομένους» από την Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού, εφιστώντας την προσοχή των πλοίων που περνούν από την περιοχή μας στην αποφυγή σύγκρουσης με τους φυσητήρες. Το 2023 οι Οδηγίες συμπεριελήφθησαν και στους βρετανικούς πλοηγούς που χρησιμοποιούνται από την πλειονότητα των διερχόμενων πλοίων.

Παράλληλα το 2023, μια μεγάλη ευρωπαϊκή ναυτιλιακή εταιρεία, η DFDS, αποφάσισε να τροποποιήσει τις διαδρομές που ακολουθούν τα πλοία της και να μειώσει την ταχύτητά τους ώστε να περιορίσει τις πιθανότητες σύγκρουσης με φυσητήρες στην Ανατολική Μεσόγειο και την Ελληνική Τάφρο.

Φυσικό καταφύγιο η Ελληνική Τάφρος

Τα υποβρύχια φαράγγια και οι απότομοι γκρεμοί της Ελληνικής Τάφρου που εκτείνεται στα ανοιχτά των ακτών μας από το Ιόνιο, τα νότια της Κρήτης έως και τη Ρόδο αποτελούν το «σπίτι» αυτών των γιγάντιων θηλαστικών. Ωστόσο, ελάχιστοι είναι οι τυχεροί που έχουν δει από κοντά τα «θεριά» της θάλασσας – συνήθως είναι οι επιστήμονες που τα μελετούν – καθώς οι βουτιές τους για να βρουν τροφή μπορεί να διαρκέσουν έως και 90 λεπτά. Οπότε για να τις παρατηρήσει κανείς θα πρέπει να βρεθεί την κατάλληλη στιγμή στο σωστό σημείο.

Η Ελληνική Τάφρος, με το βαθύτερο σημείο της Μεσογείου, το περίφημο φρέαρ των Οινουσσών στα περίπου 5.200 μέτρα, αποτελεί καταφύγιο όλον τον χρόνο για τους περίπου 200 φυσητήρες που εκτιμάται ότι ζουν στην περιοχή μας, αλλά και ένα από τα ελάχιστα όπου γεννούν και μεγαλώνουν τα μικρά τους.

Δύο θαλάσσια πάρκα σε Ιόνιο και Αιγαίο

Στο πλαίσιο της προστασίας τους εντάσσεται και η πρωτοβουλία για τη δημιουργία των δύο νέων εθνικών θαλάσσιων πάρκων σε Ιόνιο και Αιγαίο. Το πρώτο θα καταλαμβάνει έκταση από τα βόρεια της Κεφαλλονιάς έως νότια των Αντικυθήρων, άνω των 14.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων και θα καλύπτει πάνω από το 11% των ελληνικών χωρικών υδάτων, με το ιόνιο τμήμα της Ελληνικής Τάφρου να είναι ο πυρήνας του.

Οσο για του Αιγαίου, με συνολική έκταση άνω των 8.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων, θα καλύπτει το 6,61% των ελληνικών χωρικών υδάτων και ο πυρήνας του θα είναι οι μικρές βραχονησίδες και το θαλάσσιο περιβάλλον τους. Η δημιουργία των δύο θαλάσσιων «καταφυγίων» θα προστατεύσει εκτός από τους φυσητήρες και τα υπόλοιπα κητώδη που ζουν μόνιμα στα ελληνικά πελάγη, δηλαδή τον Ζιφιό, το Σταχτοδέλφινο, το Ρινοδέλφινο, το Στενόρυγχο και το Κοινό Δελφίνι, το Ζωνοδέλφινο και τη Φώκαινα, όπως επίσης και τους «επισκέπτες», όπως  η Πτεροφάλαινα, η Μεγάπτερη φάλαινα, η Βόρεια Ρυγχοφάλαινα, η Ψευδόρκα και το Υβοδέλφινο του Ινδικού.